|
'''Tənzimləyici funksiya -''' Bəzi [[hormonlar]] kimyəvi təbiətli zülaldır. Məsələn, [[İnsulin]]. [[Qlükaqon]], [[somatotropin]] və s.
== Zülalların mənşəyi problemi ==
[[Hüceyrə]]<nowiki/>ni təşkil edən yüzlərlə növdə kompleks zülal molekulundan tək birinin belə təbii amillərlə əmələ gəlməsi ehtimalı yoxdur. Mühüm cəhət budur: zülalların quruluşlarındakı bir aminturşunun belə əskilməsi, yerinin dəyişməsi və ya zəncirə lazım olduğundan artıq aminturşunun əlavə edilməsi o zülalı yararsız molekul yığınına çevirər. Bu səbəbdən, hər aminturşu məhz lazımi yerdə, lazımi sırada olmalıdır. Sözü gedən nizam əsla təsadüflərlə açıqlanmayacaq qədər qeyri-adidir.
[[Zülallar]]ın funksional quruluşunun təsadüfən meydana gəlməsinin qeyri-mümkünlüyünü sadə ehtimal hesablamaları ilə də görmək olar. Məsələn, birləşmədə 288 [[Amin turşusu|aminturşu]] olan və 12 müxtəlif aminturşu növündən ibarət orta ölçüdəki bir zülal molekulunun tərkibindəki aminturşular 10<sup>300</sup> fərqli şəkildə düzülə bilər. (Bu, 1 rəqəminin sağına 300 ədəd sıfır düzülməsindən əmələ gələn astronomik saydır). Ancaq bu düzülüşlərdən sadəcə biri sözü gedən zülalı əmələ gətirir. Qalan bütün düzülüşlər heç bir işə yaramayan, hətta bəzən canlılar üçün zərərli aminturşu zəncirləridir. Ona görə yuxarıda misal çəkdiyimiz zülal molekullarından ancaq birinin təsadüfən əmələ gəlmə ehtimalı “10<sup>300</sup>-də 1”dir. Bu ehtimalın praktiki şəkildə baş verməsi isə qeyri-mümkündür. ([[Riyaziyyat]]<nowiki/>da 10<sup>50</sup>-də 1-dən kiçik ehtimallar “sıfır ehtimal” qəbul edilir).
Habelə 288 aminturşudan ibarət bir zülal canlıların orqanizmindəki minlərlə aminturşudan ibarət zülallarla müqayisə edildikdə olduqca sadə forma hesab edilir. Eyni ehtimal hesablarını bu nəhəng molekullara tətbiq etdikdə isə “qeyri-mümkün” kəlməsinin belə qənaətbəxş olmadığını görürük.
Canlıların inkişafında bir mərhələ də irəlilədikcə tək başına bir zülalın da heç bir şey ifadə etmədiyini görərik. İndiyə qədər məlum olan ən kiçik bakteriyalardan biri olan [[Mycoplasma hominis]] H39 belə 600 növ zülaldan ibarətdir. Bu təqdirdə bircə zülalla bağlı apardığımız ehtimal hesablamalarını 600 növ zülala da aid etməliyik. Nəticədə, qarşılaşacağımız rəqəmlər isə “qeyri-mümkün” anlayışının da fövqündədir.
[[Harold Blam]] adlı bir elm adamı: “Məlum olan ən kiçik zülalların belə təsadüfən meydana gəlməsi tamamilə qeyri-mümkün görünür”, -deyir.<ref>H. Blum, Time's Arrow and Evolution, səh. 158 (3-cü nəşr, 1968); istinad verilib: W. R. Bird, The Origin of Species Revisited, Thomas Nelson Co., Nashville, 1991, səh. 304.</ref>
[[Kimya]] professoru [[Peri Rivz]] isə bu mövzuda belə yazır:
"Bir insan aminturşuların təsadüfən birşəməsindən nə qədər çox orqanizm əmələ gələcəyini düşündükdə həyatın, həqiqətən də, bu şəkildə əmələ gəldiyini düşünməyin ağlasığmaz olduğunu görər. Belə bir işin baş verməsində [[Böyük]] Qurucunun var olduğunu qəbul etmək daha ağlasığandır".<ref>J. D. Thomas, Evolution and Faith, Abilene, TX, ACU Press, 1988, səh. 81-82.</ref>
Bir dənəsinin belə təsadüfən əmələ gəlməsi qeyri-mümkün olan bu zülalların təqribən bir milyon dənəsinin təsadüfən uyğun şəkildə birləşərək tam insan hüceyrəsini meydana gətirməsi isə əsla mümkün deyil. Hüceyrəyə gəldikdə, bir hüceyrə əsla zülal yığınından ibarət deyil. [[Hüceyrə]]<nowiki/>nin içində zülallarla birlikdə nuklein turşuları, karbohidratlar, lipidlər, vitaminlər, elektrolitlər kimi başqa bir çox kimyəvi maddə istər quruluş, istərsə funksiya baxımından müəyyən nisbət və dizayn çərçivəsində yerləşirlər. Hər biri də bir çox fərqli orqanoidin içində əsas və ya köməkçi molekul kimi funksiya daşıyır.
[[Nyu-York Universiteti]]<nowiki/>ndən kimya professoru və [[DNT]] mütəxəssisi Robert Şapiro təkcə sadə bir bakteriyanın tərkibindəki 2000 növ zülalın təsadüfən meydana gəlmə ehtimalını hesablamışdır. (İnsan hüceyrəsində isə təqribən 200.000 növ zülal var). Əldə edilən rəqəm 10<sup>40.000</sup>-də 1-dir.<ref>Robert Shapiro, Origins: A Sceptics Guide to the Creation of Life on Earth, New York, Summit Books, 1986, səh.127.</ref> (Bu ədəd 1 rəqəminin yanına 40 min dənə sıfır əlavə edilməsi ilə əmələ gələn ağlasığmaz saydır).
Kardiff Universitetindən tətbiqi riyaziyyat və astronomiya professoru [[Çandra Uikramasinqhe]] bu ədəd haqqında belə şərh verir:
"Bu say (10<sup>40.000</sup>) Darvini və bütün təkamül nəzəriyyəsini gömmək üçün kifayətdir. Bu planetin və ya başqa birinin üzərində əsla (həyatın əmələ gələcəyi) ibtidai şorba olmamışdır və həyatın başlanğıcı təsadüfən əmələ gəlməyəcəyinə görə, məqsədli bir ağılın məhsulu olmalıdır".<ref>Fred Hoyle, Chandra Wickramasinghe, Evolution from Space, New York, Simon & Schuster, 1984, səh. 148.</ref>
Prof. [[Fred Hoyl]] isə bütün bu saylar haqqında belə deyir:
"Əslində, həyatın ağıl sahibi bir varlıq tərəfindən meydana gəldiyi o qədər aydındır ki, insana bu açıq həqiqətin nə üçün geniş şəkildə qəbul edilmədiyi qəribə gəlir. Bunun (qəbul edilməməsinin) səbəbi elmi deyil, psixolojidir".<ref>Fred Hoyle, Chandra Wickramasinghe, Evolution from Space, səh. 130.</ref>
“[[Science news]]”-un [[1999]]-cu il, yanvar sayında dərc olunan bir məqaləsində də aminturşuların zülalları necə əmələ gətirdiyinə dair hələ heç bir açıqlama verilmədiyi belə bildirilir:
"Heç kim indiyə qədər geniş şəkildə yayılmış aminturşuların zülallara necə çevrildiyinə dair qənaətbəxş açıqlama verə bilməmişdir. İbtidai dünyanın fərz edilən şərtləri aminturşuları izolyasiya edilmiş təkliyə sürükləyəcək şəkildədir".<ref>Simpson, Sarah, 1999, "Life's First Scalding Steps", Science News, cild 155(2):25, 9 yanvar.</ref>
== Sol əlli zülallar ==
Canlılardakı bir [[zülal]] [[molekul]]<nowiki/>unun əmələ gəlməsi üçün təkcə uyğun [[aminturşu]]<nowiki/>ların uyğun sırada düzülmələri kifayət deyil. Bununla yanaşı, zülalların tərkibindəki 20 növ aminturşudan hər biri ancaq “sol əlli” olmalıdır. Kimyəvi cəhətdən eyni aminturşunun həm sağ əlli (və ya [[D-izomer]]), həm də sol əlli ([[L-izomer]]) olmaqla iki fərqli növü var. Bunların aralarındakı fərq üç ölçülü formalarının bir-biri ilə əks istiqamətli olmasından irəli gəlir. Eynilə insanın sağ və sol əlləri arasındakı fərq kimi.
Hər iki növ aminturşu bir-birləri ilə asanlıqla bağlana bilir. Ancaq aparılan təhlillərdə təəccüblü həqiqət üzə çıxmışdır: ən sadə orqanizmdən ən mürəkkəbinə qədər bütün canlılardakı [[zülallar]] sadəcə sol əlli aminturşulardan əmələ gəlir. Zülalın tərkibinə qatılan bir sağ əlli aminturşu belə o zülalı yararsız hala salır. Hətta bəzi təcrübələrdə bakteriyalara sağ əlli aminturşular əlavə edilmiş, ancaq bakteriyalar bu aminturşuları dərhal parçalamışlar, bəzi hallarda isə bu parçaladıqları aminturşulardan yenidən öz istifadələri üçün sol əlli aminturşular inşa etmişlər. Zülalların necə sadəcə sol əlli aminturşuları seçdikləri və necə aralarına heç bir sağ əlli aminturşunun qarışmadığı elm adamlarının heç cür izah edə bilmədikləri mövzulardan biri kimi qalmışdır.
Açıq şəkildə göründüyü kimi, zülalların təsadüfən yaranmaları qeyri mümkündür: “yararlı” bir zülalın əmələ gəlməsi üçün bir az əvvəl də izah etdiyimiz kimi, sadəcə onu təşkil edən aminturşulardan bəlli miqdarda qüsursuz düzülüşdə və xüsusi üç ölçülü dizayna uyğun şəkildə birləşmələri də kifayət deyil. Bütün bunlarla yanaşı bu aminturşuların hamısının sol əlli olanlar arasından seçilməsi və içlərində bir dənə də sağ əlli aminturşu olmaması da vacibdir. Çünki aminturşu zəncirinə əlavə edilən bir səhv sağ əlli aminturşunun səhv olduğunu müəyyən edərək onu zəncirdən çıxaracaq hər hansı təbii seçmə mexanizmi də mövcud deyil. Buna görə bir sağ əlli aminturşu da sol əlli aminturşuların arasına qarışmamalıdır. Bu da təsadüf anlayışını bir daha əsassız edir.
Bu vəziyyət “Britannika elmi ensiklopediyası”nda belə ifadə edilir:
... Yer üzündəki bütün canlı orqanizmlərdəki aminturşuların hamısı, zülallar kimi mürəkkəb polimerlərin tərkib hissələri eyni asimmetriyaya sahibdirlər. Sanki tamamilə sol əllidirlər. Bu, bir baxımdan milyon dəfə havaya atılan bir qəpiyin hər dəfə eyni üzünün yerə düşməsinə bənzəyir. Molekulların necə sol əl və ya sağ əl olduğunu anlamaq olmur. Bu seçim anlaşılmaz şəkildə yer üzündəki həyatın mənbəyinə bağlıdır.<ref>Fabbri Britannica Bilim Ansiklopedisi, 2-ci cild, səh. 519.</ref>
Bir qəpik milyon dəfələrlə havaya atıldıqda hər dəfə eyni üzü yerə düşürsə, bunu təsadüflə açıqlamaq, yoxsa birisinin şüurlu şəkildə havaya atılan qəpiyə müdaxilə etdiyini qəbul etmək daha məntiqlidir? Cavab aydındır.
Aminturşulardakı sol əlli olma hadisəsinə bənzər vəziyyət nukleotidlər, yəni [[DNT]] və [[RNT]]-nin tərkib hissələrinə də aiddir. Onlar da canlı orqanizmlərdə olan bütün aminturşuların əksinə, ancaq sağ əlli olanlardan seçilmişdirlər. Bu da təsadüflə açıqlanmayacaq vəziyyətdir.
400 aminturşudan ibarət orta ölçüdəki bir zülalın sadəcə sol əlli aminturşulardan seçilmə ehtimalı hesablansa, 2<sup>400</sup>-də, yəni 10<sup>120</sup>-də 1 ehtimal əldə ediləcək. Bu astronomik rəqəmi izah etmək üçün kainatdakı elektronların sayının cəminin bu saydan daha az olduğunu, təqribən 10<sup>79</sup> olduğunu bildirək. Bu aminturşuların lazımi düzülüşü və funksional [[orqan]]ı əmələ gətirmə ehtimalları isə daha böyük rəqəmləri əmələ gətirir. Bu ehtimallara birdən çox sayda və növdə zülalın əmələ gəlmə ehtimalını da əlavə etsək, hesablamaların içindən heç çıxmaq olmaz.
== Peptid zənciri zərurəti ==
Bir zülalın əmələ gəlməsi üçün lazım olan aminturşu növlərinin uyğun sayda və ardıcıllıqla və lazımı üç ölçülü formada düzülmələri kifayət deyil. Bütün bu şərtlərlə bərabər birdən çox qola malik aminturşu molekulları ancaq müəyyən qollarla bir-birlərinə bağlanmalıdırlar. Bu şəkildəki rabitəyə “peptid rabitəsi” deyilir. Aminturşular fərqli rabitələrlə bir-birlərinə bağlana bilərlər, ancaq zülallar ancaq və ancaq “peptid” rabitəsi ilə bağlanmış aminturşulardan əmələ gəlirlər.
Bunu bir bənzətmə ilə gözünüzdə canlandıra bilərsiniz: məsələn, bir avtomobilin bütün hissələrinin tam və yerli-yerində olduğunu düşünün. Lakin təkərlərdən birisi lazım olduğu yerə vintlərlə deyil, bir sim parçasıyla və ya dairəvi üzü aşağı şəkildə avtomobilə birləşdirilsin. Belə bir avtomobilin motoru nə qədər güclü olsa da, nə qədər qabaqcıl texnologiya ilə istehsal olunsa da, bir metr belə gedə bilməz. Görünüş baxımından hər şey yerli-yerindədir, lakin təkərlərdən birinin yerinə lazım olduğundan fərqli şəkildə bağlanması avtomobili tamamilə yararsız hala salacaqdır. Eynilə bir zülal molekulundakı bir aminturşunun digərinə peptid rabitəsindən fərqli rabitə ilə bağlanması bu molekulu yararsız edəcəkdir.
Aparılan araşdırmalar öz aralarında təsadüfən birləşən aminturşuların ən çox 50%-nin peptid rabitəsiylə bir-birinə bağlandığını, qalanının isə zülallara uyğun olmayan fərqli rabitələrlə bağlandıqlarını üzə çıxarmışdır. Ona görə bir zülalın təsadüfən əmələ gəlməsi ehtimalını hesablayarkən (sol əlli aminturşu zərurəti də nəzərə alınmaqla) hər aminturşunun özündən əvvəlki və sonrakı ilə ancaq və ancaq peptid rabitəsi ilə bağlanması zərurətini də hesaba qatmaq lazımdır. Bu da təxminən 50% ehtimaldır.
Bu ehtimal da zülaldakı hər aminturşunun sol əlli olması ehtimalı ilə eynidir. Yəni 400 aminturşudan ibarət bir zülalda bütün aminturşuların öz aralarında ancaq peptid rabitəsi ilə birləşmələri ehtimalı 2<sup>399</sup>-da 1-dir.
=== Sıfır ehtimal ===
Aminturşuların düzgün düzülmə ehtimalı, hamısının sol əlli olma ehtimalı və hamısının peptid rabitəsi ilə birləşməsi ehtimalını birləşdirsək, 10<sup>950</sup>-də 1 ehtimal kimi astronomik rəqəm ortaya çıxar. Bu ancaq kağız üstündəki ehtimaldır. Təcrübədə isə belə bir hadisənin baş vermə ehtimalı “sıfırdır”. Riyaziyyatda “10<sup>50</sup>-də 1” və ya daha kiçik bir ehtimal statistik baxımdan “sıfır”, yəni qeyri-mümkün ehtimal kimi qəbul edilir.
Təkcə bir zülal molekulunu əmələ gətirmək üçün aminturşuların dünyanın başlanğıcından bəri ard-arda heç vaxt itirmədən sınama və yanılma yolu ilə birləşib ayrıldıqlarını fərz etsək belə, yenə də 10<sup>950</sup>-də 1 ehtimalının baş tutması üçün lazımi müddət dünyanın bu günə qədərki ömründən çox artıqdır. Bütün bunlardan belə nəticə çıxır: təkamül nəzəriyyəsi hələ tək bir zülalın əmələ gəlməsini açıqlama mərhələsində çətinliyə düşür. Təkamül nəzəriyyəsinin ən qabaqcıl tərəfdarlarından prof. Riçard Dokinz nəzəriyyənin düşdüyü çıxılmaz vəziyyəti belə ifadə edir:
"Təhlil etdiyimiz növdən olan “şanslı” hadisə o qədər qorxunc dərəcədə ehtimaldan kənar olacaqdır ki, kainatın hər hansı bir yerində baş vermə şansı hər il milyard dəfə milyardda bir qədər az olacaqdır. Əgər bu ancaq kainatın hər hansı bir yerindəki bir planetdə baş vermişdirsə, bu, bizim planetimiz olmalıdır, çünki biz burada bu mövzu haqqında danışırıq".<ref>Dawkins, Richard, 1996, Climbing Mount Improbable, New York: W.W. Norton, səh. 282-283.</ref>
== Mənbə ==
| 