16:34, 11 yanvar 2017 tarixindəki versiya redaktə II. Niveles (müzakirə \| töhfələr) 31.058 redaktə k →‎Haqqında: düzenleme, typos fixed: ehtiyyat → ehtiyat (2) using AWB ← Əvvəlki redaktə		12:31, 13 iyun 2017 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Lemanossa1992 (müzakirə \| töhfələr) 185 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Sonrakı redaktə →
Sətir 1: '''Sürünənlər''' ([[latınca\|lat.]] ''Reptilia'') - Xordalılar ({{lang-la\|Chordata}}) tipinin [[onurğalılar]] yarımtipinə aid ~~sinif~~sinfidir. ▼ {{Takson \| adı = Sətir 13 ⟶ 15: \| aşağı takson adı = Müasir dəstələri \| aşağı takson = [[Timsahlar]] (''Crocodilia'') <br/> [[Dimdikbaşlar]] (''Rhynchocephalia'') <br/> [[Tısbağalar]] (''Testudines'') <br/> [[Pulcuqlular]] (''Squamata'') <br/> \| arealın xəritəsi = \| arealın xəritəsi haqqında = Sətir 27 ⟶ 34: }} ▲'''Sürünənlər''' ([[latınca\|lat.]] ''Reptilia'') - Xordalılar tipinin onurğalılar yarımtipinə aid sinif. ~~==Haqqında==~~ [[Suda-quruda yaşayanlar]]dan fərqli olaraq sürünənlər quru mühitində yaşadıqları üçün onların dərisi qurudur və üzəri pulcuqlarla örtülüdür. Əksəriyyəti xaricdən möhkəm təbəqə ilə örtülü və ehtiyat qida maddəsi ilə zəngin olan yumurta qoyur. Tənəffüs yalnız ağ ciyərlər vasitəsilə gedir. Skeletinin quruluşu və yerləşməsi, demək olar ki, suda-quruda yaşayanlarda olduğu kimidir. Baş beyində görmə payları daha yaxşı inkişaf etimişdir. Əksinə, beyincik bir çox nümayəndələrində o qədər də böyük deyil. Suda-quruda yaşayanlarda olduğu kimi sürünənlərin də ürəyi üç kameralı olub, bədən temperaturu sabit deyildir. Sürünənlər qarnı üzərində sürünür (ilanlar və ayaqsız kərtənkələlər) və yaxud öz gödək ayaqları ilə bədənini yerdən az qaldıra bilir.▼ Sürünənlər onurğalıların tamamilə quru həyat tərzinə keçmiş sinfidir. Bununla əlaqədar dəri quru və buynuz maddədən əmələ gəlmiş törəmələrlə- pulcuqlarla örtülmüşdür. Buna görə də bədənləri dəri vəzilərindən məhrumdur. Sürünənlərdə mayalanma daxilidir, əksəriyyəti ehtiyat qida maddəsi ilə zəngindir, xaricdən möhkəm qabıqla örtülü yumurta qoyur. Tənəffüs yalnız ağ ciyərlər vasitəsi ilə gedir. Ürək suda-quruda yaşayanlarda olduğu kimi üçkameralı- iki qulaqcıq və bir mədəcikdən ibarətdir. Mədəcikdə natamam ara kəsmə əmələ gəlmişdir. Bədəndə arterial və venoz qanla yanaşı, qarışıq qan da olur. Sürünənlərin quruluş səviyyəsi yüksəldikcə bu arakəsmə inkişaf edərək mədəciyi də iki kameraya bölür. Amma qan damarlarında yerləşmə xüsusiyyəti yenə də qanın qarışmasına səbəb olur. Böyük və kiçik qan dövranı bir-birindən tamamilə ayrılmadığından bədən temperaturu sabit deyil. Sürünənlərdə ön beyin və beyincik amfibilərə nisbətən yaxşı inkişaf etmişdir. Ön beyin yarımkürələrində boz beyin maddəsindən ibarət qabıq əmələ gəlməyə başlamışdır. Ətrafları tipik beşbarmaqlı qruluşa malikdir. Boyun fəqərələrinin sayı müxtəlifdir. == Xarakteristikası == Sürünənlər onurğalıların əsl quru həyatı keçirən ilk sinfidir. Bununla əlaqədar olaraq, onlarda bir sıra uyğunlaşma əlaməti əmələ gəlib. Ətrafları tipik beşbarmaqlı qruluşa malikdir. Bədən temperaturu dəyişkəndir. [[Mayalanma]] daxilidir. Çoxalmaları quruda gedir. Sarı və ağ maddə ilə zəngin olan iri yumurtaların üzəri möhkəm qabıqla örtülü olur. Rüşeymin inkişafında [[amnioz]], [[seroz]] və [[allantois]] əmələ gəlir ki, sürünənlər üçün bunlar xarakterikdir. [[Sürfə]] mərhələləri olmadığına görə yumurtadan çıxmış balalar yetkin fərdlərdən yalnız kiçik olmaları ilə fərqlənir. Sürünənlər quru mühitində yaşadıqları üçün onların dərisi qurudur, vəzilər yoxdur. Dərini [[epidermis]]in qərni qatı, [[qərni pulcuq]] və qalxancıq törəmələri örtür. Bu suyun buxarlanmasının qarşısını alır. Baş beyni yüksək inkişaf etmişdir. [[Ön beyin]] yarımkürələrində boz maddə inkişaf etməyə başlayır. [[Baş beyin]]də görmə payları daha yaxşı inkişaf etimişdir. Əksinə, [[beyincik]] bir çox nümayəndələrində o qədər də böyük deyil. Tənəffüs [[ağciyər]]lərlə gedir, köks qəfəsi əmələ gəlir. [[Ürək]] və arteriya qövsləri daha çox diferensiasiya etmişdir. Ürək üçkameralıdır. Mədəcik tam olmayan arakəsmə ilə iki hissəyə ayrılıb və üç sərbəst arteriya çıxır - sağ və sol [[aorta]] qövsləri və ağciyər arteriyası. Sürünənlərin quruluş səviyyəsi yüksəldikcə bu arakəsmə inkişaf edərək mədəciyi də iki kameraya bölür. Amma qan damarlarında yerləşmə xüsusiyyəti yenə də qanın qarışmasına səbəb olur. Böyük və kiçik qan dövranı bir-birindən tamamilə ayrılmamışdır. ▲~~Suda-quruda~~Böyrəkləri ~~yaşayanlarda~~[[metanefros]] ~~olduğu~~böyrəkdir. ~~kimi~~Ox ~~sürünənlərin~~skelet dəbeş ~~ürəyi~~hissəyə üçayrılır, ~~kameralı~~kəllədə ~~olub,~~bir oynaq çıxıntısı var. ~~bədən~~Boyun ~~temperaturu~~fəqərələrinin ~~sabit~~sayı ~~deyildir~~müxtəlifdir. Sürünənlər qarnı üzərində sürünür (ilanlar və ayaqsız kərtənkələlər) və yaxud öz gödək ayaqları ilə bədənini yerdən az qaldıra bilir. == Mənşəyi və təkamülü == Sürünənlərin qazıntı qalıqları yuxarı daş kömür dövründən başlayır. Bu qazıntılara əsasən sürünənlərin primitiv [[steqosefal]]lardan başlanğıc götürməsi güman edilir. Karbon dövrünün ortalarında reptililərin yeni bir budağı- seymurilər inkişafa başlayıb. Karbon dövründə anapsidlər yarımsinfinin [[kotilozavrlar]] və ya bütövkələzlilər ({{lang-la\|[[Cotylosauria]]}})dəstəsi meydana gəlir və sonraki sürünənlərə başlanğıc verir. Sürünənlər sinfi yura və təbaşir dövrlərində yer üzərində çoxluq təşkil edərək "hökmranlıq" ediblər. [[Kaynozoy]] erasının başlanğıcında çoxsaylı və nəhəng reptililər qırılıb, hazırda onların yalnız qazıntı qalıqları tapılır. Bu böyük hadisənin səbəbi iqlimdə və coğrafi ərazidə güclü dəyişikliklərin baş verməsidir. Dağəmələgəlmə prosesi və onun nəticəsində qurunun və dənizlərin yenidən bölünməsi, iqlimin mövsümdən və təbii zonalardan asılı olaraq kəskin dəyişməsi səbəb olmuşdur. <ref>Mustafayev Q.T., Tağıyev Ə.N., Sadıqova N.A., "Onurğalılar zoologiyası", (Ali məktəblər üçün dərslik), Bakı-2009, səh.280</ref> == Təsnifatı == Mezozoy erasında yaşamış çoxsaylı sürünənlər sinfinin qalığı olan növlərin sayı 6000-6300-ə qədərdir. Bunlar 3 yarımsinfə, cəmi 4 dəstəyə aiddir: * [[Timsahlar]] (''Crocodilia'') dəstəsi "[[Əsl timsahlar]]" (''Crocodylidae'') fəsiləsi "[[Alliqatorlar]]" (''Alligatoridae'') fəsiləsi ** "Haviallar" (''Gavialidae'') fəsiləsi * [[Dimdikbaşlar]] (''Rhynchocephalia'') dəstəsi Sətir 45 ⟶ 61: * [[Tısbağalar]] (''Testudines'') dəstəsi * [[Pulcuqlular]] (''Squamata'') dəstəsi == Həmçinin bax == [[Pulcuqlular]] [[Tısbağalar]] [[Timsahlar]] == Xarici keçidlər == ~~[http://www.bilik.azeriblog.com/2009/06/23/xordalilar-tipi]~~ ~~[[Şəkil:Tuatara.jpg\|thumb\|200px\|[[Tuatara]]]]~~ * [http://medbiol.ru/medbiol/reptilii/0000d7ff.htm Пресмыкающиеся (Рептилии): органы движения] ~~[[Kateqoriya:Onurğalılar]]~~ ~~[[Kateqoriya:Onurğalılar\|]]~~ [http://zoo-dom.com.ua/acatalog/379.htm РЕПТИЛИИ] == Ədəbiyyat == * Mustafayev Q.T., Tağıyev Ə.N., Sadıqova N.A., "Onurğalılar zoologiyası", (Ali məktəblər üçün dərslik), Bakı-2009 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Onurğalılar]] [[Kateqoriya:Sürünənlər]] [[Kateqoriya:Heyvanlar]] [[Kateqoriya:Onurğalılar\|*]] [[Kateqoriya:Xordalılar]] [[Kateqoriya:Dördayaqlılar]]

Sürünənlər: Redaktələr arasındakı fərq