Araz: Redaktələr arasındakı fərq

[[Araz]] çayının adı ilk dəfə [[Hekate boğazı|Hekatey]] (er.əv. VI əsr) [[Herodot|Herodo]]<nowiki/>t (er.əv.V əsr) tərəfindən çəkilmişdir. [[Araz]] adının mənbələlərdə ilk dəfə bu əsrlərdə qeyd olunması heçdə onun həmin əsrlərdə yaranması demək deyildir. Sadəcə olaraq bu barədə tarixi mənbə yoxdur. Er.əv.VIII əsrə aid [[Urartu]] dilində aid mənbədə ([[Urartu]] çarı I Arkiştinin-er.əv..[[785-ci il|785-]]753-cü illər arasında yazdırdığı kitabədə) Araz çayı Muna adlandırılır. Məhz bu çar ilk dəfə Muna çayını keçərək indiki [[Ermənistan]] ərazisnə hərbi səfər etmişdir.Tədqiqatçılar Muna adının mənasını aça bilməmişlər. Bu məsələyə geniş yer verməkdən imtina edərək, təkcə onu deməklə kifayətlənirik ki, [[Altay dilləri|Altay-dil]] ailəsinə mənsub [[Tunqus-mancur dilləri|tunqus-mancur]] dillərində [[mu]], [[Myerson|mye]] ''[[su]]'' deməkdir.<ref name=":0">B.Ə.Budaqov,Q.Ə.Qeybullayev ''Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti''. "Oğuz eli " nəşriyyatı Bakı, 1998 səh: 67-68</ref>

[[Araz]] hidroniminin[[Hidrologiya|hidronim]]<nowiki/>inin mənası barədə müxtəlif fikirlər deyilmişdir. Lakin bu fikirlərin heç biri düz deyil. [[Ermənistan|Erməni]] tarixçiləri [[Araz]] adını [[Urartu|Urartu dili]] vasitəsi ilə izah etməyə təşəbbüs etmişlər. Məsələn, [[Ermənilər|erməni]] tarixçilərinə görə [[Urartu]] mənbələrində indiki [[Ermənistan]] ərazisində qeyd olunan Eriaxi əyalətinin adından yaranmışdır. Lakin Eriaxi adının sonunu təşkil edən ''xi'' hissəsi Urartu dilində əlavə olunmuş şəkilçisidirsə, ''Eria'' sözündən Araz (ermənicə tələffüzdə Eracx) adı necə yarana bilər? H.Y.Marr bu hidronimi qədin [[fars dili]] əsasında ''ariləri qoruyan'' mənasını verdiyini yazmışdır.<ref>Марр.Н .Я.Избр.работы, том V, М-Л,1935, s.2</ref> Y.B.Yusifov bu adın [[Hind-Avropa dilləri|hind- Avropa]] dillərində art ''su'', ''çay'' və [[Türk dilləri|türk]] dillərindəokus ''çay'' ''su'' sözlərinin ,<ref>Юсифов Ю.Б. Торонимы и этническая истогия дгевного Азегбайджана.''Azərbaycan onomostikasının problemlərinə həsr olunmuş konfransın materialları''.Bakı, 1987,c. 112.</ref> Ə.Ş.Haqverdiyev isə türk dillərində ar ''çay'', ''s''u və az, us, üz, ''çay'', ''su'' sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini yazmışlar.<ref>Ə.Ş.Haqverdiyev Araz hidroniminin məmşəyinə dair. ''Azərbaycan onomostikasının problemlərinə dair konfransın materialları'', c.207-208</ref> Bu nöqteyi nəzərlərdə inandırıcı deyil. Ona görə ki, çayın adı eynimənalı iki sözün birləşməsindən yarana bilməz. Əslində Araz hidronimi qədim türk dillərində ərəz, [[Urasa|uras]], oraz, uraz, ''sakit'', ''dinc'', ''xeyirxah'', ''xeyirli'' sözündəndir. Bu ad şayınçayın sahillərində yaşamış tayfaların[[tayfa]]<nowiki/>ların təsərrüfat həyatında müsbət rolu ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Araz çayından onun hər iki sahilində yaşamış xalqlar suvarma əkinçiliyi məqsədilə tarix boyu arxlar və kanallar çəkmiş və suyunu içmişlər.<ref name=":0" />

Həqiqətən də azərbaycanlılar işərisində Kürə[[Kür]]ə nisbətən [[Araz]] sakit, aramlı çay sayılır. [[Kür]] ''Dəli Kür'', Araz isə ''Xan Araz'' kimi mənalandırırlır. X əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Havrəlin Araz barədə yazdıqları yada düşür: ''Araz çayının suyu şirin, ləzzətli və yüngüldür''. Müqayisə üçün deyək ki, qədim Sırdərya çayına qədim türklər Sil deyirdilər, bu da qədim [[Türk dilləri|türk]] dillırində təmiz, yaxşı sözündəndir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Heredotun yazdığlna görə [[Sırdərya]] çayı da Araz adlanırdı. Həm [[Orta AsiyadaAsiya]]<nowiki/>da, Həm [[cənubi QafqazdaQafqaz]]<nowiki/>da iki çayın ''Araz'' adlanması antik mənbələrdə ''Araz'' çayları barədə məlumatların məkan koordinatlarının müəyyənləçdirilməsində dolaşıqlar əmələ gətirmişdir. [[Orta AsiyanınAsiya]]<nowiki/>nın [[İrandilli xalqlar|irandilli]] xalqları [[Amudərya|Amu-dərya]] çayına Behrot deyirdilər. Bu ad qədim farsca brh ''xoşxasiyyətli'', ''xeyirxah'' və rot (rud) çay söpzlərindən ibarətdir. Şərqi[[Şərq]]<nowiki/>i Türkiyədə[[Türkiyə]]<nowiki/>də və [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]] ərazisindən axan Arpa şaylarının adları da heç də arpa, taxıl bitkisinin adı ilə yox, [[Altay dilləri|Altay dil]] ailəsinə mənsub bızi dillərdə abra ''xeyir verən'', ''xilas edən'', ''firavan yaşamağa səbəb olan'' sözündəndir. Göründüyü kimi, Araz çayı adının təklif etdiyimiz etimologiyası sıra təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, [[Ksenofon|Ksenefont]] (er.əv.V əsr) Mesopotomiyada[[Mesopotomiya]]<nowiki/>da bir şayın adını Araz kimi qeyd etmişdir.<ref name=":0" />

Araz çayında yaranan ekoloji vəziyyət [[Kür]] çayında olduğundan da təhlükəlidir. Çayın sol qollarından biri olan [[Razdan]] öz suyunun çirklənmə dərəcəsinə görə Ermənistanda[[Ermənistan]]<nowiki/>da birinci yer tutur. [[Razdan rayonu|Razdan]], [[Çarentsavan|Çarensavan]], [[Abovyan]], [[İrəvan|Yerevan]] şəhərlərinin sənaye müəssisələrinin çirkab suları və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin məişət tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illərdə [[Razdan|Razdana]] buraxılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 mln. m³  təşkil etmişdir. Yay aylarında Arazda səviyyə aşağı düşdüyü dövrdə Razdanda çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə [[Araz su qovşağı|«Araz» su qovşağı]] su anbarında çox təhlükəli vəziyyət yaranır. İsti hava şəraitində suyun «çiçəklənməsi» baş verir və balıqların kütləvi qırılmasına səbəb olur<ref>Xəlilov Ş.B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri, Bakı 2006</ref>.