Afrika: Redaktələr arasındakı fərq

"Afrika" sözü materikin şimal-şərqində yaşamış "afrigi" tayfasından götürülüb. Ən isti materikdir. Dünyanın [[Nil|ən uzun çayı]], dünyanın [[Tanqanika|ən uzun şirinsulu gölü]], şərq yarımkürəsinin [[Konqo çayı|ən bol sulu çayı]], quruda yer qabığının [[Böyük Rift Dərəsi|ən uzun çatı]], dünyanın ən isti nöqtəsi, dünyanın ən quraq nöqtələrindən biri, ən böyük quraq təbii kompleksi, ən geniş savannası bu materikdədir. Onu Avropadan [[Cəbəllütariq]] boğazı və [[Aralıq dənizi]], [[Asiya]]dan Aralıq dənizi, [[Süveyş kanalı]], [[Qırmızı dəniz]], [[Babülməndəb boğazı]], [[Ədən körfəzi]] ayırır. [[Ekvator|Ekvator xətti]] və sıfırıncı meridian bu materikdən keçdiyinə görə o, 4 yarımkürədə yerləşir.

Afrika Atlantik və Hind okeanları ilə əhatə olunub. Ucqar nöqtələri: şimalda – [[Əl-Əbyad|Əl-Əbiyyad]] və ya [[Ras-EnqelaBlanko burnu|Ben Sekka burnu]], cənubda – [[İynə burnu]], şərqdə – [[Ras Xafun burnu|Ras-Xəfun]], qərbdə – [[Almadi burnu|Almadi]]. Yeganə materikdir ki, bütün ucqar nöqtələri müxtəlif yarımkürələrdə yerləşir. Materik qədim Qondvananın qalığıdır. Sahil xətləri az parçalanıb. Bir böyük yarımadası ([[Somali]]), 1 böyük körfəzi [[Qvineya körfəzi|(Qvineya)]] vardır. Ən böyük adası [[Madaqaskar]]dır, bundan başqa [[Seyşel adaları|Seyşel]], [[Əmirlik]], [[Zənzibar]], [[Kanar adaları|Kanar]], [[Komor]], [[Yaşılburun]], [[VozneseniyaYüksəliş adası|Yüksəliş]], [[Müqəddəs Yelena adası|Müqəddəs Yelena]] adaları da buraya aiddir.

Onun cənub hissəsinin öyrənilməsində İngilis tədqiqatçısı Livinqstonun[[David Livinqston|Livinqston]]<nowiki/>un xüsusi rolu vardır. O, quru ilə Atlantik okeanın sahilindən [[Hind okeanı]]n sahilinə qədər keçmiş ilk Avropalıdır. Livinqston [[LivinqstonKonqo çayı|Konqo]] Konqo və [[Zambezi çayı|Zambezi]] çaylarının hövzələrini öyrənmiş, [[Livinqston şəlaləsi|Livinqston]] və [[Viktoriya şəlalələrişəlaləsi|Viktoriya]]ni şəlalələrini kəşf etmiş, [[Tanqanika]] və [[Nyasa]] göllərini tədqiq etmişdir. Rus tədqiqatçısı Yunker ilk dəfə [[Nil|Nil çayınınçayı]]<nowiki/>nın mənsəbindən mənbəyinə qədər gəlmişdir. O, düzgün olaraq göstərmişdir ki, Nilin il boyu bol sulu axmasının səbəbi onun mənbəyinin bol yağıntılı ekvatorial və subekvatorial qurşaqlarda yerləşməsidir. Ingilis tədqiqatçısı Park [[Seneqal]] və [[Niger]] çaylarının hövzələrini, Bart isə [[Aralıq dənizi]]ndən [[Çad gölgölü]]ünə<nowiki/>nə qədər [[Böyük Səhra]]nı öyrənmişdir. Rus alimi Vaviloiv[[Nikolay Vavilov|Vavilov]] şimali Afrikanın bitki örtüyünü tədqiq etmişdir.

Afrika relyefinə görə hündürlüyü 1000 m-ə qədər olan şimal və qərb, hündürlüyü 1000 m-dən artıq olan cənub və şərq hissələrə ayrılır. Materikin əsas relyef formalarına denudasion düzənliklər ([[Böyük Səhra]], [[Liviya]] və [[Nubiya səhrası|Nubiya]] səhraları, [[Kalaxari|Kalaxari səhrası]], [[Namib səhrası]]), yaylalar (Tibesti, Ahaqqar, Darfur, [[Efiopiya]], Şərqi Afrika) geniş yayılmışdır. Materikin şimal-qərbində cavan Alp qırışıqlığına aid [[Atlas dağları]], cənubunda isə qədim [[Əjdaha dağları|Əjdaha]] və Kap dağları yerləşir. Burada fəaliyyətdə olan [[Kilimancaro]], [[Kenya vulkanı|Kenya]], [[Kamerun]] vulkanları vardır. Afrikanın ən hündür nöqtəsi [[Kilimancaro]] zirvəsi (5895 m), ən alçaq nötəsi Afar çökəkliyindəki [[Assal gölü]]nün səthidir (-154 m). [[Misir]] ərazisində okean səviyyəsindən 132 m aşağıda yerləşən Kattara çökəkliyi də var.

Quruda yer qabığının ən uzun çatı olan [[Böyük Rift Dərəsi|Şərqi Afrika Sınma Zolağı]] [[Qırmızı dəniz]] sahilindən [[Zambezi çayı]]nın mənsəbinə qədər uzanır. Buna görə də Qırmızı dəniz sahili və bu sınma zolağı seysmik cəhətdən fəal ərazidir. Materikin şimal və qərb hissəsində çökmə süxurlar geniş yayıldığına görə burada [[neft]] və [[təbii qaz]] ehtiyatları vardır. Ən böyük neft ehtiyatları şimali Afrikada ([[Misir]], [[Əlcəzair]], [[Liviya]]) və Qvineya körfəzinin sahilindədir ([[Qabon]], [[Nigeriya]]). Cənub və şərq hissədə maqmatik və metamorfik süxurlar geniş yayıldığına görə burada filiz faydalı qazıntılar çoxdur. Dünyanın "mis qurşağı" mərkəzi Afrikada [[Konqo Demokratik Respublikası|Zair]] və [[Zambiya]] ərazisindədir. Burada zəngin [[sink]], [[qalay]], [[Uran (element)|uran]], boksit yataqları da vardır. Cənubi Afrikada [[almaz]], [[qızıl]], [[Daş kömür|daş-kömür]] ehtiyatları azdur