Alban Həvari kilsəsi: Redaktələr arasındakı fərq

Alban müəllifi [[Moisey Kalankatuklu|Moisey Kalankatulu]]<nowiki/>nun məlumatlarına görə, IV əsrin əvvəllərində [[Maarifçi Qriqori]] yepiskop rütbəsinə təsdiq edilmişdi. Romadan onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüş daha bir "müqəddəs ər" gəlmiş və həmin adam alban hökmdarı Urnayrla birlikdə Alban Apostol kilsəsinə başçılıq etmək üçün [[Qafqaz Albaniyası|Albaniyaya]] yola düşmüşdü. Əlamətdar haldır ki, [[Ermənistan]] və [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın ilk yepiskopları – [[Maarifçi Qriqori]] və həmin "müqəddəs ər" alban müəllifi tərəfindən hərfən "ruhanilərin başçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuşdu; bu isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə başqa kilsə rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzdi<ref name=":1">Azərbaycan tarixi. 7 cilddə: II cild, Bakı, 2007</ref>.

[[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasında]]nda xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini elan edilməmişdən öncə yaranmış ölkələr sırasındadır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, eramızın ilk əsrlərinin başlanğıcında [[Qüds|Yerusəlim]]dən (Qüdsdən), [[Suriya]]dan ilk xristian missionerləri, [[Həvarilər|həvarilərihəvarilər]]i (apostolları) və həvarilərin şagirdləri Albaniyaya gəlmiş, ilk xristian icmaları yaranmışdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir – birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən [[Müqəddəs Faddey]]in, [[Müqəddəs Varfolomey]]in və Müqəddəs Faddeyin şagirdi [[Müqəddəs Yelisey]]in adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü şərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandırılır. İkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı [[Urnayr]]ın adları ilə bağlıdır.

Bu həvarilər və onların şagirdləri [[Suriya]]da (mərkəz – [[Antioxiya]]), kiçik ellin dövləti olan [[Osroyena]]da (mərkəz – [[Edessa]]), [[Nisibin]]də, [[Mesopotamiya]]da (İkiçayarasında), [[Kiçik Ermənistan]]da, eləcə də Şərqdə və Şimal-Şərqdə – [[İran]]da (Sələvkiyə – Ktesifonda), Cənubi Qafqaz ölkələrində – [[Gürcüstan]]da, [[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasın]]danda təbliğat aparırdılar.

Beləliklə, xristianlığın Şərqdə daşıyıcıları aramilər (Suriya əhalisi) oldu. [[İncil]] təliminin siryanilərin (suriyalıların, [[aramilər]]in) köməyilə şərq ölkələrində yayılması çox vaxt onların ticarət həyatında oynadıqları rolla izah edilir. [[Aralıq dənizi]] ilə Yaxın və Uzaq şərq ölkələri arasında fəaliyyət göstərən köhnə su və quru ticarətinin çox hissəsi siryanilərin əllərində idi.Ta qədimdən ticarətlə məşğul olan [[siryanilər]] ticarət əməliyyatlarını həyata keçirərkən eyni zamanda yeni görüşün yayıcısına çevrilir, xristian təliminin hər yerə çatdırılmasına yardım edirdilər.

Xristianlığın [[Ermənistan]]a nisbətən [[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasın]]danda daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan "[[Alban ölkəsinin tarixi]]" əsərində erməni katolikosu Avraamın albanlara ünvanlanmış məktubu sübut edir: '''''"Bizimkindən əzəli olan alban [patriarxı] taxtı əvvəllər bizimlə (ermənilərlə) həmfikir idi".''''' Başqa bir yerdə deyilir: '''''"Yelisey orada (Albaniyada) təbliğat apardı və Ermənistandan əvvəl orada (Albaniyada) Gis kəndində kilsə tikdirdi. Bu kilsə Şərq kilsələrinin anası – metropoliya idi".''''' Başqa bir misal: '''''"Yunan təqviminin 43-cü ilində albanların (xristianlığı qəbul etməklə) maariflənməsindən 270 il sonra ermənilər də maarifləndilər".'''''

Digər nöqteyi-nəzərə görə, həvari mənşəli kilsələr avtokefal sayılırdı. Beləliklə, kilsənin avtokefallığını izah edən hər iki nöqteyi-nəzər, Alban Apostol kilsəsinin erkən müstəqilliyindən inamla danışmaq imkanı verir. Bu isə, IV – VI əsrlərdə Alban Apostol kilsəsinin iyerarxiya baxımından erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olduğunu, Alban Apostol kilsəsi katolikosunun erməni-qriqoryan kilsəsinin katolikosu tərəfindən təsdiq edildiyini iddia edən erməni alimləri Y.A.Manandyan <ref>О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н.э. – XV в. н.э.), Ер., 1930</ref> və S.T.Yeremyanın <ref>Armenia According to the Ashkharatsuyts. Yerevan, 1963</ref> fikirlərini əsassız edir.

Alban Apostol kilsəsinin avtokefallığı  dini xeyir-dua (xirotoniya) (bu mərasim təyin edilənin başına əl çəkməklə yerinə yetirildiyi üçün onu əlqoyma da adlandırırlar) məsələsində də özünü təsiqləyir. 

[[325]]-ci ildə çağırılmış ümumdünya [[Birinci Nikeya məclisi|I Nikeya məclisi]]nin qərarına görə yepiskopluğa keçirilmə həmin yeparxiyanın bütün yepiskoplarının razılığı ilə baş verirdi; əgər bütün yepiskopların yığışması çətinlik törədirdisə, onda mütləq ən azı üç yepiskopun iştirakı və iştirak etməyənlərin yazılı razılığı tələb olunurdu. Nəticə, mitropolitin təsdiqinə təqdim olunurdu.

Alban Apostol kilsəsinin faktiki vəziyyəti [[451]]-ci ildə [[Xalkedon məclisi|Xalkedonda çağırılmış IV ümumdünya kilsə məclisi]]ndən sonra xristian dünyasında ehkamçı mübarizə (monofizilərlə diofizitlər arasında) başlandı. Alban tarixçisinin məlumatına görə, [[491]]-ci ildə erməni, alban və gürcü kilsə nümayəndələrinin iştirak etdiyi yerli məclis Xalkidon məclisini pislədi. Gürcü tədqiqatçısı [[Zaza Aleksidze|Z.N.Aleksidzenin]] fikrincə, Qafqaz kilsələri Xalkidon məclisinə münasibətlərini ilk dəfə [[506]]-cı ildə [[Dvin|Dvind]]ədə çağırılmış məclisdə bildirdilər; alban, erməni və gürcü kilsə iyerarxları, məhz burada, [[Bizans]] hökmdarlarının məqsədinə uyğun olaraq diofızilərlə monofizilər arasında razılıq əldə etmək olan birləşdirici siyasətə tərəfdar çıxdılar.  Azərbaycan tədqiqatçısı M.Xəlilovun apardığı araşdırmalara görə katolikos Abbasın dövründə Alban Apostol kilsəsi  [[551]]-ci ildə Dvində keçirilən məclisə goşulmadı və monofiizitliyi qəbul etmədi.<ref>M.C.Xəlilov. Albaniyanın xristian abidələri (IV-X əsrlər). Bakı, 2011. S.43</ref>

  Lakin Sasanilərin ölkədə nüfuz dairəsinin genişlənməsi və [[Zərdüşt dini|Zərdüşt dininin]]nin təsir qüvvəsinin artması Alban Apostol kilsəsini məzhəblərarası mübarizə aparmasına yönləndirmiş və nəticədə Alban Apostol kilsəsi Sasani şahənşahlarının bölgədə apardığı konfessional siyasəti ilə uyğunlaşmaq məcburiyyəti qarşısında qalaraq, VII əsrin sonlarında bölgədə yaranmış sosial-siyasi şərait onu monofizitliyə (Моnofizitlik – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca моno - ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ dеməkdir. İsa Peyğəmbərin tək “təbiətini’’ -  ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar. ) keçirmişdir. 

VII əsrin I yarısının sonlarından başlayan ərəb yürüşləri nəticəsində ölkə  Ərəb xilafətinin tərkibinə qatıldı və Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlasa da bu dövrdə Qafqaz Albaniyası əhalisinin xeyli hissəsi hələ də hakim sülalənin nümayəndələri [[Mihranilər|Mehranilərl]]ə birlikdə xristianlığa etiqad edirdilər. Bu zaman Ərəb xilafəti Sasanilərin dini siyasətinə analoji bir siyasət aparır, xristianlara qarşı Sasani siyasətini davam etdirir, monofizit  ('''Моnofizitlik''' – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca моno - ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ dеməkdir. İsa Peyğəmbərin tək “təbiətini’’ - ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar) və nestorianlara(nestorianlıq - V əsrdə yaranmışdır.Bu cərəyanın ardıclıları qəbul olunmuş xristian ehkamlarına qarşı çıxaraq İsanın insan təbiətini götürdüklərindən, müqəddəs Məryəmi də “Allah anası” deyil, adi qaın olaraq qəbul etdiklərindən xristian ideologiyasının əsas ehkamların –Allah-ata, Allah-oğul, Müqədddəs ruh– xristian üçlüyünü sual altına alır və Müqəddəs Məryəmi adiləşdirir. Buna görə 431-ci ildə Efesdə keçirilən III Ümumdünya kilsə qurultayında nestorianlıq pislənilmişdir)üstünlük verir, diofizitlər isə təqib olunurdular.Çünki diofizitlərdə Ərəb xilafəti özü üçün Bizans təhlükəsini görürdü. Məhz bu baxımdan siyasi məqsədləri əsas götürən Ərəb xilafəti erməni-qriqoryan kilsəsinin fəaliyyətini özü üçün təhlükəsiz sayırdı. VII əsrin sonunda Böyük Alban knyazı Cavanşirin ölümündən sonra ölkədə sosial-iqitisadi durum xeyli ağırlaşmış,   üç imperiyaya –Ərəb xilafəti, Bizans və xəzərlərə vergi vermək məcburiyyətində qalmışdı. Yaranmış vəziyyətdə Ərəb xilafətinin hökmranlığından qurtulmaq yolunu Bizans imperiyasında görən Alban Apostol kilsəsi VIII əsrin  əvvəllərində yenidən diofiizitliyə qayıtmaq istəmiş, bu zaman erməni-qriqoryan kilsəsinin məkri ilə üzləşmişdir. Belə ki, IV əsrin sonlarından etibarən  yeni “vətən” axtarışında olan erməni-qriqoryan kilsəsi, Ərəb xilafətinin konfessional siyasətnin  istiqamətlərini  öz maraqları ilə uzlaşdırmağı əsas götürərək, 704-cü ildə  Alban Apostol kilsəsində baş verən proseslər haqda xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazır, alban katolikosu Nerses Bakuru xilafətə qarşı xəyanətdə suçlayır.Moisey Kalankatulunun verdiyi məlumata görə  erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazaraq bildirir ki,  «Bərdə taxtında oturan indiki Albaniya katalikosu Bizans imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadət–lərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun." Nerses Bakurun bu hərəkətlərini əsas götürərək erməni katalikosu İlya xəlifədən xahiş edirdi ki, o "günahlarına görə müstəhəqq” olduğu cəzaya çatmalıdır." Erməni katolikosu İlyanın məktubunu alan  xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmandan sonra erməni-qriqoryan kilsəsi Cənubi Qafqazda öz mövqyini möhkəmləndirə bilmişdi. Belə ki, xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmana görə Alban Apostol  kilsəsi özünün avtokefallığını itirir, iyerarxik baxımdan erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe edilir və Nerses Bakurun kitabxanası Tərtər çayına atılır. Beləliklə, Alban Apostol kilsəsinin təqib olunmasında, onun sərbəstlik və müstəqillik hüququnun pozulmasında [[Erməni Qriqorian Kilsəsi]] xüsusi rol oynayırdı. Alban Apostol kilsəsini öz nüfuzuna tabe etmək istəyən erməni katolikosları məqsədlərinə çatmaq üçün, Sasanilər dövründə olduğu kimi, ərəb hökmranlığı dövründə də Xilafətin hərbi qüvvələrinin köməyinə əl atırdılar. Cənubi Qafqazda özlərinə arxa axtaran Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, Alban Apostol kilsəsinin erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olunması üçün şərait yaratdılar.

Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ölkənin ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı. Bu proses nəticəsində, ərəb müəlliflərinə görə, hələ X əsrdə də [[Bərdə]] və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxdı.

Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə [[Gəncə]]də yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi [[Kirakos Qandzaketsi|Kirakos Gəncəli]] yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı [[erməni dili]]ni bilmir və öz ana dilində danışırdı.

İ.P.Petruşevskinin qeydinə görə, erməni kilsəsi Albaniyada '''''"ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdu. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən, yəni erməni monofizi [kilsəsinin] katolikosu Yeqiya (İliya) xəlifənin köməyi ilə xalkidonçuluq (diofizilik) mövqeyində duran alban katolikosu Nersesi devirdikdən və ermənipərəstlər – monofizilər tərəfindən Albaniyada xalkidonçuluq (pravoslav yunanpərəst və gürcüpərəst) hərəkatı yatırıldıqdan sonra xüsusüə nəzərə çarpırdı, bu hərəkat ruhanilər və knyazların bir hissəsi tərəfindən alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirirdi".'''''

Bu vaxtdan etibarən, xristian qaydası ilə ruhanilərin başına əl qoyub, onları keşişliyə keçirmək hüququ alban katolikoslarından erməni katolikoslarına keçir; Moisey Kalankatulunun yazdığına görə, Albaniyada bundan sonra xalkidonçuluğa rəğbət bəsləyən hər kəs "qılıncla və əsarətdə məhv edilməli" idi. Bəzi tədqiqatlarda işlədilən "erməni Albaniyası", "erməni albanları" ifadələri elə buradan törənmişdir.

    Alban Apostol kilsəsi  X əsrin ortalarında diofizitliyə qayıdır və 10 ildən artıq bir müddət ərzində diofizit kilsə olaraq qalır. Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı və ərəb müəlliflərinin verdiyi məlumata görə, hələ X əsrdə [[Bərdə]] və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxmağa başladı. Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə [[Gəncə|Gəncəd]]ədə yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi Kirakos Gəncəli yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu qədim erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı qədim [[Ermənierməni dili|erməni dilini]]ni bilmir və öz ana dilində danışırdı.

[[381]]-ci ildə [[Konstantinopol]]da ancaq şərq kilsəsi nümayəndələrinin iştirak etdiyi II ümumdünya kilsə məclisi çağırıldı. Məclis ariyanlığı daha da inkişaf etdirərək Müqəddəs Ruhun xəlq edildiyini sübut edən Makedoniyin küfrünü mühakimə etdi. Müqəddəs Ruhun Allah-Ata və Allah-oğulla eyni mahiyyətliliyi haqqında təlimi yenidən irəli sürdü. Ümumdünya kilsə məclisinə görə patriarxlar içərisində Roma patriarxından sonra ikinci yeri Konstantinopol patriarxı tutdu; lakin daha qədim şərq patriarxları bununla razılaşa bilməzdilər. [[431]]-ci ildə [[Efes]]də keçirilən III ümumdünya kilsə məclisi Nestorun təlimini ([[Nestorianlıq|nestorianlığı]]) mühakimə etdi.

Gürcü kilsəsi isə özünün əvvəlki mövqeyində – mülayim xalkidonçuluqda qaldı.

Alban katolikosluğunun patriarxları [[551]]-ci ildən "Albaniya, Lpina və Çola katolikosu" titulunu daşıyırdılar. 552-ci ildə Alban Apostol kilsəsinin mərkəzi paytaxt-şəhər [[Qəbələ|Qəbələdən]]dən, yeni salınmış paytaxt [[Bərdə]] (Partav) oldu.

Yadelli qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək Alban Apostol kilsəsinin müstəqilliyinin bərqərar edilməsində, dini ayin və mərasimlərin möhkəmləndirilməsində, qeyri-xristian inam qalıqlarının məhv edilməsində, ruhanilərin maddi bazasının yaradılmasında, onların hüquqi və iqtisadi imtiyazlarının möhkəmləndirilməsində, albanların kilsə qarşısında maddi və dini öhdəliklərinin qanuniləşdirilməsində alban hökmdarı [[III Mömün Vaçaqan|III Vaçaqan]]ın V əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində keçirdiyi [[Aluen kilsə məclisi|Aquen məclisi]]nin qərarları həlledici rol ynadı.

Yepiskopluqlar məsələsinin işıqlandırılmasında əsasən kilsə məclisləri aktlarının qalıqları qiymətli məxəz rolunu oynayır. Lakin bu aktlar da məclislərdə iştirak etmiş yepiskopların sayını tam əks etdirmir, bu cəhət daha çox VI əsrin sonlarından etibarən çağırılan məclislərin siyahılarına xasdır. Həmin vaxtdan dini ixtilaflar dövrü başlayır, ölkə ehkamçı partiyalara bölünür; məhz buna görə kilsənin bir çox nümayəndələri bu və ya digər məqsədlə məclislərdə iştirak etmirdilər. Kilsə ixtilafları VIII əsrədək davam etmişdir.

Ehkam baxımından gürcü kilsəsi kimi, Alban Apostol kilsəsi də sabit olaraq monofiziliyə tərəfdarlıq etmirdi. Sasanilərin Cənubi Qafqazdakı siyasi nüfuzlarının düşməsi monofizilərin kilsə hegemonluğunun dağılması ilə müşayiət olunurdu. VI əsrin sonu – VII əsrdə Cənubi Qafqazda [[Bizans]]ın siyasi nüfuzunun güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Alban Apostol kilsəsi gürcü kilsəsi ilə birlikdə diofiziliyə qoşuldu.

Cənubi Qafqazın ərəblər tərəfindən fəthindən sonra, VIII əsrin əvvəllərində işğalçıların təzyiqi və erməni-qriqoryan kilsəsinin fəal iştirakı ilə Alban Apostol kilsəsi [[Diofizitlik|diofizitliklədiofizitlik]]lə əlaqəsini kəsdi. Xristian əhalisinə qarşı ardıcıl olaraq Sasanilərin siyasətini davam etdirən [[Ərəb Xilafəti|Xilafət]] [[Bizans]] təsirinin güclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə [[Monofizitizm|monofizit]] məzhəbini müdafiə etdi. Siyasi məqsədlər güdən ərəb üsuli-idarəsi tabeliyində olan xristian əhalisi və kilsələrinin fəaliyyətini uzlaşdırmağa çalışaraq, erməni ruhanilərinin köməyi ilə Alban Apostol kilsəsini monofizi kilsəyə çevirdi Alban Apostol kilsəsi avtokefallığını itirmiş, er­məni katolikosunun başçılığı altında bərabər hüquqlu uniya (ittifaq) əsasında fəaliyyət göstərməyə başlamışdır<ref>M.Xəlilov.Albaniyanın xristian abidələri(IV-X əsrlər). Bakı, 2011</ref>.Bu asılılıq özünü əslində bərabər mənsəbli iki din xadimindən birinin – erməni katolikosunun alban katolikosunu öz vəzifəsində təsdiq etməsində göstərirdi. Bu isə faktiki olaraq iyerarxik prinsipin pozulması demək idi.