Araz: Redaktələr arasındakı fərq

Araz çayının adı ilk dəfə Hekatey (er.əv. VI əsr) Herodot (er.əv.V əsr) tərəfindən çəkilmişdir. Araz adının mənbələlərdə ilk dəfə bu əsrlərdə qeyd olunması heşdə onun həmin əsrlərdə yaranması demək deyildir. Sadəcə olaraq bu barədə tarixi mənbə yoxdur. Er.əv.VIII əsrə aid Urartu dilində aid mənbədə (Urartu çarı I Arkiştinin-er.əv..785-753-cü illər arasında yazdırdığı kitabədə) Araz şayı Muna adlandırılır. Məhz bu çar ilk dəfə Muna çayını keçərək indiki Ermənistan ərazisnə hərbi səfər etmişdir.Tədqiqatçılar Muna adının mənasını aça bilməmişlər. Bu məsələyə geniş yer verməkdən imtina edərək, təkcə onu deməklə kifayətlənirik ki, Altay-dil ailəsinə mənsub tunqus-mancur dillərində mu, mye ''su'' deməkdir.<ref name=":0">B.Ə.Budaqov,Q.Ə.Qeybullayev ''Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti''. "Oğuz eli " nəşriyyatı Bakı, 1998 səh: 67-68</ref>

Araz hidroniminin mənası barədə müxtəlif fikirlər deyilmişdir. Lakin bu fikirlərin heç biri düz deyil. Erməni tarixçiləri Araz adını Urartu dili vasitəsi ilə izah etməyə təşəbbüs etmişlər. Məsələn, erməni tarixçilərinə görə Urartu mənbələrində indiki Ermənistan ərazisində qeyd olunan Eriaxi əyalətinin adından yaranmışdır. Lakin Eriaxi adının sonunu təşkil edən ''xi'' hissəsi Urartu dilində əlavə olunmuş şəkilçisidirsə, ''Eria'' sözündən Araz (ermənicə tələffüzdə Eracx) adı necə yarana bilər? H.Y.Marr bu hidronimi qədin fars dili əsasında ''ariləri qoruyan'' mənasını verdiyini yazmışdır.<ref>Марр.Н .Я.Избр.работы, том V, М-Л,1935, s.2</ref> Y.B.Yusifov bu adın hind- Avropa dillərində art ''su'', ''çay'' və türk dillərindəokus ''çay'' ''su'' sözlərinin ,<ref>Юсифов Ю.Б. Торонимы и этническая истогия дгевного Азегбайджана.''Azərbaycan onomostikasının problemlərinə həsr olunmuş konfransın materialları''.Bakı, 1987,c. 112.</ref> Ə.Ş.Haqverdiyev isə türk dillərində ar ''çay'', ''s''u və az, us, üz, ''çay'', ''su'' sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini yazmışlar.<ref>Ə.Ş.Haqverdiyev Araz hidroniminin məmşəyinə dair. ''Azərbaycan onomostikasının problemlərinə dair konfransın materialları'', c.207-208</ref> Bu nöqteyi nəzərlərdə inandırıcı deyil. Ona görə ki, çayın adı eynimənalı iki sözün birləşməsindən yarana bilməz. Əslində Araz hidronimi qədim türk dillərində ərəz, uras, oraz, uraz, ''sakit'', ''dinc'', ''xeyirxah'', ''xeyirli'' sözündəndir. Bu ad şayın sahillərində yaşamış tayfaların təsərrüfat həyatında müsbət rolu ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Araz çayından onun hər iki sahilində yaşamış xalqlar suvarma əkinçiliyi məqsədilə tarix boyu arxlar və kanallar çəkmiş və suyunu içmişlər.<ref name=":0" />

Həqiqətən də azərbaycanlılar işərisində Kürə nisbətən Araz sakit, aramlı çay sayılır. Kür ''Dəli Kür'', Araz isə ''Xan Araz'' kimi mənalandırırlır. X əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Havrəlin Araz barədə yazdıqları yada düşür: ''Araz çayının suyu şirin, ləzzətli və yüngüldür''. Müqayisə üçün deyək ki, qədim Sırdərya çayına qədim türklər Sil deyirdilər, bu da qədim türk dillırində təmiz, yaxşı sözündəndir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Heredotun yazdığlna görə Sırdərya çayı da Araz adlanırdı. Həm Orta Asiyada, Həm cənubi Qafqazda iki çayın ''Araz'' adlanması antik mənbələrdə ''Araz'' çayları barədə məlumatların məkan koordinatlarının müəyyənləçdirilməsində dolaşıqlar əmələ gətirmişdir. Orta Asiyanın irandilli xalqları Amu-dərya çayına Behrot deyirdilər. Bu ad qədim farsca brh ''xoşxasiyyətli'', ''xeyirxah'' və rot (rud) çay söpzlərindən ibarətdir. Şərqi Türkiyədə və Naxçıvan MR ərazisindən axan Arpa şaylarının adları da heç də arpa, taxıl bitkisinin adı ilə yox, Altay dil ailəsinə mənsub bızi dillərdə abra ''xeyir verən'', ''xilas edən'', ''firavan yaşamağa səbəb olan'' sözündəndir. Göründüyü kimi, Araz çayı adının təklif etdiyimiz etimologiyası sıra təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Ksenefont (er.əv.V əsr) Mesopotomiyada bir şayın adını Araz kimi qeyd etmişdir.<ref name=":0" />