00:05, 10 yanvar 2017 tarixindəki versiya redaktə II. Niveles (müzakirə \| töhfələr) 31.058 redaktə k düzenleme, replaced: <references/> → {{İstinad siyahısı}} using AWB ← Əvvəlki redaktə		08:17, 28 may 2017 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Lemanossa1992 (müzakirə \| töhfələr) 185 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Sonrakı redaktə →
Sətir 1: Bövlər ({{lang-la\|Solofugae}}) - iri [[hörümçəkkimi]]lərdir, 50-70 mm, az qismi 10-15 mm ölçüdə olurlar. Qonur-sarı, sarımtıl, nadir hallarda alabəzək və ya tünd rəngdə olurlar. "Solpuqi" sözü [[latın]] dilindən tərcümədə "günəşdən qaçan deməkdir. {{Takson \| adı = {{latb\|Solifugae}} \| aləmi = Heyvanlar \| şəkil = \| şəkil məlumat = Solifugae \| şəkilaltı yazı = Sətir 30 ⟶ 32: }} == Ümumi quruluşu == Bövlər iri hörümçəkkimilərdir, 50–70 mm,az bir qismi 10–15 mm ölçüdə olurlar. Qonur-sarı ,sarımtıl ,nadir hallarda ala -bəzək və ya tünd rəngdə olurlar.Baş-döş şöbədə xeliser,pedipalplar və 4 cüt yürüş ayaqları yerləşir.Xeliserləri iridir,güclü qısqaclara malikdir.Bövlərin pedipalpları quruluşuna görə ayaqlara oxşayır ,lakin caynaqları yoxdur.Pedipalplar müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir .Onlar hərəkətə,şikarın tutulmasına xidmət edir,həmçinin hissetmə orqanıdır.Cütləşmə zamanı erkək fərd pedipalplar vasitəsilə dişi fərdi saxlayır.Ayaqlar quruluşuna görə fərqlənir.Birinci cüt ayaqlar daha nazik və qısadır ,hissetmə funksiyası daşıyır.Digər ayaqlar hərəkətə xidmət edir,pəncələri buğumlu olub ,caynaqla nəhayətlənir.Qarıncıq şöbə iri olub ,10 buğumdan təşkil olunmuşdur.Cinsi dəlik birinci qarın buğumunda yerləşir.▼ ▲~~Bövlər iri hörümçəkkimilərdir, 50–70 mm,az bir qismi 10–15 mm ölçüdə olurlar. Qonur-sarı ,sarımtıl ,nadir hallarda ala -bəzək və ya tünd rəngdə olurlar.~~Baş-döş şöbədə [[xeliser]],[[pedipalplar]] və 4 cüt yürüş ayaqları yerləşir. Xeliserləri iridir,güclü ~~qısqaclara~~[[qısqac]]lara malikdir. Bövlərin pedipalpları quruluşuna görə ayaqlara oxşayır ,lakin caynaqları yoxdur.Pedipalplar müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir . Onlar hərəkətə,şikarın tutulmasına xidmət edir, həmçinin hissetmə orqanıdır.Cütləşmə zamanı erkək fərd pedipalplar vasitəsilə dişi fərdi saxlayır. Ayaqlar quruluşuna görə fərqlənir. Birinci cüt ayaqlar daha nazik və qısadır , hissetmə funksiyası daşıyır. Digər ayaqlar hərəkətə xidmət edir, pəncələri buğumlu olub , caynaqla nəhayətlənir. [[Qarıncıq]] şöbə iri olub , 10 buğumdan təşkil olunmuşdur. Cinsi dəlik birinci qarın buğumunda yerləşir. Traxeya sisteminin güclü inkişaf etməsi Bövlər üçün səciyyəvi əlamətlərdən biridir.Əsas traxeya boruları ikinci və üçüncü qarın buğumlarının kənarlarında cüt nəfəsgahla xaricə açılır.Nəfəsgahlar tükcüklərlə örtülmüşdür.Bundan başqa ,4-cü qarın buğumunda tək nəfəsgah və baş-döş şöbədə bir cüt nəfəsgahlar da vardır.▼ ~~Bövlərin~~Solpuqilərin bütün bədəni müxtəlif uzunluqda olan tükcüklərlə örtülmüşdür. Belə tüklü, iri ölçülü bədən və cəld hərəkət etmələri onları çox qorxunc edir.~~Bövlər~~ [[Solpuqilər]] böyük sürətlə qaçır , şaquli səthə asanlıqla dırmanır, hətta 1m məsafəyə tullana bilir. Düşməni ilə qarşılaşdıqda bövlər qorxuducu vəziyyət alırlar:bədənin ön tərəfini yuxarı qaldırır, xeliseri açıq vəziyyətdə önə doğru,pedipalpları və ön ətrafları düşmənə qarşı istiqamətlənir. Bəzi növləri belə halda səs də çıxara bilirlər.▼ ▲[[Traxeya]] sisteminin güclü inkişaf etməsi ~~Bövlər~~bövlər üçün səciyyəvi əlamətlərdən biridir. Əsas traxeya boruları ikinci və üçüncü qarın buğumlarının kənarlarında cüt nəfəsgahla xaricə açılır. [[Nəfəsgahlar]] tükcüklərlə örtülmüşdür. Bundan başqa ,4-cü qarın buğumunda tək nəfəsgah və baş-döş şöbədə bir cüt nəfəsgahlar da vardır. == Həyat tərzi == ▲Bövlərin bütün bədəni müxtəlif uzunluqda olan tükcüklərlə örtülmüşdür.Belə tüklü,iri ölçülü bədən və cəld hərəkət etmələri onları çox qorxunc edir.Bövlər böyük sürətlə qaçır ,şaquli səthə asanlıqla dırmanır, hətta 1m məsafəyə tullana bilir.Düşməni ilə qarşılaşdıqda bövlər qorxuducu vəziyyət alırlar:bədənin ön tərəfini yuxarı qaldırır,xeliseri açıq vəziyyətdə önə doğru,pedipalpları və ön ətrafları düşmənə qarşı istiqamətlənir.Bəzi növləri belə halda səs də çıxara bilirlər. Bövlər gecələr daha fəal olurlar. ~~,gündüzlər~~Gündüzlər isə müxtəlif yerlərdə—daşların altında, [[gəmiricilər]]in ~~yerlərdə—daşların~~və ~~altında~~digər heyvanların yuvalarında gizlənirlər. Xeliseləri ilə bəzən torpağı qazaraq yuva düzəldirlər.~~Bövlər~~ Lakin solpuqilərin ~~həşəratlarla~~günəş ~~qismən~~sevən növləri ~~çoxayaqlılarla~~də vardır. vəHətta ~~s.qidalanırlar.Bəzi~~[[İspaniya]]da ~~bövlər~~solpuqiləri "günəş hörümçəkləri" adlandırırlar. ~~insanı~~[[Orta ~~sancdıqda~~Asiya]]da ~~xeliserləri~~günəşsevən ~~vasitəsilə~~solpuqi ~~sancdıqları~~({{lang-la\|Paragaleodes ~~nahiyəyə~~heliophilus}}) ~~miroorqanizmlər~~növü ~~keçirərək~~gündüz ~~iltihaba~~həyat ~~səbəb~~tərzi ~~olurlar~~keçirir. [[Böv]]lər, əsasən [[həşəratlar]]la, qismən [[çoxayaqlılar]]la, [[hörümçəklər]]lə, [[məryəm qurdları]] və s. ilə qidalanırlar. Onlar [[termit]]lərin yuvalarını dağıdırlar, hətta Kaliforniyada arı pətəklərini dağıtmaları haqqında məlumat da vardır. Solpuqilərdə [[zəhər vəziləri]] olmadığından insanlar üçün heç bir təhlükə yaratmırlar. Bəzi iri bövlər insanı sancdıqda xeliserləri vasitəsilə sancdıqları nahiyəyə [[mikroorqanizmlər]] keçirərək iltihaba səbəb olurlar. Lakin kiçik ölçülü bövlər heç insan dərisini sanca bilmirlər. <ref>B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, səh. 369 </ref> == Çoxalması və inkişafı == Bövlərin erkək fərdləri dişi fərdi qoxusuna görə axtarıb tapır və gecələr cütləşirlər.Cütləşmə zamanı erkək fərd daha fəal ,dişi fərd isə hərəkətsiz olur.Erkək fərd torpağa spermatofor qoyduqdan sonra,onu xeliseri vasitəsilə dişi fərdin cinsi dəliyinə daxil edir.Bu proses bir neçə dəqiqə davam edir .Dişi fərd mayalandıqdan sonra fəallaşır,bu zaman erkək solpuqi dişi fərdin onu yeməsindən qorxaraq qaçır.▼ ▲Bövlərin erkək fərdləri dişi fərdi qoxusuna görə axtarıb tapır və gecələr cütləşirlər. Cütləşmə zamanı erkək fərd daha fəal, ,dişi fərd isə hərəkətsiz olur. Erkək fərd torpağa spermatofor qoyduqdan sonra, onu xeliseri vasitəsilə dişi fərdin cinsi dəliyinə daxil edir. Bu proses bir neçə dəqiqə davam edir . Dişi fərd mayalandıqdan sonra fəallaşır, bu zaman erkək solpuqi dişi fərdin onu yeməsindən qorxaraq qaçır. Mayalanmış dişi fərd çox aqressiv olur, daha çox qidalanır. Yaxşı qidalandıqdan sonra , yumurta qoymağa başlayır. Bövlər növlərinin müxtəlifliyindən asılı olaraq, 30-dan 200-ə qədər yumurta qoyurlar. Embrional inkişaf dişi fərdin yumurta borularında getdiyi üçün qoyulmuş yumurtalardan tezliklə hərəkətiz kiçik ~~Bövlər~~solpuqilər çıxır. Onların bədənləri şəffaf, buğumsuz və tüksüz olur. 2-3 həftədən sonra ~~qabıqdıyişmə~~qabıqdəyişmə baş verir. Bu zaman buğumlu, tükcüklü ~~vyeni~~yeni örtük əmələ gəlir və kiçik ~~Bövlər~~bövlər hərəkət etməyə başlayırlar. Dişi fərd kiçik ~~Bövlərin~~bövlərin bədəni möhkəmlənənə qədər onların yanında qalır. Hətta onları ~~qidalandrmaları~~qidalandırmaları haqda məlumat vardır. Bövlərin həyatında qış və yay [[diapauzası]] da müşahidə olunur~~.Bunların 700-ə qədər növü məlumdur~~. == Yayılması == ~~'''{{latb\|Solifugae}}''' ({{lang-la\|Solifugae}}) {{lataz\|Arachnida}} sinfinə aid [[heyvan]] dəstəsi.~~ ~~== Fəsilələri ==~~ Solpuqilərin 700-ə qədər növü məlumdur. Onlar ən çox [[tropik]], [[subtropik]], qismən də mülayim qurşaqların çöl və səhralarında yayılmışlar. Keçmiş [[SSRİ]]-də 50-yə yaxın növü olub, [[Orta Asiyada]], [[Qafqazda]], [[Zaqafqaziyada]], [[Krım]]da, [[Don çayı]]nın aşağı hissəsindən Ural çayına qədər uzanan çöllərdə yayılmışlar. Bunlardan 5 sm ölçüdə olan adi solpuqi ({{lang-la\|Galeodes araneoides}}) keçmiş ittifaqın Avropa hissəsində, Krım və Qafqazda, 6.5 sm ölçüdə olan Xəzər solpuqisi ({{lang-la\|G.caspius}}) Orta Asiyada, 7 sm ölçüdə olan boz solpuqi ({{lang-la\|G.fumigatus}}) növü [[Türkmənistan]]da geniş yayılmışdır. ~~== Mənbə ==~~ ''Rhagodes'' cinsindən olan solpuqilər Zaqafqaziyada və Türkmənistanda daha çox rast gəlinir. <ref>V.İ. Dogel, Onurğasızlar zoologiyası, Bakı-2007, səh.355</ref> Bu cinsin nümayəndələri qısa ayaqları, alabəzək və ya tünd rəngli bədənlərinə görə fərqlənirlər. ''Karschia'' cinsinin sarı rəngli nümayəndələri Zaqafqaziyanın və Orta Asiyanın dağlıq ərazilərində, dəniz səviyyəsindən 3000 m yüksəklikdə rast gəlinir. {{İstinad siyahısı}}▼ == Xarici keçidlər == [http://medbiol.ru/medbiol/dog/000f73b6.htm Сольпуги] [https://sites.google.com/site/arahnologia/ Arahnologia] [http://vsepauki.ru/klassifikaciya-paukoobraznyx КЛАССИФИКАЦИЯ ПАУКООБРАЗНЫХ] == Həmçinin bax == [[Hörümçəkkimilər]] [[Əqrəblər]] [[Hörümçəklər]] == Ədəbiyyat == * V.İ. Dogel, Onurğasızlar zoologiyası, Bakı-2007, səh.355 * B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, səh. 369 == İstinadlar == ▲ {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Heyvan dəstələri]] [[Kateqoriya: Heyvanlar]] [[Kateqoriya: Hörümçəkkimilər]] [[Kateqoriya: Günəşdənqaçanlar]] [[Kateqoriya:Buğumayaqlılar ]]

Bövlər: Redaktələr arasındakı fərq