Kalifornium: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 173:
'''Kalifornium''' — işarəsi '''Cf''' və atom kütləsi 98 olan radioaktiv metaldır. İlk dəfə [[1950]]-ci ildə [[Berkli Kaliforniya Universiteti]]ndə, küriyumun alfa zərrəcikləri ilə bombardmanı zamanı alınmışdır. Aktinoidlər sırasının 9-cu və urandan sonra sintez edilən 6-cı elementdir. Böyük atom kütləsinə malik elementlər içərisində, [[eynşteynium]]dan sonra adi gözlə görülə biləcək qədər sintez edilmiş elementdir. Elementin adı kəşf olunduğu yerin və universitetin şərəfinə adlandırılmışdır.
Kalifornium normal təzyiq altında iki kristal quruluş əmələ gətirir. Çox yüksək təzyiqdə isə o, öz 3-cü kristal quruluşuna keçir. Kalifornium otaq temperaturunda hava ilə təması zamanı oksidləşir. Kaliforniumun ən davamlı izotopu Cf-251-dir ki, onun da yarımçevrilmə periodu 859 ildir. Bu qısa yarımparçalanma periodu, elementin yer üzərində yayılmadığını da bildirir. Yarımparçalanma periodu 2,64 il olan Cf-252 ən çox Amerika Birləşmiş Şatatlarında Oak Ridge Beynəlxalq Laboratoriyası və Rusiyada da Atom Reaktorları Araşdırma İnstutunda sintez edilir.
Kalifornium praktik tətpiqi olan bir neçə transuran elementdən biridir. Bu praktik tətpiq Kaliforniumun neytron saçma xassəsinə əsaslanır. Nüvə reaktorlarının işə salınmasında kaliforniumdan istifadə edilir. Həmçinin neytron saçılması və spektrokopiyası üçün maddə analizində kaliforniumdan istifadə olunur. Bunlardan başqa kalifornium ağır elementlərin sintezində istifadə edilir: oqaneson (118-ci) kalifornium-249 izotoponun kalsium-48 ionları ilə bombardman edilməsi nəticəsində sintez edilmişdir.<ref>{{Cite web|title=https://publicaffairs.llnl.gov/news/news_releases/2006/NR-06-10-03.html|url=https://publicaffairs.llnl.gov/news/news_releases/2006/NR-06-10-03.html}}</ref> Kaliforniumdan istifadə zamanı radioaktivlik xassəsi nəzərə alınmalıdır. Həmçinin elementin skeletə biokumuliyasiyası qırımızı qan hüceyrələrinin(eritrositlərin)quruluşunu pozur.
== Xassələri ==
Sətir 182:
=== Fiziki xassələri ===
[[Şəkil:Closest packing ABAC.png|thumb|left|150px]]
Kaliforniyum, Ərimə temperaturu 900 ± 30 °C və qaynama temperaturu təxminən 1745 °C olan<ref>{{harvnb|Haire|2006|p=1522–1523}}</ref> radioaktiv, gümüşü-ağ rəngli aktinoid metaldır.<ref name="j166">{{harvnb|Jakubke|1994|p=166}}</ref> Saf halda yumşaq olduğundan, bıcaq ilə rahatca kəsilir. Vakuum mühitində 300°C-də buxarlanır.<ref name="h1526">{{harvnb|Haire|2006|p=1526}}</ref> 51 [[Kelvin|K]]'nin<!-- KELVİN OLARAK KALSIN --> (−220 °C) altında kaliforniyum metalı ferromaqnit və ya ferrimaqnitdir (maqnit kimi xassə göstərir), 48
1 atmosfer təzyiqdə iki kristal quruluş əmələ gətirir: iki-hegsagonal sıx qəfəs (hsp və ya dhcp) quruluşlu alfa (α) və səthi mərkəzli kubik (ymk və ya fcc) quruluşlu beta (β).{{#tag:ref|Bir cüt heksaqonal sıx qəfəs (dhcp) kristal quruluşu, ortaq bir heksaqonal səthi paylaşan iki heksaqonal sıx qəfəsli quruluş saxlayır. Səth düzülüşü də ABACABAC şəklindədir.<ref>{{harvnb|Szwacki|2010|p=80}}</ref>|group="not"}} α formu 900 °C-nin altında və 15,10 g/cm³ səğlıqda görünür, β formu da 900 °C-nin üstündə və 8.74 g/cm³ sığlıqda görülür.<ref name="o276">{{harvnb|O'Neil|2006|p=276}}</ref> 48 GPa təzyiqdə, atomun 5f elektronlarının dekolizasiyası nəticəsində β formalı ortorombik kristal sistemə çevrilir.<ref name="h1522">{{harvnb|Haire|2006|p=1522}}</ref>{{#tag:ref|Daha az kütləli transplotunium —[[amerisium]], [[kürium]] və [[berklium]]—, 5f elektronlarından istifadə etməsi üçün daha az təzyiqə ehtiyac duyur.<ref name="h1522"/>|group=not}}
Sətir 214:
=== İzotopları ===
Kaliforniumun 20 radioizotopu var. Ən davamlı izotop olan kalifornium-251-in yarımparçalanma periodu 898 il, kalifornium-249-un 351 il, kalifornium-250-nin 13,08 il, və kalifornium-252-nin 2,645 ildir.<ref name="NNDC2008">{{cite web|title=http://www.nndc.bnl.gov/chart/|url=http://www.nndc.bnl.gov/chart/}} </ref> Digər izotopların yarımparçalanma periodları cəmi 1-ildən qısadır ki, bunalrın çoxunun yarımparçalanma periodu 20 dəqiqədən azdır.<ref name="NNDC2008"/> Kaliforniumun izotoplarının kütlə ədədləri 237 ilə 256 arasındadır.<ref name="NNDC2008"/>
Kalifornium-249 berklium-249-un beta parçalanması ilə sintez edilir və digər kalifornium izotoplarının çoxu berkliyumun nüvə reaktorunda neytron radiasiyasına məruz edilməklə sintez edilir.<ref name="c4.8"/> Kaliforniyum-251 ən uzun ömürlü izotop olmasına baxmayaraq, alınma miqdarı %10-dir.<ref>{{harvnb|Haire|2006|p=1504}}</ref>
Sətir 221:
== Tarixi ==
[[Şəkil:Berkeley 60-inch cyclotron.gif|thumb|right]] Kalifornium ilk dəfə 9 fevral 1950-ci ildə Kaliforniya Berkli universitetində Stanley G. Thompson,Kenneth Street, Jr, Albert Ghiorso və Glenn T. Seaborg tərəfindən sintez edilmişdir
:<math>\mathrm{^{242}_{\ 96}Cm\ +\ ^{4}_{2}He\ \longrightarrow\ ^{245}_{\ 98}Cf\ +\ ^{1}_{0}n}</math>
Bu təcrübədə 5000 kalifornium atomu sintez edilmişdi<ref>{{harvnb|Seaborg|1996|p=82}}</ref>və bu atomların yarımparçalanma periodu 44 dəqiqə idi.<ref name="cun103"/>
Kəşf edildiyi yerin və universitetin şərəfinə kalifornium adlandırıldı. Bu elementin adı 95, 96, 97 elemntləri üçün alışılmış adlandırma üsulunu pozurdu
Kütləsi ölçülə biləcək qədər kalifornium elementi ilk dəfə Idaho Beynəlxalq Labaratoriyasındakı Məhsul test reaktorunda plotunium elementinin radiasiyaya məruz qalması ilə alındı və bu miqdarın kəşfi 1954-cü ildə dünya mediasına təqdim edildi.
Kaliforniyum-252 izotopunun yüksək birləşmə miqdarı bu nümunələrdə tapıldı. Məqsədli şəkildə
1960-cı illərdə Oak Ridge, Tennesseedə yerləşən Oak Ridge Beynəlxalq Laboratoriyasındaki (ORNL) Yüksək Ağılı İzotop Reaktorunda (HFIR) külli miqdarda kalifornium istehsalına başlanıldı.<ref>{{cite web|title=http://web.ornl.gov/sci/rrd/pages/hfir.html|url=http://web.ornl.gov/sci/rrd/pages/hfir.html}}</ref>
Sətir 237:
Kalifornium yer üzərində yayılmayan elementdir. Yalnız təbiətdə bir çox nüvə sintezlərinin baş verməsi səbəbindən, uran filizlərində kaliforniumun bir neçə dəqiqə var olması ehtimalı mövcuddur. Mineral araşdırmalar və tibbi müalicə zamanı kalifornium istifadə edən qurumların yaxınlığında kiçik miqdarda kaliforniuma rast gəlinə bilər.<ref name=e90>{{harvnb|Emsley|2001|p=90}}</ref> Kalifornium olduqca həlledilməz görünsədə məhlul içərisindəki qatı hissəciklərə yapışa bilir; qatı hissəciklərin qatılığı isə onu əhatələyən suyun qatılığından 500 dəfə çox ola bilər.<ref name=ANL2005>{{cite web|title=http://web.archive.org/web/20150402094506/http://www.evs.anl.gov/pub/doc/Californium.pdf|url=http://web.archive.org/web/20150402094506/http://www.evs.anl.gov/pub/doc/Californium.pdf}}</ref>
1980-ci illərdə havada sınaqdan keçirilən nüvə silahları kaliforniumun miqdarını(yer üzərində) bir qədər artırdı. Bir nüvə silahının sınağından sonra havada, kütlə ədədləri 249, 252, 253, 254 olan kalifornium izotopları aşkarlandı. Kalifornium böyük miqdarda istehsal edilmədiyindən, ABŞ-ın enerji nazirliyinin əsas radioaktiv nüvələr siyahısına daxil deyil. {{#tag:ref|1956-cı ildəki bir məqalədə, bəzi supernovaların spektrində, böyük ehtimalla kalifornium-254 səbəb olacağı elektromaqnit şüalanması baş verdiyi yazılmışdır və bir az sonra, kaliforniumun parçalanma məhsulları tapılmadığından fikir inkar edilmişdir
== Sintezi ==
Kalifornium nüvə reaktorlarında və zərrəcik sürətləndiricilərdə sintez edilir.<ref name=k327>{{harvnb|Krebs|2006|pp=327–328}}</ref>
:::::::<math>\mathrm{^{249}_{\ 97}Bk\ \xrightarrow {(n,\gamma)} \ ^{250}_{\ 97}Bk\ \xrightarrow [3,212 \ saat]{\beta^-} \ ^{250}_{\ 98}Cf}</math>
Sətir 248:
Kalifornium-250-nin neytronla bombardman edilməsi zamanı kalifornium-251 və 252 izotopları əmələ gələ bilər.<ref name="heis348">{{harvnb|Heiserman|1992|p=348}}</ref>
Amerisium,
Mikroqramlar ölçüsündə kalifornium-252 ABŞ nuklear düzənləmə komissiyası tərəfindən ixrac edilməkdədir
Nuklear şüalanma ya da alfa parçalnma olmadığı bir müddətdə uran-238-in toplam 15 dəfə neytron qəbul etməsi nəticəsində yarı ömürlü üç kalifornium izotopu sintez edilir.<ref name="nrc33"/> Uran-238 ilə başlayan sintez zəncirinin son halqası kaliforniyum-253-dür.
| |||