Alban Həvari kilsəsi: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 4:
== Tarixi ==
 
Xristianlığın ilkin çağlarında, xristian aləmində ideoloji birliyin hələ mövcud olduğu, alban ruhaniliyinin tam formalaşmadığı, kilsə iyerarxiyasının təşəkkül tapmadığı bir dövrdə erməni və gürcü kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də iyerarxik baxımdan bilavasitə yunan imperiya kilsəsindən asılı idi; lakin başçısı [[Kappadokiya]]nın [[KesariyəQeysəriyyə abidəsi|Qeysəriyyə]] şəhərində təsdiq edilən erməni-qriqoryan kilsəsindən fərqli olaraq, başçısı [[Yerusəlim]]də təsdiq edilən Alban Apostol kilsəsinin asılılığı formal xarakter daşıyırdı<ref>Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və Albanlar, Bakı, 2006</ref>.
 
Alban müəllifi [[Moisey Kalankatlı]]nın məlumatlarına görə, IV əsrin əvvəllərində [[Maarifçi Qriqori]] yepiskop rütbəsinə təsdiq edilmişdi. Romadan onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüş daha bir "müqəddəs ər" gəlmiş və həmin adam alban hökmdarı Urnayrla birlikdə Alban Apostol kilsəsinə başçılıq etmək üçün [[Qafqaz Albaniyası|Albaniyaya]] yola düşmüşdü. Əlamətdar haldır ki, [[Ermənistan]] və [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın ilk yepiskopları – [[Maarifçi Qriqori]] və həmin "müqəddəs ər" alban müəllifi tərəfindən hərfən "ruhanilərin başçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuşdu; bu isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə başqa kilsə rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzdi<ref name=":1">Azərbaycan tarixi. 7 cilddə: II cild, Bakı, 2007</ref>.
Sətir 10:
=== Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılması ===
{{Əsas|Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılması}}
[[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasında]] xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini elan edilməmişdən öncə yaranmış ölkələr sırasındadır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, eramızın ilk əsrlərinin başlanğıcında [[Qüds|Yerusəlim]]dən (Qüdsdən), [[Suriya]]dan ilk xristian missionerləri, [[həvariHəvarilər|həvariləri]]ləri (apostolları) və həvarilərin şagirdləri Albaniyaya gəlmiş, ilk xristian icmaları yaranmışdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir – birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən [[Müqəddəs Faddey]]in, [[Müqəddəs Varfolomey]]in və Müqəddəs Faddeyin şagirdi [[Müqəddəs Yelisey]]in adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü şərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandırılır. İkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı [[Urnayr]]ın adları ilə bağlıdır.
 
[[Erməni Qriqoryan Kilsəsi|Erməni-qriqoryan kilsəsi]]ndən fərqli olaraq Alban Apostol kilsəsi öz mənşəyinə görə ilkin çağından bilavasitə [[Qüds|Yerusəlim]]lə, Yerusəlimin kilsəsi ilə, sonralar isə [[Yerusəlimin patriarxlığı]] ilə bağlı olub. Bu baxımdan Alban Apostol kilsəsi, kökü həmçinin Yerusəlim kilsəsi ilə bağlı olan gürcü kilsəsinə bənzəyir.
Sətir 32:
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında təbliğinin ilk siryanipərəst dövründə [[İncil]] kəlamları Yaxın və Orta Şərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların şagirdlərinin deyil, həm də [[Suriya]] missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. [[Moisey Kalankatlı]] öz əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkanı verən məlumatları təqdim etmişdir; Suriya rahiblərinin IV-V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlumatlardandır.
 
[[XristianlığXristianlığın yaranması|Xristianlığın]]ın "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin Bizans kilsəsi ilə münasibətləri ''"siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir"''. Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, [[İberiya]]da isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst [[Maarifçi Qriqori]] və onun nəvəsi [[Müqəddəs Qriqoris]]dən sonra Alban Apostol kilsəsi [[Yerusəlim]] kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və [[Alazan]] çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə [[İberiya]]dan gəlmələri fikrinə də aiddir.
 
Məlum olduğu kimi, [[Sasanilər]] öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın [[Bizans|Şərqi Roma imperiyası]]nda (Bizans imperiyası) qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləşdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətlərinin müdafiə edilməsi başlanıldı.
Sətir 62:
Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ölkənin ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı. Bu proses nəticəsində, ərəb müəlliflərinə görə, hələ X əsrdə də [[Bərdə]] və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxdı.
 
Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə [[Gəncə]]də yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi [[Kirakos Qandzaketsi|Kirakos Gəncəli]] yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı [[erməni dili]]ni bilmir və öz ana dilində danışırdı.
 
İ.P.Petruşevskinin qeydinə görə, erməni kilsəsi Albaniyada '''''"ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdu. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən, yəni erməni monofizi [kilsəsinin] katolikosu Yeqiya (İliya) xəlifənin köməyi ilə xalkidonçuluq (diofizilik) mövqeyində duran alban katolikosu Nersesi devirdikdən və ermənipərəstlər – monofizilər tərəfindən Albaniyada xalkidonçuluq (pravoslav yunanpərəst və gürcüpərəst) hərəkatı yatırıldıqdan sonra xüsusüə nəzərə çarpırdı, bu hərəkat ruhanilər və knyazların bir hissəsi tərəfindən alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirirdi".'''''
Sətir 78:
== İyerarxik münasibətlər ==
 
Cənubi Qafqazın digər kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də ilk üç ümumdünya kilsə məclislərinin qərarlarını qəbul etdi. [[325]]-ci ildə [[NikeyaNikoya yarımadası|Nikeyada]]da çağırılmış ümumdünya məclisi bidətçi [[Ariy]]in küfrünü lənətlədi; müəyyən düzəliş və əlavələrdən sonra Ariyin təliminin əksinə olaraq Xristosu Allahın oğlu, xəlq olunmamış [Allah]-Ata ilə eyni mahiyyətli sayılan din rəmzini qəbul etdi. [[Moisey Kalankatlı]]nın məlumatına görə, dinin bu rəmzi Alban Apostol kilsəsi tərəfindən qəbul olundu.
 
[[381]]-ci ildə [[Konstantinopol]]da ancaq şərq kilsəsi nümayəndələrinin iştirak etdiyi II ümumdünya kilsə məclisi çağırıldı. Məclis ariyanlığı daha da inkişaf etdirərək Müqəddəs Ruhun xəlq edildiyini sübut edən Makedoniyin küfrünü mühakimə etdi. Müqəddəs Ruhun Allah-Ata və Allah-oğulla eyni mahiyyətliliyi haqqında təlimi yenidən irəli sürdü. Ümumdünya kilsə məclisinə görə patriarxlar içərisində Roma patriarxından sonra ikinci yeri Konstantinopol patriarxı tutdu; lakin daha qədim şərq patriarxları bununla razılaşa bilməzdilər. [[431]]-ci ildə [[Efes]]də keçirilən III ümumdünya kilsə məclisi Nestorun təlimini ([[Nestorianlıq|nestorianlığı]]) mühakimə etdi.
Sətir 108:
[[607]]-ci ildə keçirilən Dvin məclisində gürcü kilsəsi özünün xalkidonçuluq məzhəbini tutduğunu və rəsmən erməni-qriqoryan kilsəsindən ayrıldığını bəyan etdi. Alban Apostol kilsəsi isə rəsmi surətdə erməni-qriqoryan kilsəsindən ayrılmasa da onun bəzi icmaları və yepiskopluqları xalkidonçuluğa tərəfdar çıxırdılar.
Cənubi Qafqazın ərəblər tərəfindən fəthindən sonra, VIII əsrin əvvəllərində işğalçıların təzyiqi və erməni-qriqoryan kilsəsinin fəal iştirakı ilə Alban Apostol kilsəsi [[diofizilikDiofizitlik|diofizitliklə]] əlaqəsini kəsdi. Xristian əhalisinə qarşı ardıcıl olaraq Sasanilərin siyasətini davam etdirən [[Ərəb Xilafəti|Xilafət]] [[Bizans]] təsirinin güclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə [[MonofizitlikMonofizitizm|monofizimonofizit]] məzhəbini müdafiə etdi. Siyasi məqsədlər güdən ərəb üsuli-idarəsi tabeliyində olan xristian əhalisi və kilsələrinin fəaliyyətini uzlaşdırmağa çalışaraq, erməni ruhanilərinin köməyi ilə Alban Apostol kilsəsini monofizi kilsəyə çevirdi və [[705]]-ci ildə iyerarxiya baxımından onu monofizi erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe etdi. Bu asılılıq özünü əslində bərabər mənsəbli iki din xadimindən birinin – erməni katolikosunun alban katolikosunu öz vəzifəsində təsdiq etməsində göstərirdi. Bu isə faktiki olaraq iyerarxik prinsipin pozulması demək idi.
 
{{Qafqaz Albaniyası}}