Həmdullah Qəzvini: Redaktələr arasındakı fərq

Həmdullah bin Əbu Bəkr bin Nəsr Mustovfi [[Qəzvin|Qəzvini]]i hicri 680-ci ildə ([[1281]]-82) anadan olmuşdur. Mənşə baxımdan ərəb köklərinin olması ilə bağlı mülahizələr vardır. Ulu babası Əminəddin Nəsr İraqın keçmiş mustovfisi olmuş və monqolların Qəzvin yürüşü vaxtı öldürülmüşdü. Həmdullah Qəzvininin Fəxrəddin Məhəmməd adlı ögey qardaşı da məlumdur. Qısa müddət vəzir olan Fəxrəddin Məhəmməd saray intriqalarının qurbanı olmuş və 1290-cı ildə həlak olmuşdu. Həmdullah qəzvini isə Fəzlullah Rəşidəddinin həmməsləki idi. Qəzvini 1311-ci ildə [[Qəzvin]], [[Əbhər]], [[Zəncan]], Yuxarı və Aşağı [[Tarım şəhristanı|Tarumun]] maliyyə işlərini idarə etmək tapşırığı almışdı. Onun həyatının sonrakı dövrü ilə bağlı məlumatlar olduqca kasaddır. Elxani hökmdarı [[Əbu Səid Bahadur xan|Əbu Səid]] zəhərlənib öldürüləndə ([[1335]]-ci il) Həmdullah Mustovfi [[Savə|Savədə]]də [[Cəlairilər sülaləsi|Cəlairi]] Böyük Həsənin vəziri Şəmsəddin Zəkəriyyənin xidmətində idi. [[1340]]-cı ilin sonunda o Qəzvinə qayıdır. 1344-cü ildən sonra Həmdullah Qəzvini ilə bağlı məlumat yoxdur. Bu vaxt onun 63 yaşı vardı. Görünür həmin vaxtı, yəni həmin ildə vəfat etmişdir. Bəzən ölüm tarixinin 1350-ci il göstərilməsi sadəcə bir ehtimaldır və dəqiq hansısa mənbəyə əsaslanmır.<ref name=":0">[http://lib.az/persons/15 Həmdullah Mustovfi Qəzvini]</ref>

Müəllif «Tarix-e qozide» əsərini <ref>Piriyev. Yeni mənbə - V. Z. Piriyev. Azərbaycan XIV əsr tarixinə dair yeni mənbə (Həmdullah Mustovfi Qəzvini. Zeyl-e tarix-e qozide). Azərb. SSR EAX, TFHS, № 1, 1971.</ref> [[Fəzlullah Rəşidəddin|Fəzlullah Rəşidəddinin]]in oğlu, [[Əbu Səid Bahadur xan|Əbu Səidin]] və [[Arpa xan|Arpa xanın]]ın vəziri Qiyasəddin Məhəmməd Rəşidiyə həsr etmişdir. ''«Tarix-e qozide» giriş, altı bab (hər bab fəsillərə bölünür) və «Xatimə»dən ibarətdir.'' Dördüncü babın 12-ci fəsli monqol dövrünə həsr olunmuşdur. «Tarix-e qozide» əsərində müəllif Yaxın Şərq ölkələrinin tarixinə ən qədim zamanlardan başlayaraq XIV əsrin birinci yarısına (1330-cu illərə) kimi yığcam şəkildə vermişdir. Əsərin bir çox əlyazma nüsxələri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. İndi Şərq və Avropa ölkələri kitabxanalarının çoxunda «Tarix-e qozide»nin əlyazma nüsxələri saxlanılır. Əsərin elmi-tənqidi mətni tədqiqatçılar tərəfindən işlənilərək müxtəlif zamanlarda Parisdə, Londonda və Tehranda  nəşr olunmuşdur. Paris nəşrində (1903) «Tarix-e qozide»nin bir qismi - dördüncü babın 11 fəslinin orijinal mətni və fransız dilinə tərcüməsi verilmişdir. IV babın 12-ci fəsli, məlum olduğu kimi, monqol dövrünü əhatə edir. Naşir bu fəslin nə orijinal mətnini, nə də tərcüməsini əsərə daxil etmişdir. Az sonra, 1910-cu ildə ingilis şərqşünası Eduard Braun Londonda «Tarix-e qozide»ni nəşr etdirmişdir. Naşir göstərir ki, həmin kitab (London çapı) «Tarix-e qozide»nin bütün mətnini əhatə edir. Bu kitabda, eləcə də «Tarix-e qozide»nin Tehran nəşrində hadisələr 730-cu hicri (1329-30) tarixinə kimi davam edir. Buradan Həmdullah Qəzvininin «Tarix-e qozide» adlandırdığı əsərdə hadisələrin 1329-1330-cu ilə qədər şərh edildiyi bir daha aydınlaşır. «Tarix-e qozide» sonralar Həmdullah Mustovfi Qəzvininin oğlu Zeynəddin tərəfindən davam etdirilmişdir. Bu əsər elmə «Zeyl-e tarixe-qozide, təlif-e Zeynəddin bin Həmdullah Mustovfi Qəzvini» kimi məlumdur. Müəllif əsərdə 1342-1391-ci illərin hadisələrini qələmə almışdır. Leninqrad Dövlət Universitetinin kitabxanasında «Tarix-e qozide»nin 813-cü hicri ilin zilqədə ayında (III-1411) üzü köçürülmüş əlyazma nüsxəsi saxlanılır (şifrə: M. o. 153, inv. № 1647). A.T.Tahircanovun fikrincə, bu əlyazma əsərin ən qədim məlum nüsxəsidir. Həmin nüsxəni diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, «Tarix-e qozide» əsəri 736-cı hicri (1335-1336) tarixdən başlayaraq Həmdullah Qəzvininin özü tərəfindən ([[Zeynəddin Qəzvini|Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvinidən]] əvvəl) davam etdirilmiş və 744-cü hicri (1343-44) ilə qədər çatdırılmışdır. Bəhs etdiyimiz əlyazmada üç hissə mövcuddur:

“Qəlblərin əyləncəsi” adlanan bu əsər Giriş, 3 məqalət və nəticə (xatimə) hissəsindən ibarətdir. 1340-cı ildə başa çatdırılıb. 3-cü məqalə coğrafiyaya həsr edilib və daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əvvəlki coğrafiyaşünasların əsərlərinə tənqidi yanaşan müəllif XII əsr müəllifi İbn əl-Bəlxinin “Fars-namə”si ilə müqayisədə öz əsərinin xronoloji səhvlərə daha az yol verdiyini qeyd edir. Mustovfi Qəzvini əsasən müasirlərinin coğrafi məlumatlarından istifadə etmişdir. Mənbə bazasının da əsasını rəsmi sənədlər, xüsusilə də vergi verən şəxslər üçün tərtib edilən dəftərlər təşkil etmişdir. Bu növ sənədlərdən o dövrdə daha çox yüksək vəzifəyə malik olan şəxslər istifadə edə bilirdi. Digər tərəfdən də Həmdullah Mustovfi İran coğrafiyasında etdiyi səfərlərin də gedişində kifayət qədər məlumat əldə etməyi bacarmışdı. Bütün vilayətlərin təsviri bir formada təsvir olunur: müəllif en və uzunluq koordinatları, təbii şərait, əkinçiliyin vəziyyəti və suvarma üsulları, becərilən məhsullarməhzullar, şəhərlər, əhalinin dini mənsubluğu barədə məlumat verirdi; bir çox hallarda da ödənilən vergilərin həcmini də qeyd edirdi. Eyni vaxtda sənətkarlıq, ticarət və şəhər həyatı barədə də qısaca məlumat verirdi. Suvarma kanalları və çayların, bulaq və karvan yollarının təsvirini ayrıca verirdi. Yol marşrutları barədə məlumatlar görünür Elxani xanı [[Olcaytu Xudabəndə türbəsi|Olcaytu]] tərəfindən aparılan bəzi yollaın rəsmi ölçülməsi vaxtı əldə olunan nəticələrə əsaslanmışdı. Həmdullah Mustovfi nəinki indiki İran ərazisi, Azərbaycan, İraq, Kiçik Asiya, Məkkə, Mədinə və Yerusəlim və digər qonşu ərazilər barədə də məlumat verirdi.<ref name=":0" /><ref>Petruşevski. İ.P. Həmdullah Qəzvini Şərqi Zaqafqaziyanın sosial-iqtisadi tarixi üzrə qaynaq kimi. "SSRİ EA Xəbərləri. İctimai elmlər bölməsi, 1937, № 4 (rusca)</ref>

<references />