|
Fəlsəfə ensiklopedik lüğətində vəhyin tərifi belədir: “Vəhy – teologiyanın əsas anlayışı olub, mistik nurlanma halında fövqəltəbii reallığın fövqəlhissi dərkini ifadə edir”. Dini məntiq isə vəhyin dünyada gördüyümüz bütün varlıqların əsl və həqiqi yaradıcısının var olduğuna işarə etdiyini bir mənalı şəkildə iddia edir. Vəhy bu mənanın təsdiqləyicisi kimi çıxış edir və üstəlik bu yaradılmış məxluqların mövcud olduqları formaların ən doğrusu olduğunu, o anda, o məkanda bu formanın, yaxud vəziyyətin xaricində digərinin qeyri-mümkün olduğunu da ifadə edir.
[[Vəhyin tarixi]]
Vəhyin lüğəti mənasından başqa, həm də onun mahiyyətini xarakterizə edən, aydınlaşdırıb izah edən mənaya da açıqlıq gətirmək lazımdır. Vəhyin mahiyyətinin izahı demək olar ki, dini istilahların məntiqi izahına tabedir. Vəhyin mahiyyətini xarakterizə edərkən, bu vacib məsələni də nəzərə alaraq demək mümkündür ki, vəhyin mahiyyətinin iki tərəfi vardır.
[[Vəhyin sosioloji mahiyyəti]]
a. Vəhy Tanrının əmr və xəbərlərini yaratdıqlarına çatdırma tərzidir.
[[Vəhyin fəlsəfi mahiyyəti]]
b. Tanrıdan yaratdıqlarına çatdırılan biliyin tipidir.
[[Səmavi dinlərdə vəhy]]
Buradan belə məlum olur ki, vəhy həm məhdud çərçivədə ilahi biliyin seçilmiş insana, peyğəmbərə göndərilmə prosesinin adı, həm də çatdırılan biliklərin məcmusudur. Yəni istər yəhudilərin Tövratı, istərsə də xristianların İncili, yaxud da müsəlmanların Qurani Kərimi həmin din mənsublarına görə, dini kitablar olmaqla bərabər, həm vəhy əsəridir, həm də bilavasitə vəhyin özüdür.
Dini istilah olaraq isə vəhy termini müxtəlif mənalarda səsləndirilir ki, bu ifadələr doğru başa düşülmədiyi təqdirdə, cəmiyyətdə fərqli fikir ayrılıqlarına yol aça bilər. Misal üçün aşağıdakı ifadələrə diqqət yetirək:
a. “Vəhy deyir:” – yəni Quranda Allah-təala belə deyir:
b. “Vəhydə belə deyilir:” – yəni Quranda belə deyilir:
c. “Bir vəhy cümləsində belə qeyd olunur:” – yəni Quranın bir ayəsində belə qeyd olunur.
d. “Vəhydə oxuyuruq:” – yəni Quranda oxuyuruq.
Bu ifadələrdə diqqət ediləsi bir xüsus da vəhyi ifadə variantlarında çox zaman, indiki zamandan istifadə olunmasıdır. Belə bir ifadə variantını seçmək, vəhyi qəbul edən şəxsin xətasına əsaslanmır. Bunun yeganə səbəbi, vəhyin zamanla məhdudlaşmamasıdır. Sonuncu vəhy əsəri Quran isə hətta, özünün sonuncu olduğunu və yerdə həyatının sonuna qədər davam edəcəyini, bu təqdirdə də sadəcə, Məhəmməd peyğəmbərin yaşadığı dövrə deyil, qeyri-müəyyən bir müddətə qədər davam edəcəyini birmənalı şəkildə bildirmişdir.Tədqiqatçı, alim A. Özəmrə haqlı olaraq belə bir qənaətdədir ki, vəhy bir bilik tipi olması etibarı ilə yalnız və yalnız müəyyən çərçivədə bilinməsi mümkün olan bilik və məlumatları özündə ehtiva edir. Vəhy heç zaman ilahi biliyin qaynağı ola bilməz .
Bu səbəbdən də biz belə hesab edirik ki, vəhyə “hər şeydən xəbər verən”, yaxud “hər şey haqqında danışan kitab” kimi baxmaq olmaz. Bu gün əlimizdə olan və ilahi dinlərin əsasını təşkil edən bütün səmavi kitablar özlərinin də iddia etdikləri kimi, ancaq bəşəriyyətə çox lazım olan məsələləri gündəmə gətirmişlər. Çünki tarixi seyr çərçivəsində dəyişkənliyə məruz qalma, vəhyin təbiətinə bilavasitə yaddır. Əgər vəhy öyüd, nəsihət olsun deyə təqdim etdiyi tarixi rəvayətləri xronologiya kimi təqdim etmiş olsaydı, bu vəhy deyil, tarixi əsər olardı və vəhy özünün ümumbəşəri xarakterini itirərək, tarixçi tədqiqatçıların stolüstü kitabına çevrilərdi. Yaxud vəhy özünü, bəhs etdiyi coğrafi hadisələrin baş vermə qanunauyğunluqlarına, yaxud qanundan kənar baş verən proseslərin əmələ gəlmələrinə, yaxud insanın yaranması və ana bətnində inkişafı kimi tamamilə bioloji proseslərin izah və şərhlərinə həsr etsəydi, o zaman adi elmi qavrayışları başa düşməkdən və məntiqi nəticə çıxarmaqdan aciz milyonlarla, bəlkə də milyardlarla insan üçün boş və mənasız məfhumlar yığınağına çevrilərdi.
Bu səbəbdən vəhy, insan faktoru üzərində ciddi-cəhdlə dayanaraq, biliyi, savadı olub-olmamasından asılı olmayaraq özünün ümumbəşəri xarakterini qoruyub saxlamış, bununla da kifayətlənməyib, oxumağa, savadlanmağa təşviq etmiş və insan cəmiyyətinin yaşamasını təmin edən qanunları da özündə ehtiva edərək, qeyri-müəyyən zamana qədər davam etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur.
Lüğətlərdə vəhy kəlməsinin mənası gizlicə nə isə demək, pıçıldamaq, yaxud gizli deyilən söz deməkdir. Termin olaraq isə “Allah-təalanın müxtəlif mövzulara dair bilikləri söz və ya məna şəklində birbaşa, yaxud mələk vasitəsi ilə peyğəmbərlərə gizlicə bildirməsidir”. Burada “gizli” sözündən məqsəd peyğəmbərin bu əsnada, digər şəxslərin təfəkkür və qabiliyyətindən istifadə etməməsi, yaxud ona heç kəsin ortaq olmamasıdır. Yəni peyğəmbərə ilahi biliyin enməsi əsnasında bu təcrübəni peyğəmbər bilavasitə özü yaşayır və ona görə də bu təcrübənin keyfiyyətini də ancaq o bilir.
Vəhydə bu barədə deyilir: “Sizi (məqsədsiz) boşuna yaratdığımızı və bizə döndürülməyəcəyinizimi sanırsınız?” [Quran 23/115], “İnsan oğlu özünün başıboş buraxılacağınımı sanır?” [Quran 75/36]. Bu təqdirdə dini məntiq insanı yaradan varlığın vacib olduğunu, vəhyin məhz ilahi həqiqətləri insana başa salmaqdan ötrü olduğunu vurğulayır. İlahi həqiqətləri dərk etmək insanın şüuru xaricindədir. Dini məntiq bu barədə deyir: “Əqlin həcmi məhduddur. Ona görə də əql, insanları müxtəlif yollara aparıb çıxarır. Böyük həqiqətlərə aid söz söyləmək iddiasındakı filosofların, insanlığa nə qədər dəyişik, hətta zidd yollar aşılamaq istədikləri məlumdur”. Bu mənada dini məntiqin məsləhət gördüyü ən uğurlu metod, vəhy metodudur.
Vəhy ilahi xitabın ifadəsidir. İlahi üslubun xitab etdiyi bir şəxs – peyğəmbər olsa da, əslində peyğəmbərin simasında həm də kütlədir. Kütlə də bir mənasında çox sayda fərqli şüur formaları deməkdir. Vəhy bütün bu fərqli şüur formaları üçün qəbul edilən söz və ifadə şəklindədir, amma tənasül, hülul, ittihad, panteizm isə kütlə üçün deyil və onlardan bəziləri isə ruhun inkişafına, yaxud daha inkişaf etmiş idrak formasını, daha işlək idrak mexanizminə möhtacdır.
Dini məntiq həm də vəhyi qəbul etməyin insan iradəsinin xaricində olduğunu, vəhyi almağa insanın məcbur edildiyini, onun şəxsi iradəsinin bu hadisədə heç bir rolu olmadığını bildirir. Buna misal olaraq bəzi müəlliflər vəhyin Məhəmməd peyğəmbərə gəldiyi əsnada Onun əvvəlcə vəhyi qəbul etməyə hazır olmadığını, bu məsuliyyəti daşımağa layiq olmadığını öz dili ilə ifadə etdiyini, vəhyin kəsildiyi üç il boyunca isə onun gəlişini nə qədər gözləmişsədə buna nail olmadığını misal gətirirlər [145, 98; 25]. Dini məntiqin bu mövzuda, yəni vəhyi qəbul etmənin insanın iradəsi xaricində olmasına diqqət çəkmək istədiyi digər bir xüsus da ilahi xitabın üslubudur. Sonuncu vəhy əsəri hesab olunan Quranda 300-dən çox, ayə “De ki” ifadəsi ilə başlayır. Kəlmənin məcburiyyət ifadə etməsi də açıq-aşkar məlumdur. Bu məcburiyyət ifadə edən kəlmənin arxasında peyğəmbərin vəhy qəbul etmə anındakı iradə zəifliyi durur. Peyğəmbər bir insan olmaq etibarı ilə digər insanlardan fərqlənmir. Lakin dini məntiqin iddia etdiyi kimi onun seçilmiş olması həm də onun fərd olaraq fəaliyyət dairəsini məhdudlaşdırır, onu Tanrı vəhylərinin təbliğatçısına çevirir. Peyğəmbərin vəhyi qəbul etmə əsnasında ona müdaxilə etmək hüququ da yoxdur. O ancaq təbliğ edəndir. Razılaşıb-razılaşmamaq insanların azad seçimidir. Peyğəmbər ilahi xitabın vacib bildiklərini insanlara zorla qəbul etdirə bilməz.
Allahla insan arasında xaliq-məxluq əlaqəsindən ortaya çıxan nəticə, yenə Allahın, təbiəti və təbiət hadisələrini yaratması faktını dəyişdirmədən yaradılmışları hər yerdə insanüstü bir qüvvə və bu üstün varlığın onlara bir mesaj xəbəri göndərməsi ideyası onları cəlb edir. Quran bir vəhy əsəri və dini məntiqin təmsilçisi olaraq bu məsələlərə öz prizmasından yanaşır. Aşağıda qeyd olunan prinsip – məsələlərdə bunlar öz əksini tapmışdır.
a. İnsanın dini ibadət ehtiyacı. İnsan öz əqlini lazımınca dəyərləndirmədiyi və bu səbəbdən böyük çətinliklərlə üzləşdiyi üçün Allah ona özünü tapmaq yolunu asanlaşdırdı. Bu yolda insanı fitrətdən var olan “Tanrıya tapınma” duyğusu ilə də təmin etdi. İnsan monoteist dinlərə etiqad etməsə belə daxilində fitrətdən var olan ibadət etmək ehtiyacını bütlərə və başqa şeylərə səcdə edərək təmin edir. Başqa tanrılara ibadət etmək, yeganə səbəb təşkil edən Allahı kənara qoyaraq əqli lazımınca dəyərləndirməməyin ən bariz nişanəsi olan öz əqlinin köməyi ilə düzəltdiklərinə, yaxud od və ona oxşar şeylərə, səma cisimlərinə tapınmaq insana yaraşmayan, onun adına, şərəfinə, üstün yaradılışına əsla uymayan bu cahilliyinin nə qədər düşük və səviyyəsiz olması faktorunu misallarla önə çəkir. Onların düşünüb-daşınıb nə qədər gülünc qərar çıxartdıqlarını məntiqi dəlillərlə izah edib aydınlaşdırır.
Quran məntiqindən həm də belə məlum olur ki, əgər insan hər şeydə “üstün varlıq” inancını qəbul etsə, bu onun çətinlik çəkdiyi bütün problemlərinin həll olunmasına, gətirib çıxardar, şübhələrinə son qoyar, rahat həyat yaşaması, ilə nəticələnər. Quranda insanın Allah axtarıcılığı yolunda çıxarmış olduğu əqli nəticələrə İbrahimin hekayəsini misal göstərmək olar [Quran 14]. İbrahim axtardığı Tanrının əvvəlcə göy cismi olduğunu fikirləşir, amma hər dəfə Günəş doğanda yox olan səma cisimlərinin öz iradələri çərçivəsində hərəkət etmədiklərini müşahidə etdikdə onun Tanrı ola bilməyəcəyini başa düşür. O, öz ağlıyla götür-qoy edib fikirləşdikcə daha məntiqli qənaətə gəlir. Ən nəhayət, səma cisimlərini də, onların xaricində hər şeyi yaradan, üzərində yaşadığımız yer kürəsini də bu boşluqda tutan, süzüb getməli olduğu halda müəyyən bir elipsvari tryaktoriya üzrə hərəkət etdirən, hər şeyə iradəsi və qüdrəti yetən Allah inancına varır.
b. İnsanların əqli zəifliyindən irəli gələn Allahı tanımamazlıq şəraitində bəşəriyyətin varlığı üçün təhlükə törətməmələri üçün ilahi mesajlarla xəbərdarlıq olunması. Bu, Allahın insanlara olan ehtiyacı kimi görülməməlidir. Bu sadəcə bir xatırlatmadır [5, 213]. Burada qeyd olunan “özü-özünü məhv etmə” həm bioloji mənada, həm də mənəvi aspektdə qəbul oluna bilər. Lakin hər iki halda “mənəvi məhv” məntiqi olaraq bioloji ölümü də doğuran əsas amildir. Digər tərəfdən də Allahın insanların yaşamasına və onların ibadətinə ehtiyacı yoxdur. Sadəcə Yer planetində deyil, ümumiyətlə var olan bütün qalaktikaların hər hansı birində heç bir ibadət edən məxluq olmasa belə Allah yenə Allahdır və bu onda heç bir əksiklik və nöqsan doğurmur. Əksinə əksiklik və nöqsan insanlardan qaynaqlanır. Bizim üstün qabiliyyətimizə və dərrakəmizin fövqəladə gücünə baxmayaraq məsələlərə ötəri yanaşmağımız və həmişə yaxşı olanlara, düşünülmüş işlərə müraciət etməyimiz Allahdan başqa qeyri-ilahi varlıqlara ibadət faktının ortaya çıxmasını zəruri edir. Səmavi dinlərdən fərqli olaraq digər dinlərdə çox qabarıq müşahidə olunan əxlaq pozğunluğu, vətəndaş hərc-mərcliyi, hələ də davam edən iyrənc kasta quruluşları, savadsızlığın təbliği və sadalamağa ehtityac görmədiyimiz yüzlərcə amil nəinki həmin cəmiyyətlərin özlərinin, eləcə də bütün bəşəriyyəti məhvə aparan həlledici faktordur. Məhz elə bu sadaladıqlarımızın qarşısı alınmaqdan ötrüdür ki, insanları tərbiyə etmək, yenilənən insan nəslinin hər dövr üçün tələblərini ödəmək, ağılsızlığı ucbatından özünü və ardınca gələnləri uçurum girdabından, məhv olmaqdan qurtaran ilahi mesajlar, xəbərdarlıqlar enməyə başladı. Bu ilahi mesajlar peyğəmbərlərə - çox böyük əxlaqi keyfiyyətləri ilə seçilən insanlara verildi və onlara bu ilahi mesajların təbliği əmr olundu.
İslam dininin əsasını təşkil edən Qurani Kərim, əxlaq pozğunluğu və insanların yalnış yollara düşmələri nəticəsində özlərini məhvə aparmalarına aid bir çox misallar gətirir, fərqli qəbilələrin adlarını çəkir. Onların Allah tərəfindən cəzalandırılmalarını da vurğulayır. Həm də bu cəzadan əvvəl onlara peyğəmbərlər göndərərək dəfələrlə xəbərdarlıqlar olunmasını da qeyd edir. Quranın digər səmavi kitablardan fərqli olaraq birbaşa insan əqlinə müraciət etməsi də xeyli əhəmiyyət kəsb edir. Allah göndərmiş olduğu vəhylərdə insanı öz əql və təfəkküründən maksimum səviyyədə istifadə etməsini tələb edir. Tanrının möcüzələr vasitəsi ilə insanların düşüncəsiz, kor-koranə inanmalarını, dəhşətli bir qorxunun sarsıntısı ilə ağıl və iradələrinin heç bir rolu olmadan Allahı digər varlıqlardan üstün bilmələri xoş qarşılanmır. Şüursuzcasına edilən bu imanın, möcüzənin verdiyi həyacanın təsiri keçdikdə insanın yenidən əvvəlki yalnış həyat tərzinə dönməsini qabaqcadan müəyyən edərək “heç düşünməzsinizmi?” deyir. Quran ağlın ölçülərinin geniş surətdə tətbiq olunmasını, bu kriteriyaların imanda da dəyişməz və əsas kriteriyalar olduğunu iddia edir. Möcüzə istəyən müşriklərə xitabən Allah onlara “Quran kifayət etmirmi?” deyir.--[[İstifadəçi:Platonny|Platonny]] 22:04, 2 Fevral 2009 (UTC)
|
