"Məhəmmədəli xan (Kokand xanı)" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

Atası Ömər xan [[1822]]-ci ildə xəstələnib öldüyü zaman, taxtına o zamanlar 15 yaşlarında olan Məhəmmədəli xan (Madali) oturmuşdur. Atası kimi adil və dindar bir hökmdar olan Məhəmmədəli xana, Kokand xalqı muadil vəya Məhəmmədəlinin qısaltması olarak “Madali” deyə xitab etmişdir. Məhəmmədəli xan, atasının bıraxdığı qanun-qaidə üzərində ayaqda qalmış, Kokandlılar asudə bir dövr və könül xoşnutluğu içində olmuşdular.<ref>Ziyaev Hamid, Türkistanda Rus Hakimiyətinə Qarşı Mücadələ (XVIII.-XX. Asır Başları), Çəv: Ayxan Çəlikbay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007. səh.25</ref> Dövlət iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi, xəzinənin zənginləştiyi, Kokandda böyük bir mədrəsənin tikildiyi, [[Fərqanə vadisi]]ndə sulama sistəmi gəliştirilərək “Xan Arik” dənilən büyük kanalların açıldığı bu dönəmdə, Məhəmmədəli xanın ilk icraatı kardəşi Mahmut Xanı və akrabalarını sürgünə göndərmək olmuştur.<ref>Bartold W., “Kokand”, İslam Ansiklopədisi, C.5/I, Milli Əğitim Basıməvi, İstanbul 1977. səh.553</ref> Kokand taxtı üzərindəki hakimiyətini sağlamlaştıran Madali, Kokand daxilindəki Qırğız, Qıpçaq və digər köçərilər arasında ekonomik və siyasi istiqrarı sağlamış, onları oturaq həyata keçirəbilmək için yeni yərləşim alanları və xəstəxanalar qurmuşdur. <ref>Kenensariev T., Thə Kyrgyz and Kokand Kxanatə, Osh Statə Univərsity, Osh 2000.</ref>

[[Kokand xanlığı]]nın ən güclü olduğu və ən geniş sınırlara çatdığı Məhəmmədəli xan dönəmində öncəliklə [[Pamir]], [[Bədaxşan]], [[Xocənd]], [[Daşkənd]], Cənubi Qazaxıstan, [[Qaşqar]] ilə Qırğızistanın tamamı Kokand xanlığının hakimiyəti altına girmiştir.<ref>Kenensariev T., Thə Kyrgyz and Kokand Kxanatə, Osh Statə Univərsity, Osh 2000. pag.21</ref> Ardından [[Çin]] üzərinə yönələn Madali, [[1826]]-cı ildə Qaşqar əski hökmdarlarının soyundan olan Cahangir Xocanın dəvəti üzərinə Şərqi Türksitana qüvvə göndərmiş və Gülbağ deyilən mövqedə Çinlilər (Hıtay) ilə savaşarak qazi ləqəbini almışdır.<ref>Howorth Həry H., History of thə Mongols: From Thə 9thə To Thə 19thə Cəntury, Part II, Longmans Grən And Co, London 1890. pag.824.</ref> İbrətinin vərmiş olduğu bilgilərə görə, o zamana qədər Kokand xanlarından heç kimsə küffar ilə muharibə qılmamış və qazilik lakabına nail olmamıştır. <ref>Bulduk Üçlər, Kokand Xanlığı və İbrətin Fərgana Tarihi, Bərikan Yayınları, Ankara 2006. səh.113</ref> Çindəki Hocalar və [[Qırğızlar]]ın isyanına dəstək verən Məhəmmədəli xan, Minyol, Qaşqar, Yarkənt, [[Xotan]] və Aksu kimi şəhərləri də ələ keçirməyi başarmıştır. Məhəmmədəli xan, [[Buxara xanlığı]]nın təhdidi üzərinə ölkəsinə gəri dönmək zorunda kalmış və gəri dönərkən də bərabərində 70 min Müslümanı Kokanda gətirmiştir. Məhəmmədəli Xanın bu harəkəti Orta Asya Müslümanları tarafından məmnuniyətlə qarşılanmıştır.<ref>Konukçu Ənvər, “Kokand Xanlığı”, Türkiyə Diyanət Vakfı İslam Ansiklopədisi, C.18, İstanbul 1998. səh.215</ref> Məhəmmədəli xanın təsirli xarici siyasəti qarşısında Çin, Kokand ilə anlaşmaq məcburiyyətində qalmışdır. [[1831]]-ci ildə qəbul edilən və Altı Şəhər andlaşması olaraq bilinən andlaşmada Çin, Qaşqar, Aksu, Uç Turfan, Yəngişəhir, [[Yarkənd]] və Xotan üçün Kokand xanlığına vergi ödəməyi qəbul etmişdir.<ref>Howorth Həry H., History of thə Mongols: From Thə 9thə To Thə 19thə Cəntury, Part II, Longmans Grən And Co, London 1890. pag.824</ref> Kokand xanlığı almış olduğu vergilər qarşılığında Çindəki üsyanları dəstəkləməktən vaz keçmiş və Kokand topraklarındaki Qaşqar taxtı iddiacılarını nəzarət altında tutmuştur.<ref>Ziyaev Hamid, Türkistanda Rus Hakimiyətinə Qarşı Mücadələ (XVIII.-XX. Asır Başları), Çəv: Ayxan Çəlikbay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007. səh.26</ref> Kokand xanlığının bu bacarığını, [[Osmanlı dövləti]]nin maddi və manəvi dəstəyini qazanmaq amacıyla [[İstanbul]]a göndərmiş olduğu elçilər sıx-sıx dilə gətirmişdilər.

Osmanlı dövlətinin dəstəğini sağlamaya çalışan Məhəmmədəli xanın bu kritik dönəmdə vəziri Hakkulu ilə yaşadığı dartışma sonucu Onu edam etdirməsi, kəndisinə qarşı gizli bir muhaləfətin oluşmasına zəmin hazırlamıştır. Hakkulunun tarafını tutan Uləma və Daşkənd Kuşbəyi Gazi Kalian və Komutan İsa Hoca kimi iləri gələnlər Məhəmmədəli xan aləyhində məmləkəttə propaganda yapmaya və Onu taxttan indirip yərinə Alim xanın oğlu Şir Əlini çıxarmak için planlar hazırlamaya başlamışlardır.<ref name="Howorth, age, s.826">Howorth, age, s.826.</ref> Gizli olarak yaptıkları bu girişimdən sonuç alamayan muhaliflər, Buxara Əmiri Nasrullaha habər göndərərək, Onu Kokandı ələ gəçirməsi için təşvik ətməyə başlamışlardır.<ref name="Saray, age, s.212">Saray, age, s.212.</ref> Müxaliflərin yardımı ilə Məhəmmədəli xanın məmləkəti idarə edərkən zalimcə tövr sərgiləməsi, atasının nikahlısını alması və səfihliği propaqandası aparan Əmir Nasrullah, Kokand xalqında hüzursuzluğun ortaya çıxmasına səbəbiyət vərmiştir.<ref>Bulduk, age, s.62.</ref> Kokand daxilində uygun ortamı oluşduran Əmir Nasrullah, 18.000 əsgərdən ibarət olan bir orduyla harəkətə keçmiş və Kokanda təqribən 25 &nbsp;km² uzaqda ordusunu konuşlandırmıştır. Buxaralıların üzərinə gəldiğini duyan Məhəmmədəli xan, müxaliflərin planı nəticəsində Əmir Nasrullah ilə qarşı-qarşıya gəlməkdən çəkinmiş, Kokandı tərk edərək [[Oş]]a çəkilmək məcburiyyətində qalmışdır. Ancak Məhəmmədəli xan, qaçmağın fayda verməyəcəğini görərək təslim olmaya qərar vermiş və Əmir Nasrullaha elçilər göndərərək istədiyi şərtlərdə muahədə imzalamaya hazır olduğunu bildirib, Ondan sulh taləbində bulunmuştur<ref> name="Howorth, age, s.826.<"/ref> ([[1841]]). Ayrıca Buxara xanlığının hakimiyətini qəbul etdiyini göstərmək için oğlu Muhamməd Əmini, Əmir Nəsrullaha göndərmişdir. Fəqət Əmir Nasrullah, müşkül durumda yaxaladığı rəqibinin təklifini rədd etdiyi kimi, ordusunu hücuma gəçirərək az sayıdaki Kokand kuvvətlərini yənmiş və şəhri əsgərlərinə yağmalatmıştır.<ref>Saray, age, s.213.</ref> Şəhərin zənginliklərini Buxaraya daşıyan Əmir Nasrullah, Kokandda xütbəni öz adına oxutmuş və sikkələri öz adına bastırmıştır. Əmir Nasrullah, vəzirlərindən Abdüssaməd Naibin “Halən Kokand zaptoldu. Fərgana böyük məmləkətdir. Nicə əsgər, sipah və hazinə harcanarak alındı. Burası Rusyanın gəlməsindən korkulan yərdir. Əğər Məhəmmədəli xan and vərip, tövbə kılarsa Onu Kokandda koyup Buxaranın tabisi yapsak, bu bəy bizə qarşı gələn düşmanlara bir kalkan vazifəsi görürdü.” şəklindəki uyarısını Kokandlı muhaliflərin müdahaləsi sonucu dinləməmiş<ref>Bulduk, age, s.135.</ref> və kəndinə tutuklu olarak gətirilən Məhəmmədəli Xan və ricalinin öldürülməsinə karar vərmiştir.<ref>Howorth, age, s.827.</ref> [[Ming xanədanı]] təhlikəsini tam olarak ortadan kaldırmak istəyən Əmir Nasrullah, Madali, oğlu Muhamməd Əmin, kardəşi Mahmud Xan və Şair Nadirə Xanım olarak bilinən anasi Mahlar Ayımı katlətmiştir.<ref>Bregel, age, s.62.</ref> Kokand xanlığının başına isə kəndi yandaşı durumunda olan [[Manqıtlar]]dan İbrahim Hayali gəçirmiştir (1842). Əmir Nasrullahın yapmış olduğu bu katliam Kokand xalqının kəndisinə duyduğu nəfrəti artırmaktan başqa bir işə yaramamıştır. Nəticədə Kokand xanlığı, Əmir Nasrullahtan yədiği bu ağır darbənin təsirlərindən kurtulamamış və birkaç sənə sonra başlayacak olan Rus istilasına qarşı kəndini koruyamamıştır.<ref> name="Saray, age, s.212.<"/ref>