Undasiya fərziyyəsi

Şablon:Elmi nəzəriyyə Undasiya fərziyyəsi, van Bem­melen, 1933 – Yer qabığının geokimyəvi inkişaf konsepsiyası və dağ əmələgəlmənin birsəbəbli konsepsiyası kimi iki müddəaya əsaslanan fərziyyə. Müəllifə görə, termini izah etmək üçün qeyri-bircinslilik nəticəsində mantiyada baş verən konveksion axınlar haqqında təsəvvürlər kifayət deyil, çünki bu halda mantiya və qabıq materialında gedən geokimyəvi dəyişilmələr nəzərə alınmır. Əsasən qravitasion diferensasiya prosesləri ilə ifadə olunan bu dəyişilmələr nəticəsində Yer təkinin bəzi yerlərində ətrafa nisbətən yüngül, digər yerlərdə daha ağır material toplanır. Bu proses müvazinəti pozur və Yerin daxilində yüngül materialın yüxarıya, ağır materialın aşağıya doğru yerdəyişməsinə səbəb olur. Belə yerdəyişmələr bilavasitə tektonik hərəkətlərə səbəb olur. Maddənin sıxlığa görə laylaşması nəticəsində ayrılan enerji, həm də tektonik hərəkətlərin enerjisi hesab edilir. Diferensiasiya prosesində mantiyadan əriyib çıxarılan, mantiyanın peridotit tərkibli üst hissəsində toplanan bazalt Yer qabığına soxularaq onu qalınlaşdırır. Belə qalınlaşma nəticəsində qabıq bazalt qatı yığımları üzərindən qalxaraq səthdə qabarıqlıq yaradır. Qabıq parçalandıqda isə bazalt səthə çıxaraq platobazalt örtüyü əmələ gətirə bilər. Böyük qalınlıqlı bazalt qatı ətrafında, qabığın altında çökək əmələ gəlir ki, onun da yerində geosinklinal inkişaf edir. Bu çökəkliyin ox hissəsində sonradan müvazinət pozulur və bazalt qatı yuxarı qalxan turş (qranit), aşağı enən ultraəsasi materiallara ayrılır. Qranitlər yuxarı qalxaraq astenolit formasında qabığın üstə yatan laylara daxil olur. Onun üstündə mərkəzi qalxıntı, kənarlarında isə çökəklər əmələ gəlir. van Bemmelen geosinklinalın daxilində əmələ gələn çökək və qalxıntıları geoundasiyalar adlandırır. Sonuncular tamamilə geokimyəvi təkamüldən asılı olan ilkin tektogenezi təşkil edir. Nəticədə Yer qabığında qravitasion müvazinət pozulur, qabıq materialının qalxıntıdan çökəkliyə doğru hərəkəti ilə bərpa olunur. Undasiya fərziyyəsi görə, ağırlıq qüvvəsi ilə bağlı baş vermiş qırışıqlıq və onunla əlaqədar qırılmalar törəmə, ilkin səbəb isə qalxma hərəkətləridir. Tektogenezlə bağlı bu fərziyyədə maqmatizm aparıcı rol oynayır. Son illərdə Yerin cazibə qüvvəsi sahəsində süni peyklərin hərəkətinin təhlilinə əsasən van Bemmelen xüsusən Yer təkində nəhəng undasiyaların (meqaundasiyalar) möcudluğunu göstərir. Onlar geniş sahələri əhatə edərək, kiçik qradientli qravitasion anomaliyalar şəklində qeyd olunur. Bu anomaliyaları əmələ gətirən proseslər (məsələn: qravitasion diferensasiya) böyük dərinlikdə, çox güman ki, mantiyanın alt qatlarında baş verir. Meqaun­da­si­ya­lar yuxarıya doğru kəskin daralaraq üst mantiyada çıxıntılar əmələ gətirir. Üst mantiya bu növ pazlaşma nəticəsində, Yer qabığı ilə birlikdə,  dərinlik materialı çıxıntısından kənara doğru yerini dəyişir. Bununla müəllif Yer qabığında gərilmə zonalarının əmələ gəlməsini və qitələrin üfüqi istiqamətdə hərəkətini izah edir. 

Mənbə

• Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.