Əbdülmömin xan Şeybani: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k düzenleme using AWB |
|||
Sətir 14:
}}
'''Əbdülmömin xan''' (1568-1598)—[[Buxara xanlığı]]nın [[Şeybanilər sülaləsi]]ndən olan 11-ci xanıdır.O, [[II Abdulla xan Şeybani]]nin yeganə oğludur. Atasının sağlığında xanlığın sərkərdələrindən biri idi. Dəfələrlə [[Səfəvilər dövləti]] ərazisinə yürüş ütmişdi. [[İsgəndər bəy Münşi]]nin verdiyi məlumata görə, Əbdülmömin xanın rəhbərliyi altında [[özbəklər]] [[Herat]]ı aldıqdan sonra [[Əliqulu xan Şamlı|Əliqulu xan]]ı və [[Şamlı eli]] əsgərlərini öldürüb şəhəri talan edərək qadınları və uşaqları əsir apardılar <ref>İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010.,səh.733</ref>. [[Oruc bəy Bayat]] [[Herat]]ın müdafiəsi zamanı 6 min Səfəvi əsgərinin canlarını sevə-sevə fəda etdiyini yazır <ref>Книга Орудж-бека Байата Дон-Жуана Персидского. Пер. с английского, введение и комментарии д.и.н. Оутая Эфендиева, к.и.н. Акифа Фарзалиева. Баку, 1988, c.133</ref>;<ref>Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011, səh. 164.</ref>.. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, "özbəklər Şamlı tayfasının qız-qadınını əsir götürüb Mavərənnəhrə göndərdilər. Onlar xəzinələri ələ keçirməkdən ötrü əzəmətli [[Şamlı eli|Şamlı]] xatunlarına işgəncə verib, bu işdən bir dəqiqə də olsun əl çəkmədilər. Xeyli işgəncədən və çoxlu mal əldə etdikdən sonra onları lüt-üryan etdilər. Bu bəladan çox az adam nicat tapa bildi" <ref>İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010,səh.733</ref>. [[Şərəf xan Bidlisi]] [[Herat]]da [[özbəklər]]in həyata keçirdiyi qətliamla bağlı yazırdı: "Özbəklər türklərdən, taciklərdən, kölələrdən, xaricilərdən, yerlilərdən, gənclərdən və yaşlılardan heç kimi sağ buraxmadılar" <ref>Шараф хан Бидлиси. Щарафнаме. т. 2. Пер., предисл., примеч., прил. Е.И. Василевой, M., 1976, c.289.</ref>. Bu qətliamdan dörd gün sonra şəhərə daxil olan Özbək hökmdarı Abdulla xan əsgərlərin qətliam və talandan əl çəkməsini tələb edərək şəhər əhalisindən və qızılbaşlardan heç kimə zərər verilməməsini əmr etmiş, Heratın idarəsini Mir Qulbaba Kukəltaşa tapşıraraq Məşhədə doğru hərəkət etdi <ref>İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010, səh.734</ref>.▼
▲Əbdülmömin xan [[II Abdulla xan Şeybani]]nin yeganə oğludur. Atasının sağlığında xanlığın sərkərdələrindən biri idi. Dəfələrlə [[Səfəvilər dövləti]] ərazisinə yürüş ütmişdi. [[İsgəndər bəy Münşi]]nin verdiyi məlumata görə, Əbdülmömin xanın rəhbərliyi altında [[özbəklər]] [[Herat]]ı aldıqdan sonra [[Əliqulu xan Şamlı|Əliqulu xan]]ı və [[Şamlı eli]] əsgərlərini öldürüb şəhəri talan edərək qadınları və uşaqları əsir apardılar <ref>İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010.,səh.733</ref>. [[Oruc bəy Bayat]] [[Herat]]ın müdafiəsi zamanı 6 min Səfəvi əsgərinin canlarını sevə-sevə fəda etdiyini yazır <ref>Книга Орудж-бека Байата Дон-Жуана Персидского. Пер. с английского, введение и комментарии д.и.н. Оутая Эфендиева, к.и.н. Акифа Фарзалиева. Баку, 1988, c.133</ref>;<ref>Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011, səh. 164.</ref>.. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, "özbəklər Şamlı tayfasının qız-qadınını əsir götürüb Mavərənnəhrə göndərdilər. Onlar xəzinələri ələ keçirməkdən ötrü əzəmətli [[Şamlı eli|Şamlı]] xatunlarına işgəncə verib, bu işdən bir dəqiqə də olsun əl çəkmədilər. Xeyli işgəncədən və çoxlu mal əldə etdikdən sonra onları lüt-üryan etdilər. Bu bəladan çox az adam nicat tapa bildi" <ref>İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010,səh.733</ref>. [[Şərəf xan Bidlisi]] [[Herat]]da [[özbəklər]]in həyata keçirdiyi qətliamla bağlı yazırdı: "Özbəklər türklərdən, taciklərdən, kölələrdən, xaricilərdən, yerlilərdən, gənclərdən və yaşlılardan heç kimi sağ buraxmadılar" <ref>Шараф хан Бидлиси. Щарафнаме. т. 2. Пер., предисл., примеч., прил. Е.И. Василевой, M., 1976, c.289.</ref>. Bu qətliamdan dörd gün sonra şəhərə daxil olan Özbək hökmdarı Abdulla xan əsgərlərin qətliam və talandan əl çəkməsini tələb edərək şəhər əhalisindən və qızılbaşlardan heç kimə zərər verilməməsini əmr etmiş, Heratın idarəsini Mir Qulbaba Kukəltaşa tapşıraraq Məşhədə doğru hərəkət etdi <ref>İsgəndər bəy Münşi. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən çevirəni t.e.d. Ş.Fərzəliyev. Bakı, 2010, səh.734</ref>.
C.Aydoğmuşoğlu İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata əsaslanaraq yazır ki, h. 998-ci (m. 1589/1590) ildə [[özbəklər]] [[Xorasan]]a yenidən yürüş etdilər. Səfəvi şahının Osmanlılarla müharibə aparması, [[Məşhəd]]dəki [[Səfəvilər dövləti|Səfəvi]] əmirləri arasındakı çəkişmələr, [[qızılbaşlar]]ın döyüşdəki uğursuzluğu özbəklərin hücumu üçün əlverişli imkan yaratdı. II Abdulla xanın oğlu Əbdülmömin xan, Din Məhəmməd sultan və [[Herat]] hakimi Mir Qulbab Kukəltaş bütün [[Xorasan]]ı ələ keçirmək üçün yürüşə başladılar. Onlar öncə [[Nişapur]]u mühasirəyə aldılar. Lakin mühasirə altında olan [[Nişapur]] hakimi Mahmud xan Sufi oğlu əsir düşən özbəklərlə onların şəhər xaricindəki mötəbər qohumlarına bir qədər peşkəş yollayıb, onlara bildirdi ki, Nişapur müqəddəs Məşhədin tabeliyindədir. Siz əgər müqəddəs yeri hərb yolu ilə tuta bilsəniz, biz bu vilayəti müharibəsiz sizə verərik. Əbdülmömin xan bu xəbəri eşidərək Nişapurun mühasirəsindən əl çəkərək Məşhədə hərəkət etdi <ref>Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011, səh. 168</ref>. [[1589]]-cu il [[18 aprel|aprelin 18-də]] Məşhədi mühasirəyə alan özbəklərə müqavimət göstərən Ümmət xan Ustaclı yaranmış vəziyyətlə bağlı [[I Şah Abbas]]a məlumat verdi. I Şah Abbas sentyabrın 2-də Qəzvindən Məşhədə doğru hərəkət etsə də, Tehranda xəstələndiyi üçün bir müddət Reydə dayanmalı oldu. Bu müddət ərzində Ümmət xan Məşhədi cəsarətlə müdafiə etdi. Lakin [[1589]]-cu il [[30 sentyabr|sentyabrın 30-da]] beş aylıq mühasirə zamanı ərzağın çatışmaması, köməyin gəlməməsindən ümidsiz qalan şəhər müdafiəçiləri təslim oldular. [[Özbəklər]] şəhər qalasındakı türkləri qılıncdan keçirdilər. Vali Ümmət xan və yaxın ətrafı müqəddəs İmam Rza türbəsinə sığındı. Lakin Əbdülmömin xan və Yetim Sultan kimi tanınan Din Məhəmməd Sultan türbədəki hər kəsi - seyidləri, din xadimlərini və xalqı bayıra çıxardaraq qılıncdan keçirdi. Mənbələr 2-3 min nəfərin öldürüldüyünü qeyd edir. Hətta Əbdülmömin xanın əsgərləri, uşaqları öldürməkdən belə çəkinmədilər. Türbədəki qiymətli əşyalar tamamilə qarət olundu. [[Özbəklər]] Məşhədi üç gün ərzində qarət etdilər. [[Qızılbaşlar]]ın arvad-uşaqları Mavərənnəhrə əsir aparıldı. Əbdülmömin xan Məşhədi qarət etdikdən sonra [[Sərəxs]] üzərinə yürüş etdi. Lakin şəhərin ciddi müqavimət göstərdiyini görərək Bəlxə doğru hərəkət etdi <ref>Aydoğmuşoğlu C. I Şah Abbas ve zamanı. Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, 2011, səh.169</ref>.
| |||