Yerfındığı: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 30:
[[Şəkil:Ləpəli meyvə 2016.10.03.jpg|thumb]]
'''Yerfındığı''' ({{lang-la|Arachis hypogaea}})<ref>[[Nurəddin Əliyev]]. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998. </ref> — {{lataz|Arachis}} cinsinə aid [[bitki]] növü.<ref>[[Elşad Qurbanov]]. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009. </ref>
== Əhəmiyyəti ==
Araxis və ya yerfındığı (Arachis hypogaea L.) toxumlarından ərzaq yağı (yeməli yağ) almaq üçün əkilib becərilir. Araxis toxumlarının tərkibində 60%-ə qədər yağ (orta hesabla 53%) və 35%-dən çox zülal vardır. Tərkibindəki [[Zülallar|zülalın]] miqdarına görə araxis ancaq soyadan geri qalır. Araxis yağı konserv sənayesində, marqarin alınmasın da, sabunbişirmə sənayesində və tibdə istifadə olunur. Araxis yağı yarımquruyan (yod ədədi 90-103) yağlar qrupuna aiddir. Orta hesabla bir ton qabıqlı araxis toxum- dan 226-317 kq. yağ alınır. Araxis yağı əsas etibarı ilə konserv və qənnadı sənayesində istifadə olunur. Üyüdülmüş araxis toxumları şokolad hazırlananda əlavə kimi tətbiq edilir. Qovrulmuş toxumları ərzaq kimi yeyilir və xırdalanmış halda bir çox qənnadı məhsullarına əlavə edilir. Yağın emalından sonra jmıxın tərkibində 45% zülal və 8% yağ olur. Ərzaqlıq sortları [[lobya]] dadı verməməlidir. Araxisin jmıxı və gövdəsi (bəlimi) heyvandarlıqda yem kimi istifadə olunur. Bəlimində 11%-ə qədər zülal var və qida keyfiyyətinə görə yonca və üçyarpaqdan geri qalmır. Eyni zamanda həm bəliminin, həm də meyvəsinin istifadə perspektivlərinə görə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-da araxis iribuynuz- lu mal-qara və [[donuzlar]] üçün otlaq bitkisi kimi becərilir. Cecəsindən isə izolyasiya materialı və yanacaq kimi istifadə olunur.<ref name=":0">H. S. HÜMBƏTOV, V. V. BƏŞİROV V. R. MOHUMAYEV " YAĞLI VƏ EFİR YAĞLI BİTKİLƏR" BAKI 2016 səh 35</ref>
== Sistematikası ==
Yeni sistemləşdirmədə Arachis hypogaea növü 2 yarımnövə bölünür. A. hypogaea (Arachis asiatica) yarımnövünün 2 növmüxtəlifliyi vardır: hypogaea növmüxtəlifliyi [[Braziliya]] və [[Virciniya]] sorttipinə, hirzuta növmüxtəlifliyi isə Peru sorttipinə aid edilir. Bu yarımnöv (A. asiatica) sərilən gövdəli olmaqla toxumların sükunət dövrü 2 ilə qədər vegetasiya müddətləri isə 5-10 ay çəkir. A. fastigiata (Arachis americana) yarımnövünün də 2 növmüxtə-lifliyi vardır. Fastigiata növmüxtəlifliyi Valensiya sortti- pinə, vulqa-ris növmüxtəlifliyi isə İspan sorttipinə aid edilir.Bu yarımnöv (A. americana) az və çox miqdarda dik dayanan gövdələr əmələ gətirir, toxumların sükunət dövrü 50 günə qədər, vegetasiya müddəti isə 3-5 ay çəkir. Tropiklərdə ildə 2 dəfə məhsul verə bilər.
Paxlalılar (Fabacaea) fəsiləsinə daxil olmasına baxmayaraq Arachis cinsinin sistematikası çətinlik törədir. Əvvəlki sistemləşdirmə böyümə, budaqlanma və meyvəver- mə xüsusiyyətlərinə görə tərtib edilmişdir. Mutasiya, hibridləşdirmə və seçmə nəticəsində araxisin çox böyük müxtəlifliyi əmələ gəlmişdir. Təkcə Seneqalda araxisin 550-yə qədər, [[Konqo Demokratik Respublikası|Konqoda]] isə 200-ə qədər növmüxtəlifliyi vardır.
Mədəni araxis növü (Arachis hypogaea) yabanı halda məlum de-yildir. Bu növün yayılma arealı olduqca genişdir. O, [[tropik]], [[subtropik]] iqlimə malik olan ölkələrdə yayıl- maqla bərabər mülayim (mötədil) iqlimli ölkələrin də bəzi bölgələrində becərilə bilir. Bütünlükdə bu cins geniş areala malik olması, müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində ya-yılması ilə xarakterizə edilir. Araxis coğrafi cəhətcə 10 və 28 0 cənub enliklərində yayılmışdır.
Yabanı araxis formaları çoxillikdir. Təkcə A. monticola birillik növdür. Arachis cinsinin ən çox rast gəlinən yabanı növləri aşağıdakılardır:
1. Sərilən gövdəli araxis - Arachis prostrata Benth.
2. Saçaqlı (pırpızlı ) araxis - Arachis villosa Benth.
3. Köküyumrulu araxis - Arachis tuberosa Bong.
4. Sarımtıl araxis - Arachis lutescens Krap. et. Rig.
5. Burkart araxisi - Arachis burkartii Handro
6. Bentam araxisi – Arachis benthamii Handro
7. Sürünən araxis - Arachis repens Handro
8. Dağlıq araxis - Arachis monticola Krapov. Et Rig. (tetrap-loid 2n = 40)
9. Haşiyəli araxis - Arachis marginata Gardn.
10. Paraqvay araxisi - Arachis paraguariensis Chod. et Hassl.
11. Quaran araxisi - Arachis goaranitica Chod. et Hassl.
12. Saçaqlı meyvəli araxis - Arachis villosulicarpa Hoehne
13. Marti araxisi - Arachis martii Handro
14. Xırda (kiçik) araxis - Arachis pusilla Benth.<ref name=":0" />
== İstinadlar ==
| |||