Zəlilər: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
'''Zəli''' - [[Həlqəvi qurdlar|Həlqəvi qurdlar]] ( {{lang-la|Annelida}}) tipinə, [[Kəmərlilər]] ({{lang-la|Clitellata}}) yarım tipinə və [[Zəlilər]] ( {{lang-la|'''Hirudinea'''}}) sinfinə aiddir.<ref>{{cite book |last1 = Buchsbaum |first1 = Ralph |last2 = Buchsbaum |first2 = Mildred |last3 = Pearse |first3 = John |last4 = Pearse |first4 = Vicki |title = Animals Without Backbone |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1987 |isbn = 0-226-07874-4 |pages=312–317}}</ref> Onlar bu tipin mühüm siniflərindən biri olan
{{Taksoqutu
| adı = ''Hirudo''
Sətir 20 ⟶ 22:
}}
▲'''Zəli''' - [[Həlqəvi qurdlar|Həlqəvi qurdlar]] ( {{lang-la|Annelida}}) tipinə, Kəmərlilər ({{lang-la|Clitellata}}) yarım tipinə və Zəlilər ( {{lang-la|'''Hirudinea'''}}) sinfinə aiddir.<ref>{{cite book |last1 = Buchsbaum |first1 = Ralph |last2 = Buchsbaum |first2 = Mildred |last3 = Pearse |first3 = John |last4 = Pearse |first4 = Vicki |title = Animals Without Backbone |edition=3rd |publisher = The University of Chicago Press |location = Chicago |year = 1987 |isbn = 0-226-07874-4 |pages=312–317}}</ref> Onlar bu tipin mühüm siniflərindən biri olan azqıllı qurdların ({{lang-la|Oligochaeta}}) kəskin dəyişilmiş nəsli və ya onun bir şaxəsi hesab olunurlar.
== Ümumi xarakteristika ==
[[Azqıllı qurdlar]] sinfinin xarakterik əlaməti hesab olunan seyrək “qıl” örtüyü bunların ən primitiv qədim nümayəndələrində az da olsa rast gəlinir. Bədən
Azqıllı qurdlardan fərqli olaraq bütün zəlilərdə
1. [[Qədim zəlilər]] ({{lang-la|Archihirudinea}})
Sətir 31 ⟶ 33:
2. [[Əsl zəlilər]] ({{lang-la|Euhirudinea}}) yarımsiniflərinə bölürlər.
Qədim zəlilərə cəmi 1 dəstə - [[Qıllı zəlilər]] ({{lang-la|Acanthobdellida}}) daxildir. Hazırda qıllı zəlilərin cəmi iki növü məlumdur. Onlar da azqıllı qurdlarla əsl zəlilər arasında bir növ körpü – keçid qrupunu təşkil edirlər. Əsl zəlilər yarımsinfinin [[Xortumlu zəlilər]] ({{lang-la|Rhynchobdellida}}) və [[Çənəli zəlilər]] ({{lang-la|Gnathobdellida}}) kimi iki dəstəsi vardır. Müasir zəlilərin ən çox nümayəndələri də elə bu iki dəstənin payına düşür. [[Tibb zəlisi]] [[Çənəli zəlilər]] ({{lang-la|Gnathobdellida}}) dəstəsinə daxildir.
Hazırda bu növün 3 forması ayırd edilir: 1. [[H.medicinalis officinalis]] ([[aptek tibb zəlisi]]), 2. [[H.m.medicinalis]] ([[müalicəvi tibb zəlisi]]), 3. [[H.m. orientalis]] ([[şərq tibb zəlisi]]). Qeyd olunan bu formalar [[Hirudo medicinalis]] növünün biri- birinə çox yaxın olan 3 forması olub, biri-birilə maneəsiz olaraq uğurla çarpazlaşaraq sağlam və döllü nəsil verirlər. Hər 3 forma tibbdə geniş istifadə olunur. Bu formaların arasında isə özünün aqressivliyi, acgözlüyü və fəallığı ilə ''H.m.orientalis'' seçilir. İndiyə qədər ölkəmizin su tutarlarından qeydə alınan tibb zəlilərini Hirudo medicinalis adı altında verirdilər.
== Zəlinin xarici quruluşu ==
Zəlinin dəri-əzələ kisəsində bütün əzələlər var. Bu əzələlər onun hər tərəfə dönməsinə kömək edir. Zəli [[onurğasızdır]]. Onun iki ədəd [[''kutikula'']] ilə örtülü [[kəsici
== Zəlinin daxili quruluşu ==
[[Ön
[[Ağız boşluğu]] və [[udlaq]] ön bağırsağı təşkil edir. Udlağa birhüceyrəli [[ağız suyu vəzisi]] açılır. Ön bağırsaqdan sonra [[orta bağırsaq]] uzanır. Bağırsağın bu hissəsini [[mədə]] və ya [[çinədan]], [[nazik bağırsaq]] təşkil edir. Mədədə cibcik adlanan çoxlu yan çıxıntılar (9-11 cüt) vardır. Bu cibciklərin sayı növə görə dəyişir. Məsələn, ''H. medicinalis'' 11 cütdür. [[Arxa bağırsaq]] qısadır, anus arxa sormacın önündə yerləşir. Selom reduksiya etmişdir və lakunar sistem formalaşmışdır. Zəlinin lakunar sistemində toplanmış qan ilə həmin ərazidə yayılmış heyvanların növünü də təyin etmək olar. Hirudin (C₆₆H₉₃N₁₃O₂₅, kütləsi 1468.52 q.) qanın laxtalanmasının qarşısını alır. [[Hirudin]] fermentinin sayəsində qan bir neçə ay zəlinin bağırsağında laxtalanmamış, dəyişilməmiş formada qalır.
Sinir sistemi cüt udlaqüstü və ya beyin düyünü, udlağı əhatə edən iki
Zəlilər
== Təsnifatı==
Zəlilər sinfi 3 dəstəyə ayrılır:
* {{bt-azlat|Qıllı zəlilər|Acanthobdellida}}
*{{bt-azlat|Xortumlu zəlilər|Rhynchobdellida}}
*{{bt-azlat|Çənəli zəlilər|Gnathobdellida}}
== Hirudoterapiya ==
Hirudoterapiya-qədim vaxtlardan başlayaraq insanlar zəlinin köməyi ilə müxtəlif xəstəlikləri müalicə edirdilər. Müasir vaxtlarda da bu müalicə üsulundan uğurla istifadə olunur.
Zəlinin kompleks müalicə effekti vardır. Zəlinin köməyi ilə müxtəlif xəstəlikləri (ürək-damar, [[uroloji]], [[ginekoloji]], dəri, mədə-bağırsaq sistemi və s.) müalicə etmək mümkündür. Zəli [[insult]] və [[infarkt]] xəstəliklərinin ən yaxşı profilaktik müalicə üsullarından biri sayılır. Hipertoniya xəstəliyi zamanı bu müalicə üsulundan uğurla istifadə olunur. Bir çox dəri xəstəliklərinin də (trofik xoralar, psoriaz, ekzema, sklerodermiya və s.) müalicəsində zəli ən təsirli tibbi "vasitədir". [[Hirudoterapiya]] kosmetologiyada da istifadə olunur. Zəlinin sekreti (şirəsi) dərini cavanlaşdırır, daha parlaq edir, xırda qırışları yox edir.
Seans zamanı həkim zəlini xüsusi şüşə borucuğuna yerləşdirir və insan bədəninin müxtəlif yerlərinə (xəstəlikdən asılıdır) qoyulur. Seansın əvvəlində insan yüngül yandırma hiss edə bilər. 1 seans zamanı 1 və ya bir neçə zəli istifadə oluna bilər. Zəli yalnız bir neçə ml qan (təxminən 15 ml kimi) sovura bilər. Doyunca sovurduqdan sonra zəli dəridən qopur. Bu baş vermədikdə həkim zəlini spirt və ya yod məhlulunda isladılmış tamponla götürür. Zəli qanı sorarkən öncə bədənin müəyyən nahiyəsində adi qan axınına səbəb olur. Seans zamanı zəli müxtəlif və çox faydalı bioloji aktiv komponentlərlə zəngin olan xüsusi sekret (şirə) ifraz edirki, bu sekret insanın qanına düşür və insan orqanizminin bütün orqan və sistemlərinə çox müsbət təsir edir. Hirudin qanın laxtalanmasının qarşısını alır, duruldur, oksigenlə zənginləşdirir,
Hirudoterapiya, əsasən, 3 təsir göstərir: mexaniki, bioloji və refleksogen.
Sətir 61 ⟶ 73:
[[Mexaniki təsir]]-dəridə qalma hesabına yerli qan dövranının yaxşılaşdırmasına və tromb yaranmasının qarşısının alınmasına yönəlib. Uzun müddət alimlər hirudoterapiyanın müsbət effektini yalnız bu amilə bağlayıblar.
[[Bioloji təsir]]-zəli sancarkən yaraya [[tüpücək
[[Reflektor təsir]]-refleksoterapiya ilə, demək olar ki, eynidir. Son zamanlar mütəxəssislər daha çox zəlini [[refleksoterapiya]] zamanı istifadə olunan nöqtələri qoymağı daha məqsədəuyğun hesab edirlər.▼
Beləliklə, zəli ilə müalicə xroniki [[iltihab]] prosesləri ilə yanaşı, ürək qüsurlarında, ürəyim [[işemik]] və qan dövranı xəstəliklərində, stenokardiya, maddələr mübadiləsi pozulduqda, mədə-bağırsaq xəstəliklərində, nevroloji problemlərdə, miqrendə və s. xəstəliklərdə zəli ilə müalicə müsbət effekt verir.▼
== Həmçinin bax ==
[[Azqıllı qurdlar]]
▲[[Reflektor təsir]]-refleksoterapiya ilə, demək olar ki, eynidir. Son zamanlar mütəxəssislər daha çox zəlini refleksoterapiya zamanı istifadə olunan nöqtələri qoymağı daha məqsədəuyğun hesab edirlər.
[[Həlqəvi qurdlar]]
▲Beləliklə, zəli ilə müalicə xroniki iltihab prosesləri ilə yanaşı, ürək qüsurlarında, ürəyim işemik və qan dövranı xəstəliklərində, stenokardiya, maddələr mübadiləsi pozulduqda, mədə-bağırsaq xəstəliklərində, nevroloji problemlərdə, miqrendə və s. xəstəliklərdə zəli ilə müalicə müsbət effekt verir.
== Xarici keçidlər ==
Sətir 78 ⟶ 96:
{{İstinad siyahısı}}
[[Kateqoriya:Həlqəvi qurdlar]] [[Kateqoriya:Heyvanlar]] [[Kateqoriya:Kəmərlilər]] [[Kateqoriya:Azqıllı qurdlar]]
|