Ardanış: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k düzenleme, typos fixed: tövsiyyə → tövsiyə, məhs → məhz (2) using AWB
Sətir 35:
 
'''Ardanış''' — [[Qərbi Azərbaycan]]ın (indiki [[Ermənistan]]) [[Göyçə mahalı]]nın Çəmbərək rayonunda kənd. ([[Çəmbərək]] rayonundan [[Göyçə mahalı]]na aid olan cəmi 5 kənddən biri)
 
 
== Tarixi ==
Ardanış Göyçə mahalının şimal-qərbində, Kiçik Qafqaz dağ silsiləsinin ətəyində Göyçə gölünün şimal sahilində, İrəvan-Basarkeçər dəmir yolunun və Basarkeçər-Qazax avtomobil yolunun üstündə yerləşən Çəmbərək rayonunun böyük və qədim kəndlərindən biridir. Şərqdən Cil, qərbdən Şorca kəndləri ilə həmsərhəddir. Çəmbərək (indiki Krasnoselo) rayon mərkəzindən 23  km cənub-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 1954 metr hündürlükdə yerləşir. Ərazisi 45.5 kv. km-dir. 1986-cı ildə 2500 nəfər əhalisi olub. Kəndin əhalisi yalnız Azərbaycan türklərindən ibarət olub (Bu dövrdə Bakıda və SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərində Ardanış əsilli 7 mindən çox insan yaşayırdı). Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik və heyvandarlıq olmuşdur. Kənddə iqtisadiyyatın əsasını tütünçülük, taxılçılıq, heyvandarlıq təşkil edib. Balıqçılıq, bağçılıq və arıçılıq da xeyli inkişaf etmişdir. Kənddə 800 şagirdlik üç mərtəbəli orta məktəb binası, 1988-ci ildə istifadəyə hazır vəziyyətdə olan üç korpuslu 1200 şagirdlik yeni məktəb binası, 450 tamaşaçı yeri olan mədəniyyət evi, kino qurğu, 2 kitabxana, müasir üslubda tikilmiş inzibati idarə binası, futbol meydançası, ambulator-həkim məntəqəsi, poçt, 200 nömrə tutumlu ATS, ticarət və ictimai-iaşə müəssisələri, hamam, elektriklə işləyən dəyirman, ağac emalı qurğusu, heyvandarlıq üçün yem emalı sexi və s. var idi. Kəndin ərazisində bir neçə alban-oğuz qəbiristanlığı, Ardanış yarımadasındakı Adatəpə ərazisində və "Ocağın başı" adlanan dağ zirvəsində alban kilsəsinin qalıqları, eləcə də, qədim yaşayış məskəninin (tarixi mənbələrə görə Adatəpə adlı kəndin) qalıqları, hidrometeoroloji stansiya və o dövr üçün İttifaq əhəmiyyətli "Dalğa" pansionatı (3 korpusdan ibarət) var idi. Hazırda Adatəpə ərazisi ermənilərin xarici turistləri cəlb etmək üçün reklam etdikləri ən məşhur istirahət mərkəzlərindən biri sayılır.
 
== İncəsənət ==
Ardanışda zəngin ədəbi və incəsənət mühiti olub. Bu mühit illər boyu formalaşıb və dövrün tələblərinə uyğun olaraq zənginləşib. Ardanışda İrəvan, Gəncə, Naxçıvan teatrlarının kəndə qastrol səfərləri olurdu. Azərbaycandan gələn müğənni, xanəndə və aşıqların konsertləri əhalinin musiqi zövqünün formalaşmasına xidmət edirdi.
 
Ardanışın 450 yerlik müasir mədəniyyət evində müxtəlif sahələr üzrə özfəaliyyət kollektivləri fəaliyyət göstərirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, erməni məmurları bu obyektlərin tikilməsində o qədər də maraqlı deyildilər, əksinə imkan daxilində bu işə mane olmağa çalışırdılar. 1964-cü ildə müasir klub binası inşa edilib.
 
Ardanış kəndində 40-cı illərin sonlarından etibarən klub binası olmadığı bir dövrdə belə teatr tamaşaları hazırlanıb. Teatr mütəxəssisləri olmasa da bu tamaşalar istər bədii, istərsə də tərtibat baxımından olduqca mükəmməl şəkildə hazırlanıb tamaşaçılara təqdim edilirmiş. Əvvəllər böyük ev damlarında, daha sonralar isə yay vaxtlarında fermalarda teatr tamaşaları verirlərmiş. Hətta qadınlardan da tamaşalarda rol oynayanlar olub. Bu isə bir daha Ardanış əhalisinin müasir dünyagörüşünə malik olduğunu göstərən amillərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Sonradan klub binası tikildiyindən kəndə müxtəlif peşəkar teatrların (Naxçıvan, Gəncə və İrəvan teatrlarının), eləcə də qonşu kəndlərin özfəaliyyət kollektivlərinin qastrol səfərləri olub. Kəndlər arasında bir teatr yarışı, mədəni mübadilə mövcud idi. Ardanış bu sahədə həmişə fərqlənib. Ardanışlılar Azərbaycan Respublikasının xalq artistləri Vidadi Əliyev, Elmira Əliyeva, əməkdar artist Süleyman Nəcəfov kimi aktyorların canlı ifalarına baxmışlar. Mədəniyyət evində Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən mahnı və rəqs ansamblları çıxış edirdilər. Tanınmış incəsənət ustalarından Əlibaba Məmmədov, Tükəzban İsmayılova və başqaları Ardanış kənd mədəniyyət evinin səhnəsində çıxış etmişlər. "Aşıq Pəri" məclisinin kənddə çıxışı əsl el şənliyinə çevrilirdi. Azərbaycan televiziyasının verilişləri translyasiya edilməyən uzaq dağ kəndində bu insanlara, zəhmət adamlarına böyük töhfə idi. Bundan əlavə, əhalinin maraqla tamaşa etdiyi pəhləvanların və gözbağlayıcıların çıxışları da mütəmadi xarakter almışdı. Əsasən yay vaxtlarında kəndirbazlar demək olar ki, hər il kəndə gələrdilər.
 
Ardanış kənd mədəniyyət evində M.F.Axundovun, N.B.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin, S.Vurğunun dram əsərləri tamaşaya qoyulurdu. Aşağıdakı teatr tamaşaları bu gün də o dövrün tamaşaçılarının ürək və göz yaddaşında qalıb: "Zəmanəmizin pəhləvanları", "Vaqif", "Hacı Qara", "Yoldaş Koroğlu", "O olmasın, bu olsun", "Sevil", "Solğun çiçəklər", "Lənkəran xanının vəziri", "Molla İbrahimxəlil kimyagər", "Ac hərflər" və s. Əhalinin teatra olan tələbatının ödənilməsi baxımından, bu tamaşalar peşəkar teatrların tamaşalarından heç də geri qalmırdı. Həmin tamaşalarda rejissor və bədii rəhbər, eləcə də rəssam və qrim ustası qismində uzun illər klub müdiri və mədəniyyət evinin direktoru işləmiş Əli Zeynalabduyev çıxış edib. Vaqif və Arif Abdullayev qardaşları, Mais İsmayılov, Pullu Vəliyeva və başqaları yüksək səviyyədə aktyor bacarığı nümayiş etdirirdilər.
Sətir 56 ⟶ 55:
Ardanış kəndinin ərazisinin çox hissəsini vulkanik və tektonik mənşəli dağlar təşkil edir. Ardanış kəndi Kiçik Qafqazın mühüm geomorfoloji vahidlərindən biri olan Göyçə silsiləsində, dəniz səviyyəsindən 1916 metr yüksəklikdə yerləşir. Gilli süxurları kəsən, nisbətən geniş çay dərələri geniş yayılmışdır.
 
Ardanış ərazisində nəmişliyin normada olması buranın təbiətinin əsas üstünlüklərindən biridir. Yay axşamlarında çən-çisəkli dağlar, səhərlər isə şeh düşən gül-çiçəkli yaşıl çəmənlər, saf sulu buz bulaqlar, min bir dərdin dərmanı olan bitkilər, "Adatəpə"nin kolluqlarındakı giləmeyvələr, təmiz dağ havası, təbiət möcüzəsi, dağlar gözəli Göyçə gölü və bu gözəlliyin əhatəsində fiziki əməklə məşğul olmaq, ekoloji cəhətdən təmiz qida insanı sağlam saxlayan, uzunömürlü edən başlıca amillərdəndir.
 
=== İqlim göstəriciləri ===
Ardanış kəndi mülayim iqlim qurşağında yerləşir. Dağ-meşə və dəniz iqlimi mövcuddur. Ümumi günəş radiasiyası 135 kkal/kv. sm-ə çatır. Havanın orta temperaturu yanvarda düzənlikdən dağlara doğru 0-dan – 15 dərəcəyədək dəyişir. İyulda orta temperatur +15-dən +35 dərəcəyədək olur.
 
Ən çox yağıntı may ayında olur. Yağıntının orta illik miqdarı 350-400 350–400 mm-dir. Torpağın qumsal olması ilə əlaqədar yağışın çox yağması Ardanışda çətinlik yaratmırdı, əksinə burada bol yağıntı ruzi-bərəkət hesab olunurdu. Kəndin (yaşayış sahəsinin) əksər hissəsi qumsal torpaqlarda yerləşdiyindən, güclü yağışdan sonra palçıq əmələ gəlmirdi.
 
Havası yayda sərin, qışda isə soyuq olmaqla, qurudur. Ətraf ərazilər tamamilə alp və subalp çəmənlikləridir. Havanın quruluğu yüksəkliyə görə təzyiqin aşağı olmasını o qədər də hiss etdirmir. Ekoloji cəhətdən təmiz hava insanın tənəffüs sisteminin çox rahat işləməsinə şərait yaradır. İlin yağıntılı vaxtlarında belə buludlu hava şəraiti uzun sürmür. Səma ilin çox vaxtı açıq və günəşli olur. Payız və qış aylarında əsasən şimal küləkləri, yaz və yay aylarında isə əsasən şimal-şərq və şimal-qərb küləkləri üstünlük təşkil edir. Yayda dağların və dərələrin qeyri-bərabər qızması səbəbilə dağ-dərə küləkləri əmələ gəlir. Gündüz mülayim küləklər dərələrdən dağlara doğru, axşam və gecə isə soyuq küləklər dağlardan dərələrə doğru əsir. Yeri gəlmişkən, el arasında – dialektdə yağışın, qarın, küləyin, fəsillərə uyğun olaraq ayların müxtəlif adları mövcud olmuşdur.
 
=== Bitki örtüyü ===
Sətir 75 ⟶ 74:
 
=== Təbii sərvətlər və faydalı qazıntılar ===
Ardanış ərazisindəki meşə və su ehtiyatlarından əlavə, tikinti işləri üçün qum və daş ehtiyatı da mövcuddur. Zəngin əhəng daşı ehtiyatları tikintidə bu materiala olan ehtiyacın 90-95%-ni ödəməyə imkan verirdi. Sadəcə, divarın tin hissələrində az miqdarda mişar daşına ehtiyac duyulurdu. Nəticədə ev və ya təsərrüfat tikilisi olduqca ucuz başa gəlirdi. Sovet dövründə Ardanış ərazisində faydalı qazıntı çıxarılmırdı. Hazırda Ardanışdan əhəng, perlit və sement istehsalı üçün xammal Axta şəhərindəki müəssisələrə daşınır. Hələ sovet dövründə İrəvan metropoliteninin stansiyalarından birinin üzlük daşları Ardanışdan (Çal ərazisindən) aparılan qranitdən çəkilmişdi. Buradakı daş ən bahalı və keyfiyyətli qranit növlərindəndir. Çalda torpağın üstündə günəş şüaları altında bərq vuran xırda hissəciklər müşahidə edilirdi, orada diadomit (sement istehsalında əlavə xammal), obsidian (şüşə istehsalında istifadə edilir), xromit (qara metal) yataqları var. Qonşu Şorca kəndinin yaxınlığında xromit istehsalı isə hələ keçən əsrin 50-ci illərindən həyata keçirilirdi.
 
=== Su mənbələri ===
Ardanış ərazisi su mənbələri ilə zəngindir. Yaşlı insanların verdiyi məlumata əsasən kəndin ərazisində gözələr nəzərə alınmamaqla 98 bulaq olub. Bulaqların suyuna da iki cür ad vermişdilər: ağ su və qara su. Ağ su güneydə yerləşən bulaqların, qara su isə quzey ərazilərdə yerləşən bulaqların suyudur. Məişət və təsərrüfat əhəmiyyətli iki çay yaşayış məntəqəsinin bilavasitə içərisindən keçir. Cüllab (buradan axan su soyuq, ləzzətli və təmizdir.) kəndin içərisi ilə şimaldan cənuba, Qara çay kəndin içərisində qərbdən şərqə doğru axır. Bu çay öz mənbəyini quzeydən aldığı üçün onun adını Qara çay qoyublar. Sıldırım qayalığın dibindən çıxan gur bulağın suyu ilə qidalanan bu çay da 1918-ci ildə erməni təcavüzünə məruz qalıb. Belə ki, qana susayan daşnak cəlladları bulağın gözünü dərin qazıb və keçə basdırıblar. Nəticədə yeraltı lay vasitəsilə suyun istiqaməti dəyişib, bulağın suyu da azalıb. Görünür ermənilər bilirdilər ki, bu bulaq, bu torpaq onlarınkı deyil və olmayacaq da. Bu barədə qocalar söhbət edirdilər. Bəşəriyyət tarixi araşdırılsa, bəlkə də indiyə qədər belə vəhşilik törədilməmişdir.Suvarmada və məişətdə XX əsrin 80-ci illərinə qədər bu iki çaydan istifadə edilib. 1980-ci illərdən sonra Göyçə gölündən suvarma məqsədilə iki boru xətti çəkilmişdi.
 
=== Ardanış yarımadası ===
Sətir 84 ⟶ 83:
 
== Əhalisi ==
Tarixi qaynaqlardan bəlli olur ki, Ardanış ərazisində məskunlaşma eramızdan əvvəl III-II minilliklərə təsadüf edir. XX əsrin 70-ci illərində dəmir yolu çəkilərkən, kəndin cənub-qərbindəki Sarı güney ərazisində qazılan böyük xəndəyin divarları boyunca 2-3 metr dərinlikdə içi boş küpələr, müxtəlif saxsı parçaları, kiçik qarmaqlar və müxtəlif əşyalar çıxırdı. Ardanış ərazisində qədim dövrlərə aid bir neçə mədəni təbəqə mövcud olub. Təəssüf ki, obyektiv səbəblərdən arxeoloji qazıntılar aparmaq mümkün olmayıb. Eramızdan əvvəlki dövrlər barədə ətraflı məlumat verə bilməsək də, müəyyən tarixi mənbələri öyrənməklə, bu barədə konkret fikir yürütmək mümkündür. Tunc dövründən burada insanların yaşadığını sübut edən faktlar var. Hələ sovet dövründə rus alimləri Göyçə gölünün cənub-qərb sahillərində məskunlaşmanın tunc dövrünə aid olduğunu arxeoloji qazıntılarla sübut etmişdilər. Daha əlverişli coğrafi mövqeyə və iqlim şəraitinə malik olan ərazidə - Ardanış və onun ətrafında da həmin dövrdə insanların məskunlaşmasına şübhə ola bilməz. Ardanış kəndinin müxtəlif ərazilərində qədim oğuz qəbirlərinin tapılması və bu qəbirlərdəki insan skletlərinin müasir insanın bədən ölçülərindən böyük olması bir daha burada məskunlaşmanın tarixinin qədimliyini sübut edən faktlardan biridir. Ardanış kəndinin cənub-qərb hissəsindəki (Çal ərazisində) xaçlı baş daşı olan qəbiristanlıq alban tayfalarına məxsusdur. Armudlu ərazisində və kəndin şərq hissəsindəki zirvədə (Ocağın başında) alban məbədinin qalıqları XX əsrin 70-ci illərinə qədər qalırdı. Təəssüf ki, ermənilər qazıntı aparmaq adı altında həmin məbədi hissə-hissə məhv etdilər. Ardanışda üç yerdə böyük alban qəbiristanlıqları son dövrə qədər qalmaqda idi. Ən böyüyü Çalda, ikincisi kəndin mərkəzində - Qara çayın sol tərəfində, dəyirmandan bir qədər aşağıda yerləşirdi. Alban kilsəsinin qalıqları isə Adatəpə ərazisində idi. Söhbət albanlardan gedirsə, Ardanış ərazisində yaşayan albanların sonrakı taleyi barədə elmi mülahizələrə və orta əsrlərdə əhalinin miqrasiyası məsələlərinə diqqət yetirmək yerinə düşər. Alban katalikosu Yesai Həsən Cəlalyan “Alban ölkəsinin qısa tarixi” əsərində özündən əvvəlki mənbələrə istinad edərək yazır ki, Əmir Teymur Qafqaza yürüş edərkən, 10 min albanı Qəndəhar və Xorasana köçürüb. Sonradan onlar islam dinini qəbul ediblər, lakin özlərini ağvan, yəni albanların törəmələri adlandırırdılar. Ola bilsin ki, Ardanış ərazisindəki albanlar da həmin sıradan olublar. Çünki adətən əhalini başqa yerə köçürüb əraziləri boşaltmaq istəyəndə birinci növbədə gözəl təbiəti və əlverişli iqlim şəraiti olan ərazilər seçilir. Ola bilsin ki, orada albanların əvəzinə məskunlaşan əhali şərqdən gəlmiş və bir neçə əsr yaşayaraq regionda o dövrdə hakim olan dili mənimsəmiş və orta əsrlərdə (XI-XII əsrlərdə) formalaşmış azəri türkcəsində danışmışlar. Müxtəlif tarixi mərhələlərdə Göyçə, o cümlədən Ardanış ərazisində yaşayan əhalinin miqrasiyası məcburi xarakter daşımışdır ki, bu da tarixi qaynaqlarla sübut olunur. Burada müxtəlif dövrlərdəki məskunlaşma prosesi tarixçilər tərəfindən tam araşdırılmayıb və qaranlıq məqamlar qalmaqdadır. Yalnız XIX əsrin I yarısından sonrakı dövrlərə aid demoqrafik məlumatlar daha çoxdur. Son orta əsrlər dövründən başlayaraq məskunlaşma prosesinə nəzər yetirək. Bəzi məlumatlara görə, XVI əsrin sonlarından XVIII əsrin əvvəllərinə qədər Ardanışda məskunlaşma olmayıb. Çox güman ki, bunun səbəbini tarixdə “Böyük sürgün” adı ilə tanınan köçürmə siyasətində axtarmaq lazımdır. Belə ki, III Səfəvi-Osmanlı müharibəsi zamanı (1603-1612-ci illərdə) Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas (1587-1629-cu illər) Osmanlı qoşunlarının hərəkət istiqamətində Səfəvilərin ənənəvi “yandırılmış torpaq” taktikasını tətbiq etmək barədə əmr verib. Əhali başqa ərazilərə köçürülüb, daşınması mümkün olmayan nə varsa, məhv edilib dağıdılıb. Nəticədə Naxçıvan, İrəvan, Culfa və digər çiçəklənmiş diyarlar yandırıldı və on minlərlə əhali köçürüldü. Çox güman ki, Ardanış da həmin səbəbdən boşaldılmışdır. Ağsaqqalların da dedikləri kimi məskunlaşma olmayan dövr həmin dövrə təsadüf edir. “Ardanış” toponiminin yaranma tarixinin “Böyük sürgün”dən çox-çox əvvələ (1603-cü ildən əvvələ) təsadüf etdiyi şübhəsizdir. 1603-1612-ci illərdə baş verən “Böyük sürgün”dən sonra Ardanışda məskunlaşmanın dəqiq tarixi bəlli deyil. Ardanışda sonuncu məskunlaşanlar buraya yad yer kimi baxmayıblar, bəlkə də vaxtilə öz babalarının tərk etdiyi kəndə qayıdıblar. Ardanış kəndində sonuncu məskunlaşmanın tarixi ermənilərin Göyçə ərazisinə kütləvi şəkildə köçürülməsindən (1828-ci ildən) əvvələ təsadüf edir. Ermənilər istəsə də bunu inkar edə bilməzlər. Ümumiyyətlə, Ardanış kəndində 20-dən artıq nəslin nümayəndələri məskunlaşmışdır.Musalılar, Atıcılar, Aşıqusuflular, Arıxlılar, Gözdülülər, Göyisəlilər, Qaratatlar, Eyyublular, Duləhmədlilər, Məmmədxanlılar, Qaragözdülər, Kalvallar və s. nəsillər bu kənddə məskunlaşmış və törəyib artmışlar.
 
Əhalinin sayı barədə məlumat məskunlaşmanın tarixini və səviyyəsini əks etdirən ən səmərəli amildir. Siyahıya alınma - əhalinin etnik tərkibini, yaşını, cinsini, nikahda olanların sayını, dini mənsubiyyətini, vətəndaşlığını, təhsilini, əmlak vəziyyətini, məşğulluğunu, ölkədəki demoqrafik vəziyyəti müəyyən etmək üçün həyata keçirilən dövlət tədbiridir. BMT siyahıya alınmanın 10 ildən az olmayaraq dövri olaraq, 9 və ya 0 rəqəmi ilə qurtaran illərdə keçirilməsini tövsiyyətövsiyə edir. Bəzi ölkələrdə 5, bəzilərində isə 10 ildən bir əhalinin siyahıya alınması aparılır. 1926-cı ildə Ermənistanda ilk dəfə olaraq əhalinin siyahıya alınması aparılıb. Ardanış kəndində müxtəlif illərdə əhalinin sayını əks etdirən cədvələ nəzər yetirsək, görərik ki, müəyyən tarixi proseslər və ya hadisələrlə əlaqədar bu göstərici dəyişir. İrəvan xanlığına aid olan dövrdə əhalinin siyahıya alınması barədə konkret məlumat yoxdur. Bəllidir ki, xanlıqlar dövründə mahallar üzrə vergilərin yığılması ilə əlaqədar əhalinin sayını müəyyən etmişlər. Lakin vergi toplanmasında mükəmməl qayda olmaması və mahal bəylərinin bu sahədə müəyyən əyintilərə yol vermələri, bundan əlavə, əhalinin bir qisminin həmin dövrdə bir mahaldan digərinə köçməsi prosesi tez-tez baş verdiyindən əhalinin sayının dəqiqləşdirilməsinə imkan vermirdi. 1829-cu ilin əvvəlində qraf Paskeviç-Erivanskinin tapşırığı ilə kollej assesoru İ.Şopen tərəfindən erməni vilayətində kameral siyahıya alınma keçirilmişdir. Əlyazması 20 cilddən ibarət olan bu siyahıyaalmanın nəticələri müəllifin 1852-ci ildə nəşr edilən "Erməni vilayətinin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi dövrünün tarixi abidəsi" kitabında öz əksini tapıb. 1873-cü ildə əhalinin siyahıya alınması Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra aparılan ilk siyahıya alınma olub ki, həmin vaxt Ardanışda 389 nəfər yaşayıb. Zaman keçdikcə əhalinin sayı artmış, lakin müəyyən dövrlərdə müxtəlif səbəblərdən əhali sayında azalma da baş vermişdir. 1919-1922-ci illər ərzində əhali sayında baş verən azalma 1918-ci ildə ermənilərin törətdiyi məlum hadisələrlə (kənd əhalisinin qaçqın düşməsi ilə) əlaqədardır. 1858-ci ilə qədər əhalinin siyahıya alınması Rusiya imperiyasında quberniyaların təftişi zamanı aparılıb. Bu isə ümumi nəticədə qeyri-dəqiqliklərə səbəb ola bilərdi. 1862-ci ildə İ. Stebnitski tərəfindən Qafqazın siyahıya alınması zamanı əhalinin etnik və dini tərkibinə əsaslanan statistik cədvəl tərtib edilib və nəticələr 1865-ci ilə aid “Kavkazskiy kalendar”da dərc edilib. Lakin siyahıya alınmanın mütəxəssislər daha təkmil formasını axtarmaqda idilər. Hərbi məqsədlərlə aparılan siyahıya alınma daha məqbul variant kimi qəbul edildi. Bu işlə Nikolayevsk Akademiyasının (indiki Baş Qərargah Akademiyasının) rəisi, general Henrix Antonoviç Leyer məşğul olub. Məhz o, Rusiyada statistik tədqiqatların banisi hesab edilir. 1885-ci ildə Rusiya Daxili İşlər Nazirliyinin Statistika Komitəsi tərəfindən əhalinin siyahıya alınması keçirilib və nəticələr “Hərbi və Dəniz Ensiklopediyası”nın VI cildində (1893, Peterburq) dərc edilib. 1897-ci ilin sentyabr ayında senator N. A. Troynitski tərəfindən nəzarət edilən siyahıyaalınma Rusiyada yaxşı təşkil edilmiş kampaniya sayılır. Bu ilk elmi şəkildə əsaslandırılmış və ictimaiyyətlə dövlətin birgə nəzarəti ilə həyata keçirilən kampaniya olub. Bu prosesə bütün təbəqələrdən olan savadlı şəxslər, o cümlədən çox sayda hərbiçilər cəlb edilmişdi. 25 sualı əhatə edən cədvəl əsasında bu kampaniya mütəşəkkil keçmiş və nəticələr əsasında D. İ. Mendeleyev ölkənin inkişaf proqramını işləyib hazırlamışdı. Lakin məlum oktyabr çevrilişindən sonra bu proqram həyata keçirilməmiş qaldı. Sovet dövründə 17 dekabr 1926-cı ildə əhalinin ilk Ümumittifaq siyahıya alınması keçirilib. SSRİ-də növbəti siyahıyaalınma kampaniyası 1933-cü ildə aparılıb. 1933-cü il siyahıyaalınmasından az sonra - 1937-ci ildə aparılan siyahıyaalınmanın nəticələrinə əsasən əhalinin sayı 1933-cü ildəkinə nisbətən 8 milyon az göstərildiyindən 1937-ci ildəki siyahıyaalınma kampaniyasına rəhbərlik edən məsul şəxslər cəzalandırılıblar və nəticələr dərc olunmayıb. Əslində əhalinin 8 milyon azalması faktı dəqiq idi. Ukraynada və digər regionlarda aclıqdan əhalinin kütləvi şəkildə məhv olması, repressiyalar əhali sayında azalmaya səbəb olmuşdu. Ona görə də 1937-ci ilin siyahıyaalınmasında səhlənkarlığa yol verməkdən söhbət gedə bilməzdi və cəzalandırılanlar əslində günahsız idilər. Bu səbəbdən də dünyadakı siyasi vəziyyətin gərginliyi və SSRİ-nin müharibə vəziyyətində olduğu nəzərə alınaraq, qısa müddətdən sonra 1939-cu ilin yanvarın 17-də siyahıya alınma başa çatdırılıb.1941-ci ilə qədər Ardanışda əhali artmaqda davam edib. 1945-ci ildə əhalinin sayı 1939-cu il göstəricisindən az olub. Müharibəyə görə əhalinin bir qisminin qonşu Şorca kəndinə köçməsi üzündən kənddə əhalinin sayı həmin ərəfədə aşağı düşüb. 1959-cu ildən başlayaraq əhalinin artımı yüksək templə davam edib. Lakin 1973-cü ildən 1979-cu ilə qədər əhalinin sayı azalıb. Səbəb isə aydındır: həmin dövrdə çoxuşaqlı ailələrin bir çoxunun qeydiyyatdan çıxaraq Azərbaycana köçməsi hesabına, həm də o dövrdə təhsilin yüksək səviyyədə olduğu Ardanışdan ali təhsil almaq üçün gənclərin Gəncəyə, Bakıya və SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərinə üz tutması hesabına baş verib. Pedaqoji və aqrar sahə üzrə ixtisaslar istisna olmaqla, digər mütəxəssislər işlə təmin olunmadıqları üçün təhsil alan gənclər doğma yurda qayıtmırdılar. Bu da Azərbaycanın qərb torpaqlarında yaradılmış Ermənistan ərazisinin azərbaycanlı əhalidən təmizlənməsinə yönəldilmiş məkrli erməni planının tərkib hissəsi idi.
 
=== Tanınmış şəxsiyyətləri ===
Sətir 95 ⟶ 94:
*Hacıyev Əli Zeynalabdin oğlu-Azərbaycanın bir neçə rayonlarında uzun illər prokuror işləmişdir.
*Abbasəli Kərəm oğlu Həsənov- diplomat, '''1998-2009-cu illərdə''' Azərbaycan Respublikasının İran İslam Respublikasında Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfiri, 2012-ci ildən  Azərbaycan Respublikasının Tacikistan Respublikasında fövqəladə və səlahiyyətli səfiridir.
* '''Əli Hüseynli''' — [[Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatlarının siyahısı (IV çağırış)|Milli məclisin deputatı]], [[Milli Məclisin Hüquq Siyasəti və Dövlət Quruculuğu Komitəsi|Milli Məclisin Hüquq Siyasəti və Dövlət Quruculuğu Komitəsinin]]nin sədri.
* [[Həsən Həsənov (jurnalist)|Həsən Zal oğlu Həsənov]] — [[Azərbaycan]] [[Jurnalist|jurnalistijurnalist]]i, [[Xalq qəzeti|"Xalq qəzeti"nin]] baş [[Redaktor|redaktoruredaktor]]u ([[2002]] – indi), "Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti" ([[2005]]), [["Vətənə xidmətə görə" ordeni]] laureatı ([[2014]]).
* Bayram Kərəm oğlu Həsənov - diplomat
* Etibar Zülfüqar oğlu Hümbətov - hakim.
Sətir 131 ⟶ 130:
1931-ci ildə Ardanış kəndində Ardanış kolxozu yaradıldı. Uzun illər boyu fərdi təsərrüfatla məşğul olan əhali öz əmlakının bir hissəsini (kotan, cüt və öküz, yem, ot və s.) guya könüllü şəkildə kolxoza verərək bu kollektiv təsərrüfata üzv yazılmaq məcburiyyətində qaldı.
Kolxoz təsərrüfatının mənfi və müsbət cəhətləri var idi. Kolxoz əvvəllər kasıb və ya fərdi təsərrüfatı olmayan şəxslərə sərf edirdisə, böyük fərdi təsərrüfata malik olanlara isə sərf etmirdi. Üstün cəhətlərdən biri də o idi ki, kolxoz dövründə yeni məşğulluq sahələri yaradıldı və təsərrüfatın digər istiqamətləri (bağçılıq, arıçılıq, quşçuluq, tütünçülük və s. sahələr) inkişaf etdirildi. Tütünçülük və quşçuluq (toyuq fermaları) XX əsrin 40-cı illərindən, arıçılıq və bağçılıq isə əsrin ikinci yarısından etibarən inkişaf etməyə başladı.
1964-cü ildə Ardanış kəndində ilk dəfə olaraq 3,5  km uzunluğunda dəmir borularla su xətti, 1964-cü ildə su anbarı, 1964-65-ci illərdə 450 yerlik klub binası tikilmişdi.
 
1977-ci ildə Ardanış kolxozu sovxoza çevrildi. Bir məsələni xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, kolxozun mülkiyyəti sovxoza verilərkən qanuna uyğun olaraq əhaliyə kompensasiya ödənilməli idi. Çünki kolxoz mülkiyyəti kənd əhalisinin mülkiyyəti əsasında formalaşdırılmışdı və illər keçdikcə həcmi artmışdı. Bu ermənilərin düşünülmüş siyasəti idi və təbii ki, kənddəki rəhbər işçilər, eləcə də kolxozçular etirazını bildirmək imkanından məhrum idilər.
Sətir 137 ⟶ 136:
1977-ci ildə Ardanış kolxozu sovxoza çevirilmişdir. Ardanış kəndində sovxoz yaradıldıqdan sonra, qısa müddət ərzində yeni təsərrüfat strukturları yaradıldı və infrastruktur tamamilə yeniləndi. Ardanış kənd mədəniyyət evi yüksək səviyyədə təmir edildi, yeni inzibati idarə binası, o dövr üçün müasir heyvandarlıq kompleksləri, yem sexi, heyvandarlar üçün istirahət guşəsi (Qırmızı guşə), böyük univermaq tikilib istifadəyə verildi. 200 nömrə tutumlu ATS istifadəyə verildi, Yeni içməli su xətti istismara verildi, suvarma sistemi yaradıldı.Tikintinin geniş vüsət alması əhalinin məşğulluğuna da təsir edən amillərdən biri idi. Ona görə də əhalinin bir qismi kənar yerlərdə işləmək məcburiyyətindən qurtuldu.
 
Ardanış sovxozu iqtisadi göstəricilərinə görə rayonun qabaqcıl təsərrüfatlarından biri olub. Bu isə son nəticədə əməkçilərin mükafat şəklində əlavə gəlir əldə etməsi demək idi. Əhalinin pul gəlirləri kolxoz dövrünə nisbətən olduqca böyük idi. Səbəb isə sadə idi: əmək məhsuldarlığınınməhzuldarlığının və istehsalın artması.
 
1986-cı ilin göstəricilərinə əsasən Ardanış sovxozunda müxtəlif markalı 15 traktor, 2 kombayn, 9 yük maşını, 2 minik maşını (UAZ, avtobus) 10 ədəd traktor qoşqusu, 24 ədəd digər kənd təsərrüfatı avadanlıqları olmuşdur.Sovxozun 15000 baş qoyun və 5000 baş iribuynuzlu mal-qarası olmuşdur.
 
Ardanış kəndində əhalinin sosial təbəqə baxımından bölgüsü və təsərrüfat həyatı ictimai-siyasi quruluşdan asılı olaraq, müxtəlif forma (fərdi kəndli təsərrüfatları və 1930-cu ildən sonra ictimai təsərrüfatlar – kolxoz və sovxozlar) kəsb etmişdir.
 
==== Dəyirmanlar ====
Sətir 155 ⟶ 154:
=  '''Ardanışlı şəhidlər''' =
1. Oqtay Ayvaz oğlu Kərimov
(20 yanvar şəhidi)
 
2. Orucova Rahilə Əli qızı                           
 
3. Əliyev Hidayət Məcid oğlu 
 
4. Əsgərov Niyazi İsabala oğlu
Sətir 208 ⟶ 207:
insanların sağlamlığı keşiyində durmaq idi. Lakin təsəvvürünə də gətirməzdi ki, insanların həyatını xilas edərkən nə vaxtsa özü də həlak olacaq. Nə biləydi ki, mənfur qonşularımızın torpaq iddiası qanlı müharibəyə çeviriləcək və Rəhilə çiynində tibb çantası, əlində avtomat səngərlərdə, döyüş meydanlarında olacaq. Ağ xalatla xəstələrə xidmət etmək əvəzinə, hərbi paltar geyərək ölümlə həyat arasında çarpışan döyüşçülərə ilkin tibbi yardım göstərərək onları ölümün ağuşundan xilas etmək! Bu yol daha şərəflidir. Bu yolda həlak olaraq şəhidlik zirvəsinə yüksəlmək isə qəhrəmanlıq və ölməzlikdir. Rəhilə Orucovanın taleyinə bu dünyaya gənc ikən  əlvida demək, lakin ölümsüzlük qazanmaq düşdü. Goranboy cəbhəsində xidmət edirdi. Rəhilə Orucova ardanışlıların fəxarət ünvanına çevirildi.
 
Vaxtilə oxuduğu Bakı şəhəri, Nizami rayonundakı 70 nömrəli litseydə Rəhilə Orucovanın büstü qoyulmuş və onun xatirəsinə fotoguşə yaradılmışdır. Əhməd Paşanın Rəhiləyə həsr bnetdiyi şeiri təqdim edirik:
 
                '''Göyçə qızları'''
Sətir 232 ⟶ 231:
Göyçəkdən göyçəkdir Göyçə qızları.
 
Lalələr boylanır yanaqlarından,
 
Xalçalar gül açır barmaqlarından.
Sətir 242 ⟶ 241:
'''Əliyev Hidayət Məcid oğlu'''
 
1957-ci ildə dünyaya göz açıb. Ailənin dördüncü övladı, təvazökar və vətənpərvər gənc olan Hidayət Qarabağ savaşının ən qızğın çağında – 1991-ci ilin noyabrında könüllü olaraq cəbhəyə yollanıb. Füzuli rayonunun Qaradağlı kəndində dislokasiya olunmuş hərbi hissədə vzvod komandiri təyin edilib. Ehtiyatda olan leytenant idi. Az müddət içərisində təcrübə və igidliyi nəzərə alınaraq Hidayətə baş leytenant hərbi rütbəsi verildi.
 
Hidayət ali təhsilli mühəndis idi. Onun mülki həyatda qazandığı təcrübənin də hərbi sahədəki uğurların əldə edilməsində böyük rolu vardı. Erməni dilini yaxşı bilən baş leytenant Əliyev mühüm kəşfiyyat əməliyyatlarının hazırlanmasında və həyata keçirilməsində əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Düşmənləri azdırmaq məqsədi ilə ratsiyada erməni dilində verdiyi yalan məlumatlardan sonra böyük itkilər verən ermənilər onun başına külli miqdarda pul qoymuşdular.
 
Çoxsaylı döyüşlərdən sonra reallaşan növbəti əməliyyat–“Daşaltı əməliyyatı”... Azərbaycan hərb tarixində qara səhifə kimi yazılan bu əməliyyat xəyanətin ən yüksək forması idi.  Bu əməliyyat iflasa uğradı və Hidayət kimi neçə igid oğlanın həyatına son qoydu. Hidayətin iki övladı – Səxavət və Samirə atalarının adı gələndə qürur hissi keçirirlər. Çünki onların ataları Vətən və xalq naminə şəhid olaraq ölməzliyə qovuşub. Hidayət haqqında qəzet məqalələrində yazılan belə cümlələr onun Vətən və xalq qarşısında xidmətlərindən yaranıb.
 
Hidayət yaddaşlarda və xatirələrdə qəhrəman kimi yaşayır.Bəli, Hidayət ölməyib, Hidayət qəzet və jurnalların, neçə-neçə kitabların səhifələrində,ən əsası isə könüllərdə yaşayır.
 
'''Abdullayev İsmixan Yunis oğlu'''
 
1960-cı ildə anadan olub. 1977-ci ildə Ardanış kənd orta məktəbini bitirib. 1977-1979-cu illərdə sovet ordusunda hərbi xidmətdəolub. 1981-1984-cü illərdə Gəncə Kənd Təsərrüfatı Texnikumunun mexanizasiya şöbəsində təhsil alıb.1984-1989-cu illərdə Rusiya Federasiyasının Kostroma şəhərində Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda qiyabi təhsil alıb və mühəndis vəzifəsində işləyib.
 
1990-cı ildə Azərbaycana qayıdıb, Şəmkir rayonunun Bada kənd orta məktəbində kənd təsərrüfatı maşınları fənnini tədris etməklə pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. 1994-cü ildə Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edib. Tərtərin [[Marquşavan]] kəndində 7 may 1994-cü ildə şəhid olub.
 
'''Süleymanov Fəxrəddin Kamil oğlu''' 
 
1970-ci ildə anadan olub. 1988-1990-cı illərdə sovet ordusunda hərbi xidmətdə olub. 1994-cü il yanvar ayının 29-da Bakı şəhəri Nərimanov rayon Hərbi Komissarlığı tərəfindən milli orduya çağırılmışdır.1994-cü il fevral ayının ortalarında Kəlbəcərin Yanşaq kəndi uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olmuşdur.
Sətir 268 ⟶ 267:
'''İbrahimov Ədalət Tanrıverdi oğlu'''
 
1973-cü ldə anadan olub. 1980-ci ildə Ardanış kənd orta məktəbinin birinci sinfinə getmiş, lakin doğma kənddə orta məktəbi bitirmək ona nəsib olmamışdı. Çünki məlum hadisələr nəticəsində Bakı şəhərinə köçməli oldular. Məktəbi bitirdikdən sonra hərbi xidmətə çağırılıb.
 
1991-ci ilin yazında, hələ Sovetlər birliyinin hərbi sistemində əsgərlik edən Ədalət Rusiyanın Kaluqa vilayətindəki hərbi hissədən yarımçıq (xidməti başa vurmadan) qayıtmış və könüllü olaraq Qarabağ bölgəsində gedən döyüşə getmişdi.
 
Ağdamın Güllücə kəndində 1994-cü ilin aprelin 20-də şəhid olub. Abşeronun Qala kəndində vaxtilə yaşadığı küçəyə onun adını veriblər. Məzarı Qala kəndinin qəbiristanlığındadır.
 
'''Hüseynov Arif Qasım oğlu'''
 
1968-ci ildə anadan olub. Hərbi xidmətini Polşada keçən Arif ağlına da gətirməzdi ki, qulluq etdiyi rus ordusu nə vaxtsa Xocalıda qanlar tökəcək, qocalara,qadınlara, uşaqlara aman verməyəcək. Arif bilmirdi ki, Azərbaycan uğrunda döyüşlərə atılacaq.  Bakıda “Kometa” firmasında işləyərkən öz əmək haqqından Milli Müdafiə Fonduna 10 min manat pul keçirib.               
 
1992-ci ildə könüllü olaraq cəbhəyə yollanan Arif Hüseynov ağır döyüşlərdə iştirak edərək Goranboy, Todan, Qarabulaq, Sarısu, Tərtər və s. bölgələrdə olub.
 
Topuğundan yaralanan A. Hüseynov müalicəsi tam başa çatmamış yenidən cəbhə bölgəsinə -döyüş yoldaşlarının yanına qayıdır. Bu hadisənin maraqlı bir tarixçəsi var.Telejurnalist, Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevin ölüm xəbərini televiziyadan eşidən Arif  evdəkilərin xəbəri olmadan yaralı vəziyyətdə ön cəbhəyə yola düşüb. 3 iyul 1993-cü ildə həlak olub. Arif Hüseynov Bakıdakı Şəhidlər Xiyabanında- müqəddəs ziyarətgahda uyuyur. 
Sətir 285 ⟶ 284:
 XX əsrin və bəşəriyyət tarixinin bu günə qədər ən dəhşətli müharibəsinin – İkinci Dünya müharibəsinin yaraları insanların qəlbini hələ də göynətməkdədir. 
 
34 milyondan çox insanın həyatına son qoymuş bu müharibədə faşist Almaniyası ilə mübarizədə bütün tərəqqipərvər millətlər birgə mübarizə aparmışlar. Əsas ağırlıq isə keçmiş SSRİ-nin ərazisində yaşayan xalqların üzərinə düşüb. SSRİ SQ-nin Ali Baş Komandanı müharibənin ilk günlərindən etibarən, Stalinin əmri ilə 18 yaşından 50 yaşınadək kişilər, tibbi təhsil alan gənc qızlar səfərbərliyə alınaraq, cəbhəyə göndərilirdilər. Ardanış sakinləri də faşizmlə mübarizənin ön cərgəsində oldular. Bu kənddən 206 nəfər şəhid oldu, yüz nəfərdən artıq həmkəndlimiz isə şərəfli döyüş yolu keçərək doğma kəndə dönmüşlər. Elə ana olub ki, 6 oğul itirib bu savaşda.
 
“Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün” şüarı irəli sürüldüyü bir vaxtda ölkə (SSRİ) əhalisindən onlara məxsus olan işlərində istifadə edilən o dövrün təsərrüfat həyatında əvəzsiz hesab edilən atları da müsadirə edirdilər. Ardanış sakinlərindən də 30-a yaxın at cəbhəyə göndərilmişdi. Kənd Təsərrüfatı Texnikasının və nəqliyyatın olmadığı bir dövrdə bunun hansı çətinliklərə səbəb olduğu aydın məsələdir. Şorca kəndində atların qəbulu məntəqəsi fəaliyyət göstərirdi. Atların boyu müvafiq ölçülərə uyğun gəlməli idi ki, lazım gəldikdə onlardan hərbi sahədə qoşqu vasitəsi kimi istifadə edilə bilsin.
Sətir 293 ⟶ 292:
Çox güman ki, kəndimizdən 40-cı illərin gənc komsomolçusu olan Əsli Əli qızının müharibə vaxtı qospitalda işləmək üçün  səfərbərliyə alınmasını və hətta hərbi and içməsini çoxumuz bilmirik. Hərbi andı 83 yaşlı Əsli nənə bu gün də tam dəqiqliklə yadında saxlayıb. Lakin müharibənin sonuna yaxın olduğu üçün ön cəbhəyə göndərilməmişdir.
 
Kişilər müharibəyə göndərildiyi üçün kolxozda bütün işləri qadınlar və uşaqlar görməli olurdular. Ağır fiziki əməkdən əlavə, aclıq və yoxsulluqdan əziyyət çəkən əhali bütün məhrumiyyət və çətinliklərə mətanətlə sinə gərirdi. Cəbhənin ehtiyaclarını ödəmək üçün taxılın və istehsal olunan ərzaq məhsullarınınməhzullarının əksər hissəsi dövlətə təhvil verilirdi. Bu işə ciddi nəzarət olunurdu.
 
Qadınlar əkin sahələri uzaq olduğu yerlərdən axşam evə gəlib, ala-qaranlıqda kilometrlərlə yolu piyada geri qayıtmamaq üçün yay vaxtı(biçin vaxtı) çöldə gecələməli olurdular. Əks halda onların yuxulamaq üçün
vaxtları belə qalmazdı. Körpə və südəmər uşaqlarını özləri ilə götürməyə məcbur olan anaların həsrət və həyəcanla ər yolu gözləyərək, namusla, qeyrətlə çalışaraq hansı əzablardan keçdiklərini təsəvvür etməyə məncə deyilənlər kifayətdir.
 
Ardanışda demək olar ki, həmin illərdə acından ölən olmadı. Halbuki bir çox kənd və rayonlarda acından ölənlər olub. Ardanışlı analar çöllərdən yığdığı pencərlə də olsa, uşaqlarını saxlaya bildilər. O dövrdə Göyçə gölünün balığından da yararlanan əhalinin əsas çətinliyi çörək sarıdan olub. Taxıl qızıla bərabər sayılırdı.
 
Rayonda təşkil olunan RTS (rayon traktor stansiyası) müharibənin son üç ilində kolxozları traktorla təmin edirdi. Bir neçə günlüyə 2-3 traktor düzən sahələrdə əkin aparır və başqa kolxoza göndərilirdi. Ardanışda qadınlar əsas işçi qüvvəsi idi. Sənəm Pənah qızı, Dursun Cavad qızı və başqa qadınlar müharibə illərində traktorçu qadınlar kimi tanınırdılar.
 
Müharibəyə gedənlərin bir çoxunun taleyi barədə bu günə qədər də məlumat yoxdur. Bəzilərinin “qara kağızı” vaxtında gəlsə də, bir çoxlarının taleyi barədə məlumatlar bitdikdən çox sonralar alınmışdır. Neçə-neçə analar oğul həsrətilə dünyasını dəyişmişdir. Sovet dövründə “qırmızı ləpirçilər” hərəkatına qoşulan məktəblilər müharibə gedən ərazilərdə axtarış aparmaqla minlərlə insanın taleyini bəlli etməkdə yardımçı olublar. Məlumat topladıqları döyüşçülərin ailə üzvlərinə və ya yaxın qohumlarına məktublar göndərilirdi. Həsənov Həsən Məhərrəm oğlunun taleyi barədə məhz “qırmızı ləpirçilər” məktub göndərmiş və bildirmişlər ki, o, Krasnodar vilayətində həlak olub və orada dəfn olunub.
 
Ardanış kolxozçuları müharibə dövründə ordunun təchizatı üçün fədakarcasına çalışmış və onlarla sakin “Arxa cəbhədə fədakar əməyinə görə”
medalına layiq görülmüşlər.
 
Faşizmlə mübarizədə Ardanış kəndinin igid oğulları misilsiz qəhrəmanlıq nümunələri göstərmişlər. Təəssüf ki, bununla bağlı material və məlumatlar olduqca məhduddur. Bu barədə əldə olan məlumatları isə oxuculara çatdırmağı özümüzə borc bilirik.  
 
1914-cü ildə Ardanış kəndində anadan olan, 10 oktyabr 1939-cu ildə Sovet-Finlandiya müharibəsinə yola düşən, sonra isə İkinci dünya müharibəsinin odlu cəbhələrində, 99-cu tank polkunun 2-ci divizionunda leytenant rütbəsi ilə vzvod (bölük) komandiri olan Qasımov Həsən Əmrah oğlunun cəbhədən göndərdiyi məktubda qanlı davanın dəhşətlərindən bəhs edilir və bir əsgər ümidsizliyi hiss olunur. Bu məktubu yazdıqdan (5.06.1942-ci il) təxminən bir il sonra (10.05.1943-cü ildə) itkin düşüb. Məktubdan bəzi sətirləri olduğu kimi dərc edirik. Bu sətirlər o dövrün əsgər məktublarının hamısına xas olan cəhəti ifadə edir: “Məktub məndən ayrılır, mən məktubdan ayrıla bilmirəm. Çünki gedib qardaşla görüşəcəkdir. Öpürəm qardaşı. 4 iyun 1942-ci il tarixdə məktubunu aldım, oxuyub çox şad oldum. Başqa bir dərdim yoxdur, yalnız siz qardaşlarla görüşməkdən başqa. Lakin o görüşmək qalıb Allaha. Sağ qalmağa ümid yoxdur. Bu qısa məktubu qanlı vuruşma altında yazdım. Bu günləri Allah sizə qismət eləməsin. Can qardaş, bu məsələdə heç bir şey gizlətmək istəmirəm. (O vaxt məktublar ciddi yoxlanılırdı. Görünür bu səbəbdən də bir neçə sətir mordvin dilində yazıb.Görünür Şorcadakı mordvinlərin dilini bilirmiş. – müəlliflər) Ümidim üzülsə də, Allahdan əlimi üzmürəm. Saxlasa o saxlayar. Candan əziz qardaş, daha nə yazım?Bildiyimi də itirmişəm. Yazmağa əlim tutmur. Of! Dad fələyin əlindən! Əziz qardaş, bu məktubu özündə saxla yadigar. Of qardaş, can qardaş, ağrın alım, qardaş. Xudahafiz! Yazan başı bəlalı qardaşın Qasımov Həsən. Axırıncı dəfə olaraq, qardaşım Əmirəhməd, gözlərindən öpürəm”.
Sətir 318 ⟶ 317:
1. Verdiyev Xaliq Tanrıverdi oğlu, 1909-cu ildə anadan olub. 1942-ci il fevralın 2-də orduya çağırılıb. Baş leytenant rütbəsində T-34 tankının komandiri olub. Sonuncu xidmət yeri 513-cü əlahiddə tank polkunun qərargahı olub. 1945-ci ildə Şərqi Prussiyanın Letsen stansiyasında   rota komandirinin texniki xidmət üzrə müavini ilə birlikdə itkin düşüb və həmin il fevralın 2-də adı şəxsi heyətin siyahısından çıxarılıb. Komandanlığa ünvanlanmış “Məxfi” qrifli, 0175 nömrəli məktubda bu barədə məlumat verilir. Bundan əlavə Kalininqrad şəhərindəki “Xatirə kitabı”nın 291-292-ci səhifəsində onun haqqında qısa məlumat vardır. Başqa bir məlumatda isə onun sonuncu xidmət ünvanı 36539-cu səhra poçtu olduğu və 18 mart 1945-ci ildə həlak olduğu bildirilir. Bu məlumat həmin hərbi hissənin mayorunun şahidliyi əsasında tərtib edilib.
 
2. Hüseynov Kazım Kərim oğlu, Müharibədən əvvəl kolxozda işləyib. 1941-ci ildə, Böyük Vətən müharibəsinin ilk günlərində cəbhəyə gedib. Dərbənddə təlim keçərkən qızdırma xəstəliyindən dünyasını dəyişib və orada dəfn edilib.
 
3. Zeynalabduyev Yunus İsmayıl oğlu, 1919-cu ildə anadan olub. 31-ci atıcı diviziyasında
Sətir 368 ⟶ 367:
çağırılıb. 81-ci Hava Desant diviziyasında vuruşub. 1945-ci ilin martında itkin
düşmüş sayılıb. Araşdırmalardan bəlli oldu ki, yaralanaraq 377 nömrəli
hospitala düşüb və 1946-cı il mayın 4-də vəfat edib. 
 
13. İsmayılov
Sətir 408 ⟶ 407:
oğlu, 1921-ci ildə anadan olub. 20-ci dağ-atıcı
diviziyasının 161-ci xüsusi atıcı briqadasında vuruşub. 1943-cü ildə həlak olub
və Krasnodar vilayətinin Krepostnaya staniçnasında dəfn olunub.
 
 21. Qurbanov Əli Kazım oğlu,
Sətir 436 ⟶ 435:
Alı oğlu, 1912-ci ildə anadan olub. Stalinqrad şəhərindəki
223-cü atıcı diviziyasının kursantı olub. 28 dekabr 1942-ci ildə həlak olub.
Krizon kəndində dəfn edilib.
 
27. İbrahimov
Sətir 487 ⟶ 486:
(Mərdanov) Hüseyn Rza oğlu, 1926-cı ildə anadan olub. 1944-cü ilin 2
dekabrında orduya çağırılıb. 38-ci ehtiyat briqadasında vuruşub. 1945-ci ilin
mart ayında itkin düşüb.
 
8. Həsənov
Sətir 510 ⟶ 509:
Bayram Ramazan oğlu, 1896-cı ildə anadan olub. 26 mart 1942-ci
ildə orduya çağırılıb. 1583-cü tikinti briqadasında xidmət edib. 1942-ci ilin
iyul ayında itkin düşüb.
 
13. Bayramov Məhəmməd
Sətir 556 ⟶ 555:
22.
Namazov Həsən İsaq oğlu, 1908-ci ildə anadan olub. 10 dekabr 1941-ci ildə
orduya çağırılıb. 28 avqust 1942-ci ildə axırıncı məktubu gəlib.            
 
23. Cəfərov Sadıq Həsən oğlu,
1896-cı ildə anadan olub. 30 dekabr 1940-cı ildə orduya çağırılıb. 41461-ci səhra
poçtundan axırıncı məktubu gəlib.             
 
24. Hüseynov Teymur, 1916-cı ildə anadan olub. 1941-ci il 24 sentyabrda orduya çağırılıb. 58552-ci səhra poçtundan 1943-cü ilin 3 iyununda  axırıncı məktubu gəlib. 
 
25. Bayramov Bayram
Sətir 595 ⟶ 594:
Hüseyn İsmayıl oğlu, 1915-ci ildə anadan olub. 1942-ci ilin 13
yanvarında orduya çağırılıb. 465-ci atıcı diviziyasında xidmət edib. 1942-ci
ilin aprel ayında itkin düşüb.
 
32.
Sətir 611 ⟶ 610:
İbrahim oğlu, 1901-ci ildə anadan olub. 17 avqust 1943-cü ildə
orduya çağırılıb. 38-ci ehtiyat tikinti briqadasında xidmət edib. 1944-cü ilin
fevral ayında itkin düşüb.            
 
35. Alıyev Kərim Mahmud oğlu, 1925-ci ildə
anadan olub. Ardanış kənd yeddillik məktəbini bitirib. 15.10.1943-cü ildə səfərbərliyə
alınıb və Gürcüstanın Laqodexi şəhərində yerləşən 28-ci snayperlər məktəbinə
oxumağa göndərilib. 1944-cü ilin fevral ayında itkin düşüb. 
 
36. Paşayev Oruc
Hümbət oğlu, 1912-ci ildə anadan olub. 1942-ci il yanvarın 2-də
orduya çağırılıb. 28-ci ehtiyat atıcı briqadanın tərkibində vuruşub.
 
37. Allahverdiyev Əli
Sətir 702 ⟶ 701:
Əsgər Məhəmməd oğlu, 1916-cı ildə anadan olub. 19 sentyabr
1939-cu ildə orduya çağırılıb. 607-ci atıcı polkunda (Kursk vilayəti) qulluq
edib. 10 dekabr 1942-ci ildə axırıncı məktubu gəlib.
 
54. Məsimov
Sətir 760 ⟶ 759:
Usub Ramazan oğlu, 1908-ci ildə anadan olub. 21 sentyabr 1941-ci ildə
orduya çağırılıb. 3-cü ehtiyat suvari polkuna (Kirovabad, indiki Gəncə şəhərinə)
göndərilib. 1941-ci ilin dekabrında itkin düşüb.
 
65. Abdullayev Əli
Sətir 844 ⟶ 843:
Hüseyn Həsən oğlu, 1909-cu ildə anadan olub. 10.09. 1941-ci ildə
səfərbərliyə alınıb. 802-ci atıcı polkunda xidmət edib. 1941-ci ilin dekabrında
itkin düşüb. 
 
83. Vəliyev Kərim Rəhim oğlu
Sətir 917 ⟶ 916:
 
107. Həsənov Cəfər Həsən
oğlu
 
108. Cəfərov Əli Həsən
Sətir 1.109 ⟶ 1.108:
24. Ələsgərov Hüseyn Məşədi Rəcəb oğlu
 
25. Paşayev Kərim Namaz oğlu   
 
26. Hacıyev Əli Zeynalabdin oğlu
Sətir 1.176 ⟶ 1.175:
 
= '''Sonuncu  deportasiya''' =
'''(1988-ci il)'''
 
1988-ci
Sətir 1.185 ⟶ 1.184:
Bu
barədə konkret məsələlərə toxunmazdan əvvəl bu məsələnin kökündə dayanan hadisələrə
nəzər yetirmək üçün çox yaxın tarixə ekskurs etmək məqsədəuyğun olardı.
 
Ermənilər
Sətir 1.195 ⟶ 1.194:
formada şovinizmin yayılmasına rəvac vermək bu fəaliyyətin tərkib hissələrindən
biridir. Lakin məqam yaranan kimi onlar daha mütəşəkkil qaydada və intensiv
formada iş aparmağa başladılar.
 
1987-ci
Sətir 1.213 ⟶ 1.212:
qışa – 1988-ci ilin qışına hazırlıq görürdü. Həmin dövrdə Azərbaycan rəhbərliyindən
heç bir arxa, kömək görməyən əhali öz başına çarə qılmaq məcburiyyətində
qalırdı.
 
Həmin
Sətir 1.242 ⟶ 1.241:
mikrofonla təmin edilməsi məsələsini də ardanışlı Mais İsmayıl oğlu İsmayılov təşkil
edib. Mitinqdəki çıxışlar respublika və rayon rəhbərliyini sözün əsl mənasında
şoka salmışdı.
 
Həmin mitinqlər zamanı erməni milisinin seyrçi
Sətir 1.283 ⟶ 1.282:
isə, siyasi icmalçı kimi tanınan professor Şirməmməd Hüseynov olub. Onlar kənd
sakinlərinə bildiriblər ki, bizi Azərbaycan KP MK-nın rəhbərliyi Ermənistana
göndərib, darıxmayın, tezliklə sizi sağ-salamat Azərbaycana köçürəcəyik.
 
Əhali
Sətir 1.291 ⟶ 1.290:
təmin olunmasına çalışmaq əvəzinə, azərbaycanlıları Ermənistandan sağ-salamat
köçürmək. Sonradan ermənilərin Bakıya və Sumqayıta qayıtmaq istədiklərini şad xəbər
kimi Azərbaycan əhalisinə çatdıran bu “rəhbərdən” nə gözləmək olardı?
 
Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, artıq
Sətir 1.307 ⟶ 1.306:
üstünə qoyub oturmadıq. Biz Azərbaycan Ordusunun tərkibində vuruşub şəhid
olduq, qazi olduq, qəhrəman olduq. Bu mübariz ruh ölməzdir və gələcəkdə
Ardanışa qayıtmağımıza da şübhə olmasın. Bu qayıdış yalnız zaman məsələsidir. 
 
Ardanışlılar
Sətir 1.319 ⟶ 1.318:
ardanışlılar dövlətimizin möhkəmlənməsi yolunda xidmət edirlər. Bu bir həqiqətdir
ki, Azərbaycan qüdrətli olsa, itirilmiş torpaqlarımız, o cümlədən, Ardanış da
bizim olacaq.
 
== Xarici keçidlər ==