Turukki: Redaktələr arasındakı fərq

'''Turukki''' və ya '''Turuk''' — [[E.ə. XX əsr|E.ə. XX]]–[[E.ə. XIX əsr|XIX əsr]]lərdə [[Cənubi Azərbaycan]]da və [[Xəzər]]in cənub hissəsində yaşamış qədim türk<ref>F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006</ref><ref>Q.Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, 1994</ref><ref>Z.Bünyadov, [[Yusif Yusifov (alim)|Y. Yusifov]] – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2006</ref> tayfalarından biri. Quti dövlətinin parçalanmasından sonra turuklar Azərbaycan ərazisində – gələcək Midiya erkən dövlətinin formalaşacağı yerdə kiçik çarlıqlarını qurmuşlar.

Miladdan öncə minillər boyu qədim [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]da yaşayan türk boyları 3-4 min il əvvəl müxtəlif qollara ayrılmış, bir qolu [[Türküstan]] tərəfə köçmüş, digər qolu isə [[Urmiya gölü|Urmu gölü]] hövzəsində qalmışdır. Şərqə gedən türklər V əsrdən sonra böyük [[Göytürk İmperiyası]]nı qurmuşlar. Bu türklər haqqında [[Çin]] mənbələrində, Orxon-Yenisey türk abidələrində və digər qaynaqlarda kifayət qədər məlumat vardır. Müxtəlif dillərdə yazılmış sənədlərdə ''tukyu'' (çin), ''türküt'' (monqol), ''tork'' (fars, erməni) və öz dillərində ''türük'', ''türk'' adlanan türklərin şərq qolu elmi ədəbiyatda geniş işıqlandırılmışdır, lakin Ata yurdda qalan türklər barədə bunu söyləmək olmaz, çünki indiyə qədər bu sahədə tədqiqat aparılmamış, yalnız akkad yazılarında bir-iki yerdə adı turukki şəklində oxunan tayfaların türk olması fikri söylənmişdir.<ref>F.Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006, səh. 40 – 46</ref>

 

 

== Tarixi ==

İndiki [[İraq]] – [[Suriya]] sərhədi yaxınlığında [[Fərat]] çayının batı yaxasında fransız alimlərinin apardığı qazıntı qədim Mari şəhərinin çar arxivini üzə çıxarmışdı. Mixi yazı ilə yazılmış tabletlərin (gil lövhələrin) mətnləri iyirmi il sonra [[1950]]-ci ildən bayşlayaraq, Georgies Dossin tərəfindən [[Luvr muzeyi]] xəbərlərində seriyalarla dərc olundu. İyirmidən artıq mətndə '''turukku''' şəklində oxunmuş boy adı vardı. İlk dəfə bu adın türklərlə ilgili olduğunu söyləyən H. Z. Koşay iki tabletdə turukku sözü olan sətri [[1982]]-ci ildə [[Buxarest]]də nəşr olunan bir elmi bülletendə çap etdirmişdir. [[1989]] – cu ildə S. Bayram turukku sözü olan daha 11 tablet olduğunu qeyd etmişdir. Azərbaycan tarixçilərindən Z. Yampolski, [[Yusif Yusifov (alim)|Y. Yusifov]] <ref>[[Yusif Yusifov (alim)|Y. Yusifov]] – Qədim Şərq tarixi, Bakı, 1994</ref>, S. Əlyarov ([[1996]]) da asur mətnlərində xatırlanan turukku və ya turukki boyunu türk hesab etmiş və bu adın müxtəlif zamanlarda və müxtəlif dilli yazılarda '''türük'''//'''török'''//'''turuk'''//'''türki''' şəklində işləndiyini qeyd etmişlər.

{{Azərbaycan tarixi}}

''(10) u awilum '''Tu-ru-ku-u şa it-ti-şu'''.''<ref>F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006, səh 40</ref>

 

 

Asur dövləti m.ö. VII əsrin sonunda dağılana qədər müəyən fasilələrlə 1500 il qonşu bölgələrə, o cümlədən qədim Azərbaycana vaxtaşırı yürüşlər etmişdir. Asur çarlarının bu yürüşlər haqqında xeyli yazıları vardır. Turuk boyları ilə ilgili Mari sənədləri isə yalnız m.ö. XIX-XVIII əsrləri əhatə edir. Baxmayaraq ki, bu yazılarda hadisələrə asurların öz münasibəti qabarıq şəkildə verilir, turuklar düşmən kimi təqdim olunur, hər halda, asur-turuk münasibəti baxımından bu yazılar çox qiymətli tarixi sənədlərdir. Hadisələr Dəclənin hər iki sahilində və daha çox indiki Kərkük-Ərbil bölgəsində və Urmu gölünün güney-batı tərəflərində cərəyan edir. O çağlarda Arrapha (Ar-Apa) adlanan Kərkük bölgəsi əvvəl asur, sonra hurri, kassi, daha sonra yenidən asur hücumlarına məruz qalan və əhalisinin etnik tərkibi xeyli dəyişən türk bölgəsi idi. Asur qoşunu turuk boylarının Axazim və Katanum (Kotan) bölgələrində və turuklara tabe olub, vergi ödəyən Hirbazanim (İrbasan) və Tiqunanim (Tiqinə məxsus) bölgələrində, luluların Ərbil ilə Urmu gölü arasında yerləşən Şuşşara (Susara) bölgəsində turuk əskərləri ilə vuruşmuşlar. Ümumiyətlə, asurlar Dəcləni keçib subar, quti, lulu ərazilərinə yürüş edəndə də turuk əskərləri ilə qarşılaşmalı olurdular.

Turuklar üzərində ən kiçik qələbə belə asurlara böyük sevinc gətirirdi. Axaz bölgəsində İsme-Dağanın turuklara qalib gəlməsi münasibətilə Şamşi-Adad digər oğluna yazırdı:

 

 

Turuk axınlarının qarşısını almaq üçün asurlar çox vaxt barışıq siyasətinə əl atırdılar. Belə barış istəyi bəzən baş tutur, bəzən də gerçəkləşmirdi. Turuklarla sərt qarşıdurmadan əziyət çəkən asur bəyləri, hətta qohumluq əlaqələri yaratmaq istəyirlər; ''"İşme-Dağan Zaziyə başlıq (kimi) gümüş, qızıl göndərdi"'' <ref>Хрестоматия по истории древнего Востока. М. 1963, səh 196</ref>. Başqa bir sənəddə ''"turuklarla ilgili xəbərin dəyişməsi"'' və turuk-asur barışının baş tutmamasının səbəbi Yantakim kimi soyluların asurlara göndərdiyi bu ultimatum ilə əlaqələndirilir; ''"Madam ki, sən girovları vermək istəmirsən, sabahdan biz istədiyimiz yerə gedəcəyik"'' <ref>Mari sənədləri, №22</ref>.

 

 

== İstinadlar ==

== Həmçinin bax ==