Bayıl qalası: Redaktələr arasındakı fərq

Qala mənbələrdə müxtəlif adlarla ("Sualtı şəhər" , "Bayıl daşları", "Səbayıl qalası", "Karvansara", "Xanəgah", "Kömrükxana" və s.) anılsa da elmi ədəbiyyatda daha çox ''"Bayıl qəsri"'' adı ilə tanınır.

Bayıl qəsrinin adanın biçiminə uyğun uzunsov planı var. Qalanın uzunluğu 180 m, orta eni isə 35 m-dir. Qala divarları şərqdə altı, qərbdə isə beş yarımdairəvi (Bakı qalasındakı kimi) bürclə möhkəmləndirilmişdir.

Bayıl qəsrinin tikintisi siyasi-hərbi baxımdan çox qarşıq bir çağda – [[monqollar|monqol]] yürüşləri bütün Yaxın Şərqi lərzəyə gətirdiyi vaxtda ([[1234]]-[[1235]] -ci illərdə) başa çatmışdı. Ancaq sahilə yaxın adada tikilən bu möhtəşəm qəsrin ömrü çox qısa olmuşdur. Alimlərin fikrincə, o, [[1306]] – cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində dənizə batmışdır. <ref name="Bakı 1991">C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 161</ref>

Bu misralarda şairin Bayıl qəsrindən bəhs etməsi şübhə doğurmur. <ref>C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, name="Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 161<"/ref> Arif Ərdəbili Bayıl qalasını tikinti başa çatdıqdan bir əsr sonra görmüşdü və təbiidir ki, o, hələ el yaddaşlarında ''"yeni şəhər qalası"'' kimi qalırdı. Bu deyim, həm də Bayıl qəsrinin şəhər qalası olmasını, yəni [[Bakı]]nın müdafiə sisteminə daxil edilməsini bir daha təsdiq edir.

Bayıl qalasının cənub qapısı və qarşısındakı tikililər dəniz ticarəti iləbağlı olduğu halda, sahilə yaxın şimal qapısı və qarşısındakı tikililər Şirvanşahların iqamətgahı olmuşdur. Qəsrin demək olar ki, ortasnda daş döşəməli meydançada monumental bir tikilinin özülü üzə çıxarılmışdır. Bəzi araşdırmaçılar bu yerdə Abşeron qalalarının ənənəvi qüllələri tipində bir qüllənin ucaldığını söylədikləri halda, əksər tədqiqatçılar onu atəşgah və ya məbəd qalıqları sayırlar. [[Cəfər Qiyasi|C. Qiyasi]] isə bu meydançada iri bir saray binasının ucalması ehtimalını irəli sürmüşdür. <ref>C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, name="Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 161<"/ref> XII-XIII yüzillərdə möhkəm qəsr, qala liman kimi tikilmiş və [[Bakı]]nın dənizdən qorunmasında baş yer tutan Bayıl qəsrinin daha qədim bir memarlıq kompleksinin özülləri üzərində ucaldılması ehtimalları da vardır.

Bayıl qəsri, yan divarları tamamilə düz olmayan uzunsov bir düzbucaqlı şəklindədir. Bu forma, ehtimal ki, divarların üzərində durduğu daş qayanın relyefinə uyğunlaşdırılmışdır. Qəsrin uzunluğu 175, eni isə 35 metrdir. Qalınlığı 1,2 x 1,8 m olan divarlar dairəvi və yarımdairəvi qüllələri bir-birinə birləşdirir.<ref> О. Ш. Исмизаде – Крепостное сооружение в Бакинской бухте, СА, 1966, № 1, ст 277</ref>

Abidənin on beş qülləsi vardır. Bunlardan yalnız şimal-qərb tindəki və cənubdakı iki qüllə dairəvi formada olub, içərisi boşdur. İçərisi bütöv qalan on iki qüllənin hamısı yarımdairə şəklindədir. Künclərdə olan üç dairəvi qüllənin qəsrə girmək üçün 1,3 m enində qapısı vardır. Səkkiz və doqquzuncu qüllələri birləşdirən cənub divarında, habelə on dörd və on beşinci qüllələri birləşdirən şimal qərb-divarında da 1,6 m enində qapı qoyulmuşdur. Qüllələrin bəzilərində yuxarı hissəyə çıxmaq üçün daş pilləkənlər vardır. Bütün divar boyu, kürsülükdən yuxarıda, hər 15 – 20 m məsafədən bir dördbucaqlı formalı məsafələr qalmışdır. <ref>K. M. Məmmədzadə – Azərbaycanda inşaat sənəti, Bakı, "Elm", 1978, səh 48</ref>

Abidənin tədqiqi zamanı onun dövrünü göstərən materiallar da tapılmışdır. Bəzi daşların üzərində hicri 632 – ci il tarixi qeyd olunmuşdur ki, bu da miladi [[1232]] – [[1235]] – ci illərə müvafiqdir. Bundan əlavə [[1939]] – cu ildə burdan tapılmış mis pullar üzərində [[I Güştasp|Şirvanşah Güştasp Fərruxzadə]] və Xəlif əl-Nəsirin ([[1180]]-[[1225]]) adları yazılmışdır. <ref>О. Ш. Исмизаде – Крепостное сооружение в Бакинской бухте, СА, 1966, № 1, ст 279</ref>