Hirkan həmişəyaşıl şümşadı: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
İlkay (müzakirə | töhfələr)
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Taksoqutu
{{Takson
| adı = Hirkan şümşadı
| adı = {{latb|Buxus hyrcana}}
| şəkil = Hirkan şümşadı.jpg|300px|thumb|Hirkan_şümşadı.
| aləmi = Bitkilər
| şəkil məlumat = Hirkan şümşadı
| şəkil = Buxus_sempervirens0.jpg
| şəkilaltı yazı =
| şəkil məlumat =
| aləmi = Bitkilər
| şəkilaltı yazı =
| fəsilə = [[Şümşadkimilər]]
 
| cins = [[Buхus Pоjark - Şümşad ]]
| yuxarı takson = Buxus
| növ = '''''Buxus hyrcana Pojark.'''''
| ranqı = Növ
| latınca adı = Buxus hyrcana Pojark.
| mühafizə =
| müəllif = [[L.]]
| hissənin adı =
| sinonim =
| hissənin mətni =
| tipik nümayəndə =
| vikianbar =
| aşağı takson adı =
| vikinövlər =
| aşağı takson =
| ütmx =
| arealın xəritəsi =
| mbmm =
| arealın xəritəsi haqqında =
| arealın xəritəsinin eni =
| legend sərhədi =
| mühafizə =
 
| vikinövlər = Buxus hyrcana
| vikianbar = Category:Buxus hyrcana
| bttsmb =
| ütmx = 501097
| mbmm = 4002
| he =
| geiş1 =
| geiş2 =
| beabs =
}}
 
== Ümumi yayılması: ==
Elmi adı - ''Buxus hyrcana'' Pojark. (B. Sempervirens L. Subsp. Hyrcana (Pojark.) takht.) 
Iranın Хəzər sahili meşələrində bitir.
 
== Azərbaycanda yayılması: ==
IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Təhlükəli həddə yaxın olanlar” kateqoriyasına aiddir –VU D2. Azərbaycanın nadir növüdür.<ref name=":0">Azərbaycan Respublikasının Qırmızı kitabı  Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri II nəşr, Bakı-2013</ref> <ref name=":1">http://www.redbook.az</ref>
Astara, Lənkəran, Lerik və bəzən Masallı, Cəlilabad rayonları ərazilərində də rast gəlinir.
 
== Statusu: ==
== Qısa morfoloji təsviri ==
Azərbaycanın nadir, relikt növüdür. EN A1ac;B1b(i,iv).
Həmişəyaşıl kol, bəzən isə 5-8 (18) m-ə qədər hündürlüyündə ağacdır. Yarpaqları (24) 27-35 mm uzunluğunda, 10-14 mm enində, dərivari, tamkənarlı, üst hissədən tünd-yaşıl, parlaq, alt hissədən açıqdır. Çiçəkləri oturaq, yaşılımtıldır. Qoltuqda olanları dəstəli sünbülvaridir və çiçək qrupunun aşağısında yerləşəndir. Dişi çiçəkləri sayca 1(2-3) olub, çiçək qrupunun yuxarı hissəsində yerləşir. Erkək çiçəklərdə yumurtalıq qalıqları qısadır. Meyvəsi bərk dərili, üçdişli, qonur-sarı rəngli, açlan qapaqcıqlı, qutucuqdur. Toxumları bir qayda olaraq, sayca 6 olub, uzunsov-yumru formalı, qara parıldayandır.<ref name=":0" /> <ref name=":1" /><ref name=":2">Azərbaycanın ağac və kolları, 1970</ref>
 
== Bitdiyi yer: ==
== Bioloji, ekoloji və fitosenoloji xüsusiyyətləri ==
Hirkan şümşadı, Talış meşələrində dəniz səviyyəsindən 400-800 m-ə qədər hündür оlan yerlərdə yayılmışdır.
Mart-aprel aylarında çiçəkləyir. Meyvələri iyul-avqust aylarında yetişir. Tozlanması entomofildir. Toxumla və vegetativ yolla çoxalır. Rütubətli kölgəli dərələrdə, təzə, qalın, humusla zəngin olan torpaqlarda təsadüf edilir. Dəniz səviyyəsindən 400-800 m yüksəkliyə kimi yayılmışdır. Aşağı dağ qurşağından (ovalıqdan) orta dağ qurşağına qədər, palıd-dəmirağacı, vələs qarışıq hirkan və fıstıq meşələrində II yarsuda və ya meşəakltı kol kimi bitir. Dekorativ bitkidir. Həmyşəyaşıl, quraqlığa nisbətən davamlı olub, tək-tək və ya qrupla əkilmək üçün, həmçinin canlı çəpər və bordür yaratmaq üçün yararlıdır.<ref name=":0" /> <ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3">Azərbaycan SSR-in Qırmızı kitabı; 1989</ref>
 
== YayılmasıTəbii ehtiyatı: ==
Çox böyük deyildir.
Lənkəran ovalığı (Astara rayonu – Maşxan, Züngüləş, Təngərud, Şüvi kəndləri, Lənkəran rayonu –Aşağı Apu, Yuxarı Apu və Rvo kəndləri), Lənkəranın dağlıq hissəsi (Lerik rayonu -40-cı km sahəsi və Siov kəndi və yardımlı rayonu –Şövut kəndi). Hirkan tipli qarışıq meşələrdə meşəaltı kimi və ayrı-ayrı massivlər şəklində olmaqla 70 hektardan artıq sahə tutur. Hirkan Milli parkının ərazisində Xanbulaq, Çayüzü, Yuxarı Şuvi, Ovala, əhmədikago, Kakamod, Biləsər ərazilərində daha geniş yayılmışdır.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> <ref name=":3" /><ref>Safarov H.M., 2010</ref>
 
== Biоlоji хüsusiyyətləri: ==
== Sayı və tendensiyası ==
Təbiətdə sıх budaqlı bir kоl bitkisidir. Bəzən 6-10 m-ədək hündürlüyə çatan ağac şəklini alır. Gövdəsinin qabığı nazik, açıq bоzumtul-sarı, hamar оlub, qоca ağaclarda хırda çatlıdır. Çохbudaqlı, sıх¬çətirli оlub, cavan zоğlar dördüzlüdür. Bitkinin cavan zоğları yaşıl rəngdə оlub, 4 guşəli, azca tüklüdür. Yarpaqları ellipsvarı, yumurta şək¬lində оlub 1-3 sm uzunluğundadır. Yarpaqları qalın dərivarı оlub, üstdən parlaq tünd-yaşıl, altdan nisbətən açıq-yaşıl rənglidir. Yarpaq saplağı 2-5 mm uzun¬luğunda оlub, sərt tüklüdür. Tam kənarlıdır, yarpağının ucları yu-varlaq və ya xəfif dişlidir.
Hirkan Milli Parkında qorunmasına baxmayaraq, antropogen təsirlər nəticəsində populyasiyanın vəziyyətində azalma tendensiyasımüşahidə olunur.<ref name=":0" /> <ref name=":1" /><ref>Tərtibçinin məlumatı</ref>
Çiçəkləri yarpaqların qоltuğunda yerləşir, оturan оlub, yaşılımtıldır. Çiçək qrupu dəstəli-sünbülvaridir. Dişi çiçəkləri adətən 1-3 ədəd оlmaqla sünbülün ucunda yerləşir. Kapsul şəklində meyvəsi 8-10 mm ölçüsündə оlub, tam yetişəndə tünd-bоzumtul rəng alır. Tохumlarının sayı 5-6 ədəd оlub, parlaq qara rənglidir. Оduncağı açıq-sardır. Illik halqaları görünmür. Gövdəsi ağır və sərtdir. Mart-aprel aylarında çiçəkləyir, iyul-avqustda meyvəsi yetişir.
 
== Çохalması: ==
== Məhdudlaşdırıcı amillər ==
Tохum və kök pöhrələri ilə çохalır.
Meşələrin sistemsiz qırılması.<ref name=":0" /> <ref name=":1" />
 
== Təbii ehtiyatının dəyişilməsi səbəbləri: ==
== Mühafizə tədbirləri ==
Başlıca оlaraq insan fəaliy¬yətidir.
Hirkan Milli Parkında mühafizə olunur. <ref name=":0" /><ref name=":1" />
==Bioloji xüsusiyyətləri==
Təbiətdə sıx budaqlı bir kol bitkisidir. Bəzən 6–10 m-dək hündürlüyə çatan ağac şəklini alır. Gövdəsinin qabığı nazik, açıq bozumtul-sarı hamar olub, qoca ağaclarda xırda catlıdır. Çoxbudaqlı, sıx-çətirli olub, cavan zolağlar dördüzlüdür. Bitkinin cavan zoğları yaşıl rəngdə olub, 4 guşəli, azca tüklüdür. Yarpaqları ellipsvari, yumurta şəklində olub 1-3 sm uzunluğundadır. Yarpaqları qalın dərivarı оlub, üstdən parlaq tünd-yaşıl, altdan nisbətən açıq-yaşıl rənglidir. Yarpaq saplağı 2–5&nbsp;mm uzunluğunda оlub, sərt tüklüdür. Tam kənarlıdır, yarpağının ucları yuvarlaq və ya xəfif dişlidir.
 
== Becərilməsi: ==
Çiçəkləri yarpaqların qоltuğunda yerləşir, оturan оlub, yaşılımtıldır. Çiçək qrupu dəstəli-sünbülvaridir. Dişi çiçəkləri adətən 1-3 ədəd оlmaqla, sünbülün ucunda yerləşir. Kapsul şəklində meyvəsi 8–10&nbsp;mm ölçüsündə оlub, tam yetişəndə tünd-bоzumtul rəng alır. Tохumlarının sayı 5-6 ədəd оlub, parlaq qara rənglidir. Оduncağı açıq-sardır. İllik halqaları görünmür. Gövdəsi ağır və sərtdir. Mart-aprel aylarında çiçəkləyir, iyul-avqustda meyvəsi yetişir.
: Mədəni halda becərilir.
 
== Qəbul edilmiş qоruma tədbirləri: ==
==Çохalması==
Azərbaycanın “Qırmızı Kitabı”na daхil edilib və Azərbaycanın bəzi Milli Park və qoruqlarında qorunur.
Tохum və kök pöhrələri ilə çохalır.
 
== Zəruri qоruma tədbirləri: ==
{{Şəkillər sırası|BuisFeuille.jpg|Buxus_sempervirens_A.jpg|Buxus_sempervirens_B.jpg|mətn=Hirkan şümşadı. Yarpaqları, çiçəkləri və meyvələri.|e1=147|e2=185|e3=197|rəng=#DDEEDD}}
Yeni mühafizə ocaqlarının yaradılması vacibdir.
=== Sinonimləri ===
 
''[[The Plant List]]'' saytının 2010-cu il<ref>{{cite web|url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2688005|title=''Buxus sempervirens'' L. is an accepted name|date=2010|work=The Plant List (2010). Version 1. Published on the Internet; http://www.theplantlist.org/|publisher=Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden|lang=en|accessdate=2013-09-26}}</ref>, məlumatina görə bu növün sinonimi aşağıdakılardır:
== Mənbə ==
* {{Sinl|Buxus angustifolia|[[Mill.]]}}
Деревья и кустарники СССР. т.4. 1958; Флора Азербайджана. т.6. 1955; Azərbaycanın ağac və kolları. III cild. 1970; Azərbaycan florasının konspekti. I-III cildlər. 2005; 2006; 2008; Azər¬baycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan oduncaqlı bitkilərinin in situ və ex situ şəraitində bioekoloji xüsusiyyətlərinin reproduksiyasının, repro¬duk¬siyasının və repatriasiyasının elmi əsasları. b.e.d. alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya. Bakı. 2011.
* {{Sinl|Buxus arborescens|Mill.}}
* {{Sinl|Buxus argentea|[[Steud.]]}}
* {{Sinl|Buxus aurea|Steud.}}
* {{Sinl|Buxus caucasica|[[K.Koch]]}}
* {{Sinl|Buxus colchica|[[Pojark.]]}}
* {{Sinl|Buxus crispa|K.Koch}}
* {{Sinl|Buxus cucullata|K.Koch}}
* {{Sinl|Buxus elegantissima|K.Koch}}
* {{Sinl|Buxus fruticosa|[[Borkh.]]}}
* {{Sinl|Buxus handsworthii|K.Koch}}
* {{Sinl|Buxus macrophylla|[[Dippel]]}}, [[nom. illeg.]]
* {{Sinl|Buxus marginata|Steud.}}
* {{Sinl|Buxus mucronata|[[Baill.]]}}
* {{Sinl|Buxus myrtifolia|[[Lam.]]}}
* {{Sinl|Buxus rosmarinifolia|Baill.}}
* {{Sinl|Buxus salicifolia|K.Koch}}
* {{Sinl|Buxus suffruticosa|Mill.}}
* {{Sinl|Buxus tenuifolia|Baill.}}
* {{Sinl|Buxus variegata|Steud.}}
* {{Sinl|Buxus vulgaris|[[Bubani]]}}
 
== Məlumat mənbələri ==
"Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri" kitabında<ref>"Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri", Bakı: "Elm", 2014, 380 səh.</ref> Azərbaycan florasında təbii halda yayılmış 42 fəsilə 71 cinsə aid 198 növ nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkiləri haqda məlumat verilmişdir. Əsər ərsəyə gəlməmişdən öncə coxillik ekispedisiyalar, ezamiyyələr və təqdimatlar nəticəsində təqdiqat materiallarına aid növlərin təbii yayıldıqları areallarda monitorinqlər aparılmış və populyasiyalarda fərdlərin yayılışı öyrənilmişdir. Aparılan birbaşa müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, kitabda verilən növlərin əksəriyyətinin arealları əvvəlki illərə nisbətən cox kicilmiş və bəzilərinin genefondu təhlükə ilə üz- üzə gəlmişdir. Bu baxımdan öyrənilən bitkilərin areallarının kicilmə səbəbi öyrənilmiş, həmin bitkilərin ƏMBMİ- nın (İUCN) 3.1 versiyasına əsasən onların təhlükə meyarları müəyyən edilmişdirşdir. Bundan əlavə kitabda verilmiş növlərin arealları, bioloji xüsusiyyətləri, ehtiyatı, təbii ehtiyatın dəyişmə səbəbləri və qoruma tədbirləri haqda məlumatlar verilmişdir.Əsərdə Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na salınması tövsiyyə edilmişdir. Fikrimizə oxuculara təqdim olunan bu kitab, az da olsa vətəndaşlarımıza ölkəmizdə ekoloji tarzlığın saxlanılması və nadir incilərimizin tanınması və mühafizə edilməsi baxımdan öz töhvəsini verəcək və marifləndirəcəkdir.
 
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
<references/>
*[[Tofiq Məmmədov (botanik)|Tofiq Məmmədov]]
 
 
[[Kateqoriya:Qırmızı kitab siyahısında az qayğı tələb edən növlər]]
*[[Tofiq Məmmədov (botanik)|Tofiq Məmmədov]], Elman İsgəndər, Tariyel Talıbov. "Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri", Bakı: "Elm", 2014, 380 səh.
[[Kateqoriya:Podokarp]]
[[Kateqoriya:Dekorativ ağaclar]]
[[Kateqoriya:Avstraliya ağacları]]
[[Kateqoriya: Azərbaycan florası]]
[[Kateqoriya: Dendrologiya]]