k
düzenleme, typos fixed: m2 → m², məhs → məhz (20), replaced: <references/> → {{İstinad siyahısı}} using AWB
k (→Tarixi) Teq: Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə |
k (düzenleme, typos fixed: m2 → m², məhs → məhz (20), replaced: <references/> → {{İstinad siyahısı}} using AWB) |
||
|
| şəkil = Potato_and_cross_section.jpg
| şəkil məlumat =
| şəkilaltı yazı =
| yuxarı takson = Solanum
| arealın xəritəsinin eni =
| legend sərhədi =
| mühafizə =
| vikinövlər = Solanum tuberosum
}}
'''{{latb|Solanum tuberosum}}''' vəya '''Yeralma''' ({{lang-la|Solanum tuberosum}})<ref>[[Nurəddin Əliyev]]. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.</ref> — {{lataz|Solanum}} cinsinə aid [[bitki]] növü.<ref>[[Elşad Qurbanov]]. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
▲'''{{latb|Solanum tuberosum}}''' vəya '''Yeralma''' ({{lang-la|Solanum tuberosum}})<ref>[[Nurəddin Əliyev]]. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.</ref> — {{lataz|Solanum}} cinsinə aid [[bitki]] növü.<ref>[[Elşad Qurbanov]]. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009. </ref>
'''Kartof''' [[badımcançiçəklilər]] fəsiləsinin Solanum cinsindən çoxillik bitki növü. Əsasən, Cənubi və Mərkəzi Amerikada bitən 200-dək yabanı və mədəni növü məlumdur. Mədəni halda 2 növü – geniş yayılmış [[Çili]] kartofu (S. tuberosum) və And kartofu (S. andigenum) var. Çili kartofu 3-6 gövdədən ibarət, hündürlüyü 50-80 sm olan koldur. Yarpağı təklələkvarı bölümlüdür. Kök yumrularının forması girdə, oval, uzunsov, ləti ağ, sarı, çəhrayı, qırmızı və göydür. Üzərində spiral istiqamətində 3-4 tumurcuğu olan gözcüklər yerləşir. Kartofun tərkibində orta hesabla 76,3% su, 23,7% quru maddə, o cümlədən 17,5% [[nişasta]], 0,5% şəkər, 1-2% [[zülal]], 1%-dək [[mineral duzlar]], C, B1, B2, B6, PP, K [[vitaminlər]]i və [[karotinoidlər]] var. Xalq təbabətində kartof şirəsindən vərəmin, tənəffüs orqanlarının, mədə yarasının, onikibarmaq bağırsağın müalicəsində də istifadə edilir.
== Yayılması və məhsuldarlığı. ==
Demək olar ki, kartof dünyanın bütün ölkələrində yayılmışdır. Dünya əkinçilik sistemində kartofun əkin sahəsi 20 milyon hektara yaxındır. Əkinlərin 35%-i Avropa ölkələrinin payına düşür. Polşa, Almaniya və Fransada əkin sahələri daha çoxdur.Azərbaycanda bu bitkinin əkin sahəsi 69-70 min ha. arasında tərəddüd edir. Ümumi
Kartofun hər hektarında 120 sentnerdən aşağı
Kartof bitkisi cərgəarası becərildiyindən,
Növbəli əkin tarlasında kartof yenidən əkilərsə orada dənli-paxlalılar və çoxillik paxlalı yem otlarının əkilməsi ilə yanaşı üzvi gübrələrin verilməsi vacibdir. Kartofu bütün kənd təsərrüfatı bitkilərindən sonra becərmək mümkündür. Ancaq, ən yaxşı sələflər altına üzvi gübrələr verilmiş payızlıq dənli taxıl bitkiləri, birilik paxlalılar (noxud, paxla, mərcimək və s.) və çoxillik paxlalı otların ikinci ilindən sonradır.
== Torpağın becərilməsi. ==
Kartof üçün şum qatı dərin yumşaldılmalıdır ki, torpağın hava və nəmlik rejimi yaxşı nizamlansın. Hava və suyu yaxşı keçirən torpaqlarda kartof tez inkişaf edir və daha iri yumrular əmələ gətirir. Respublikamızın kartofçuluq rayonlarında əsas şum 25-30 sm dərinləyində ön kotancıqlı kotanla aparılır. Əsas şum zamanı şumaltı qatı yumşaltmaq üçün kotana torpaqdərinləşdirici də bərkitmək olar. Payızlıq dənli-taxıl bitkilərindən sonra tarla 6-8 sm dərinliyində üzlənir. Alaqlar cücərdikdən sonra 8-10 sm dərinliyində 2-ci üzləmə aparılır. Şum altına 15-20 ton hər hektara peyin, 2-3 sentner surepfosfat, 2-3 sentner kül, 1-2 kq manqan-sulfat verilir. Payız-qış aylarında şum qatındakı nəmlik qorunub saxlanır. Erkən yazda tarlada traktorun işləməsi mümkün olduğu vaxt tarla malalanır. Bir neçə gündən sonra 10-12 sm dərinliyində kultivasiya çəkilib torpaq yumşaldılır və daha sonra malalanıb hamarlanır. Əsas şumdan sonra yaza qədər torpaq çox kipləşibsə, yazda əsas şumun köndələninə 3-5 sm dayaz olmaqla şumlama aparılır. Bəzən təkrar şum əvəzinə 13-15 sm dərinliyində çizellə də yumşaldıla bilər. Hər iki tədbirdən sonra sahə dərhal malalanmalıdır.
'''Gübrələmə.''' Kartof gübrəyə tələbkar bıtkidir. Üzvi və mineral gübrə verməklə
Təkcə üzvi gübrə verilməsi kartofun qida elementlərinə olan əsas tələbini (tam tələbini) vegetasiyanın başlanğıcında ödəmir. Üzvi gübrə minerallaşıb asan həll olan birləşmələrə çevrilənə qədər mineral gübrələrin kartofun
Fosfor və kalium gübrəsi əsas şum altına, azot və fosforun bir hissəsi səpin zamanı verilir.
Xlorlu kalium gübrəsi kartof əkininə payızda şum altına verilməlidir ki, xlorun mənfi təsiri zərərsizləşsin.
Əgər kartof yüngül qranulometrik tərkibli torpaqlarda becərilirsə, digər gübrələrlə yanaşı hektara 40-50 kq maqneziumlu gübrə vermək lazımdır. Çünki bu həm
Səpin qabağı yumruların 0,05%-li mikroelement (bor, sink, mis, molibden) məhlulları ilə işlənilməsi müsbət nəticələr verərək,
== Əkin materialının səpinə hazırlanması. ==
Yumrular bölünərkən və üzərində kəsiklər açarkən bıçaqlar müntəzəm sürətdə formalin məhlulu ilə (1:200-də duruldulmuş) dezinfeksiya edilməlidir.
Yumruların səpinə hazırlanması üçün ən çox yayılmış üsul yumruları havada qızdırmaqdır. Yumrular açıq meydançalarda (16-200C-də və 60-70% nisbi rütubətdə) 7-10 sutka qızdırılır. Bü müddətdə amilaza fermentinin fəallığı artır ki, bu da nişastanı şəkərə çevirməklə gözcüklərin qidalanmasını sürətləndirir, gözcüklərin tümürcüqları inkişaf edirlər və çıxışlar 4-5 gün tez alınır. Bu üsulla hektardan 20-50 sentner artıq
Daha tez
'''Əkin.''' Adətən kartofu bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq torpaqda 7-8oC istilik olduqda əkirlər, cücərtilər isə son yaz şaxtaları keçdikdən sonra çıxır.
Azərbaycanın aran rayonlarıda faraş kartofu fevralın 20 – dən martın axırına qədər əkirlər. Bu qədər uzun əkin müddəti olmasına baxmayaraq cücərtilər torpağın səthinə 8-10 apreldən çıxmağa başlayır. Bununla belə 16-17 apreldə baş verən 0,2-0,5oC son yaz şaxtaları cücərtiləri və cavan bitkilərin yerüstü hissəsini məhv edir. Ona görə faktiki olaraq açıq sahədə əkilmiş kartofun vegetasiyası 19-20 apreldən başlayır. Hesablamalar göstərir ki, hər gün əkinlərin gecikdirilməsi (optimal müddətdən sonra)
[[Azərbaycan]]da kartofun yay əkinləri də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yay əkinləri taxıl, bostan və dənli-paxlalı bitkilər yığıldıqdan sonra iyulun 20-dən avqustun 10-na qədər keçirilir. Yay əkini vahid sahədən 2
Əkinə 12-20 gün qalmış torpaq quruyubsa sahə suvarılmalı, bir neçə gündən sonra 15-16 sm dərinliyində kultivatorla yumşaldılmalı və malalanmalıdır.
Respublikamızın iqlim şəraiti kartof əkinlərini noyabr-dekabr aylarında aparmaq üçün əlverişlidir. Yumrular torpaqda qalaraq erkən yazda cücərti verir və faraş
Kartofu əvvəl şırım açaraq yumruları dibə düzmək və şırımaçanla qonşu şırımı açdıqda üstünü torpaqla örtməklə də əkmək olur.
== Məhsulun yığılması. ==
▲Məhsul tam yetişmə dövründə yığılır. Yetişmiş yumruların sıx, möhkəm epidermis qatı olur. Onlar qurumuş stolonlardan asanlıqla ayrılır. Azərbaycanda kartoa polietilen altında becərildikdə aprelin 20-25-dən, açıq sahədə becərildikdə isə mayın 10-20-dən yığılmağa başlayır. Yaz-yay dövründə istifadə etmək üçün hissə-hissə qazılır. Lakin, bitkinin yerüstü kütləsi (bəlim) quruduqda yumrular kütləvi surətdə yetişir və birbaşa yığıla bilər. Yığılmış yumrular sərilərək qurudulur və iriliklərinə görə çeşidlənir (50 q, 50-80 q, 80 qramdan iri). Çeşidləndikdən sonra yumrular xüsusi anbarlarda saxlanılır. Yumruların tərkibində nəmlik 75% olduğundan tez xarab olur. Bunun üçün də saxlama müddətində optimal temperatur, nəmlik və hava qarışığı olmalıdır. Yumruları yükləyən və boşaldan zaman fikir vermək lazımdır ki, düşmə məsafəsi 30 sm-dən artıq olmasın. Yumruları bir yerdən başqa yerə daşımaq üçün yaxşı olar ki, yaşiklərdən, səbətlərdən və kisələrdən istifadə olunsun. Saxlamaq üçün yumrular anbarlarda 2,5-4 metr hündürlüyündə yığılır. Yumrular yaxşı havalanma gedən anbarlarda saxlanılır.
Yumrular anbarlarda yığıldıqdan sonra 3-4 həftə 15-160C temperaturda saxlanılır. Əgər yumrularda zədə yoxdursa temperaturu 180C-yə çatdırmaq olar. Nisbi rütubət 90-95% olmaqla müalicə müddəti 8-10 günə başa çatır. Soyutma (temperaturun aşağı endirilməsi) dövrü( 2-ci dövr) 20-40 gün davam edir. Temperatur tədricən 2-40C-yə enir. Anbarlarda yumruların əsas saxlanması 2-40C-yə və havanın nisbi rütubəti 85-95%-ə bərabər olmalıdır.
== Təyinatına görə kartof ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
== Həmçinin bax ==
| |||