Adi zirə: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 33:
'''{{latb|Carum carvi}}''' ({{lang-la|Carum carvi}})<ref>[[Nurəddin Əliyev]]. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.</ref> – {{lataz|Carum}} cinsinə aid [[bitki]] növü.<ref>[[Elşad Qurbanov]]. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.</ref>
Yoğun köklərə malikdir. Yerüstü gövdəsi şırımlıdır, yuxarı hissəsi budaqlıdır. Yarpaqları dövrəsində uzunsovdur, aşağıdakılar uzun saplaqlıdır. Çiçəkləri çətir şəklində yerləşmişdir, ləçəkləri ağdır və ya çəhtrayı rəngdədir. Meyvəsi dənəcikdən ibarətdir.[[Azərbaycan]]da bu cins 3 növlə təmsil olunmuşdur, onların 1-i dərman bitkisidir.
▲'''''Carum carvi L. - Adi zirə - Тмин обыкновенный - Ordinary omum plant''''' <ref name=":0">Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi», Bakı,2011</ref>.
== Botaniki təsviri ==
Hündürlüyü 30-60 sm olan ikiillik ot bitkisidir, gövdəsi düz, budaqlıdır. Yarpaqları uzunsov lansetvari, iki və ya üçqat hissələrə ayrılıb lələkvari bölünmüşdür. Xırda, ağ (bəzən çəhrayı) çiçəkləri mürəkkəb çətir formasında birləşmişlər. Meyvəsi iki tərəfdən sıxılmış uzunsov formalıdır, yetişdikdə 2 toxuma ayrılır. Özünəməxsus güclü ətirli iyə, acı, yandıran ədviyyalı dada malikdir. İyun-iyul aylarında çiçəkləyərək iyul-avqust aylarında meyvə verir
== Mənşəyi və yayılması ==
Adi zirə boreal coğrafi tipinin palearktik sinfinin palearktik-dağ qrupuna aiddir. [[Avropa]], [[Şimali Afrika]], [[İran]], [[Yeni Zelandiya|Yeni Zenlandiya]], [[Monqolustan|Mongolustan]], [[Rusiya]], [[Orta Asiya]] və [[Qafqaz]]da yayılmışdır. Qiymətli bitki olduğu üçün Azərbaycanın əksər rayonlarında çoxdan bəri becərilir. Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazın bütün rayonlarında , [[Naxçıvan]]ın və Talışın dağlıq hissələrində, orta dağ qurşağından alp qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 800–3200 m-ə hündürlükdə) rast gəlinir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində rast gəlinir. <ref name=":0" />
Elmi təbabətdə zirənin meyvəsindən istifadə olunur. Belə ki, meyvələri yetişənə az qalan vaxtda bitkinin yerüstü hissəsi çin və ya oraqla biçilib yığılır, sonra dərz bağlanır və bir müddət açıq havada qurudulub, tədarük məntəqəsinə göndərirlər. Burada qurudulmuş zirə otundan meyvələrini xırmanda döymək yolu ilə və ya xüsusi maşın vasitəsilə ayırıb təmizləyir, torbalara doldurub, aptek anbarlarına göndərirlər.
== Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər ==
Kseromezofitdir, meşə-çəmən bitkilik tipində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində qrup şəklində bitir, müxtəlifotlu senozların komponentidir. <ref name=":0" />
== Tərkibi ==
Sətir 54 ⟶ 52:
== Təsiri və tətbiqi ==
Adi zirə farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, eksperimental, Tibet, Çin, Hind və xalq təbabətində, habelə baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, qaraciyər, nəfəs yolları, böyrək, sidik kisəsi, göz, nevroz, vərəm və s. xəstəliklərə qarşı istifadə olunur. Antibakterial, antihelmint, işlədici, sidikqovucu, qansaxlayıcı və digər təsirə malikdir. <ref name=":0" />
Zirə meyvələrindən təbabətdə dəmləmə, poroşok, ətirli su və efir yağı hazırlanır və onlardan xroniki mədə – bağırsaq xəstəliyində mədənin həzmolma prosesini yaxşılaşdıran, köpolmanın qarşısını alan, eləcə də bağırsaqlarda əmələ gələn iltihabı aradan qaldıran dərman kimi istifadə edilir. Ümumiyyətlə xroniki mədə – bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində zirə faydalı dərman hesab olunur.
Sətir 62 ⟶ 60:
Zirə meyvəsinin çayından böyrək xəstəliklərində sidikqovucu vasitə kimi də işlədilir. Bundan əlavə meyvələrindən alınan efir yağından bir çox yeyinti məmulatlarının tərkibində ətirli ədviyyat kimi də işlədilir.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi zirə çox qiymətli və xoş ətirli dərman bitkisidir. Onun respublikamızın subtropik rayonlarında daha geniş becərilməsi vacibdir. Bitki [[iyun]] – [[iyul]] aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda yetişir. Azərbaycanda yabanı halda Böyük Qafqazın şərq və qərb zonalarında [[Quba]] – [[Qusar]] rayonlarında və [[Kiçik Qafqaz]]ın mərkəzində [[Naxçıvan]], [[Lənkəran]] yayılmışdır.
== Əks təsirləri ==
Hamilə qadınların qidasında zirə istifadə edilməməlıdır <ref name=":0" />.
== İstifadə olunan hissələri və İstifadə formaları ==
Müalıcə məqsədi ilə bitkinin meyvələri istifadə edilir. <ref name=":0" />
▲Cövhər və efir yağı <ref name=":0" />.
== Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi ==
Adi zirənin meyvələri yeyinti və qənnadı, habelə ətriyyat sənayelərində istifadə olunur. Xoş ətrə malik olduğuna görə çörək, kəsmik, pendir və kolbasaların aromatizasiyasında geniş istifadə edilir. Şorabalara, souslara və ətə ədviyyə kimi əlavə olunur. Baytarlıqda hevlanlara qarın köpləri və bağırsaqda qıcqırma prosesləri olduqda verilir. Meyvələrindən alınan efir yağı sabun və spirtli içkilərin istehsalında isifadə olunur. <ref name=":0" />
== Mənbə ==
| |||