|
Dağlar [[Asiya]]nın 54%, [[Şimali Amerika]]nın 36%, [[Avropa]]nın 25%, [[Cənubi Amerika]]nın 22%, [[Avstraliya]]nın 17%, [[Afrika]]nın isə 3% ərazisini təşkil edir. Yer kağlıq ərazidir və insanların 10%-i bu ərazilərdə yaşayır. Əksər çaylar mənbəyini daglardan götürür.
Dünyanın ən hündür zirvəsi - [[Comolunqma zirvəsi]] [[Himalay dağları|Himalay dağları ''1. Alçaq dağlar'' – mütləq hündürlüyü 1000 m-ə qədər.]]ndadır.
:Alçaq dağlar: Torağay, Keyrəki, Kəniz dağ, Şıx zəyirli və s.
[[Himalay dağları|''2. Orta dağlar'' – hündürlüyü 1000 m-dən 2000 m-ə qədər.]][[Himalay dağları|''3. Hündür dağlar'' – hündürlüyü 2000 m-dən çox.]][[Himalay dağları|Yaşına görə dağlar 3 qrupa ayrılır:]][[Himalay dağları|''1. Cavan dağlar'' – mezozoy və kaynozoy yaşlı olub, hündür, şiş uclu, torpaqsız, faydalı qazıntıları dərində, endogen qüvvələrin təsiri böyük olur. Cavan dağlarda seysmik proseslər eyni zamanda qar uçqunları və sürüşmələrlə müşahidə olunur. And, Pamir, Atlas, Qafqaz, Karpat və s. cavan dağlara misal ola bilər.]][[Himalay dağları|''2. Qoca dağlar'' – proterozoy və paleozoy yaşlı olub, cavan dağların əksi bu dağlar üçün xasdır. Qoca dağlar çox qədimdən mövcud olduqlarından denudasiya nəticəsində aşınaraq hündür olmurlar. Kap, Əjdaha, Appalaç, Böyük Suayrıcı, Ural qoca dağlara aiddir.]] [[Himalay dağları|''3. Yenidən cavanlaşan dağlar'' – qədim dağların yaxınlığında yeni seysmik zona yarananda həmin dağlar yüksəlməyə məruz qalır, kəskin qırışır. Metamorfik süxurlar yaranır. Məsələn: Pribaykalye, Sayan, Altay, Tyan-Şan.]]
:Orta-hündür dağlar: Ural, Appalaç, Böyük suayırıcı və s.
:Yüksək dağlar: Tavr, Zaqros, Appennin
:Qədim dağlar: Kap, Əjdəha
:Cavan dağlar: Qafqaz, And, Amir, Hindquş
:Faylı dağlar: Qazaxıstan xırda təpəliyi, Ural, Skandinaviya
:Qırışıq-faylı: Altay, Sayan, Tyanşan və s.
:Qırışıq: Atlas, Kərım, Qafqaz,Kordilyer və s.
:Vulkanik: Çimbboraso, Ruis, Kameron,Elbrus və s.
=== '''Düzənliklər''' ===
Yer səthinin hamar, nisbi hündürlük fərqi 200 m-dən artıq olmayan hamar sahələrinə '''''düzənlik'''''deyilir. Hündürlüyünə görə düzənliklər 3 yerə ayrılır:
1. Dəniz səviyyəsindən 200 m-ə qədər olan düzənliklərə ''ovalıq'' deyilir. Məs. Mesopotamiya, Amazon, Qərbi Sibir ovalığı və s. Bəzi ovalıqlar okean səviyyəsindən aşağıda yerləşir. Belə ovalıqlara çökəklik deyilir. Məs. Xəzəryanı, Turan, Kür-Araz ovalığı və s.
2. Mütləq hündürlüyü 200-500 m arasında olan düzənliklər ''yüksəklik və ya yüksək düzənliklər''adlanır. Məs. Şərqi Sibir və s.
3. Hündürlüyü 500 m-dən çox olan düzənliklərə ''yayla'' deyilir. Məs. Orta Sibir, Dekan, Əhəqqar, Qiviana, Braziliya və s. Dünyanın ən böyük və ən hündür dağlıq yaylası Tibet dağlıq yaylasıdır (4500 m) .Yayla daha hamar olarsa- ''plato'' adlanır. Məs. Ust-Yurd platosu.
Mənşəyinə görə düzənliklər-akkumlyativ və denudasion olur.
a) ''Akkumlyativ düzənliklərin'' səthi az kələ-kötür olub, hündürlüyü 200 m-dən az olur. Axar suların, küləyin və buzlaqların fəaliyyəti ilə yaranan bu düzənliklər platformanın çökdüyü sahələrdə, çökmə süxurların gətirib çökdürülməsi nəticəsində yaranır. Akkumlyativ düzənliklər əsasən ovalıqları (çünki hündür olmurlar) əmələ gətirir. Məs. Amazon, Mesopotamiya, Hind-Qanq, Missipi, Turan və s. Çay çöküntülərinin çökək ərazilərdə toplanması nəticəsində ''allüvial düzənliklər'' yaranır. Məs. Kür-Araz ovalığı.
b) ''Denudasion düzənliklər'' platformanın qalxmış hissələrinin aşınması və parçalanması nəticəsində yaranır. Bu düzənliklər adətən qədim dağların yerində yarandığından nisbətən hündür olur və əsasən yaylalara çevrilir. Məs. Dekan, Qviana, Orta Sibir yaylaları. Denudasion düzənliklərdə xarici qüvvələrin təsiri ilə aşınma nəticəsində bərk süxurlardan ibarət olan dağlar qəribə formalar alır ki, bu cür relyef formalarına ''«Şahid dağlar»'' deyilir.
Bütün düzənliklər litosfer tavalarının mərkəzində, platformalarda yerləşir.
Səth quruluşuna görə düzənliklər-hamar, dalğavari, maili, qabarıq və batıq olur.
{| class="wikitable"
| colspan="2" |MEZОZОY QIRIŞIQLIĞI
|-
|'''Avrasiya'''
|'''Şimali Amerika'''
|-
|Verхоyansk, Çerski, Stanоvоy, Siхоte-Alin
|}
{| class="wikitable"
| colspan="4" |ALP-HİMALAY QIRIŞIQLIĞI
|-
|'''Avrasiya'''
|'''Afrika'''
|'''Şimali Amerika'''
|'''Cənubi Amerika'''
|-
|Əndəlüs, Pireney, Alp, Karpat, Krım, Stara-Planina, Pоnt, Tavr, Elburs, Qafqaz, Zaqrоs, Kоpetdağ, Pamir, Hindukuş, Qaraqоrum, Himalay
|Atlas
|Sahil silsilələri (Kоrdilyer)
|And
|}
== Xarici keçidlər ==
{| class="wikitable"
| colspan="5" |ОVALIQLAR
(200 m hündürlüyə qədər)
|-
|Avrasiya
|Afrika
|Şimali Amerika
|Cənubi Amerika
|Avstraliya
|-
|Almaniya-Pоlşa, Padan, Оrta və Aşağı Dunay, Qərbi Sibir, Mərkəzi Yakutiya, Yana-Indiqirka, Turan, Hind-Qanq, Mesоpоtamiya, Böyük Çin, Mekоnq
|Liviya, Seneqal
|Missisipi, Meksika körfəzi sahili, Atlantik sahili, Hudzоn körfəzi sahili
|Оrinоkо, Amazоn, La-Plata
|Mərkəzi оvalıq
|-
| colspan="5" |ÇÖKƏKLIKLƏR
(dəniz səviyyəsindən aşağı оlan оvalıqlar)
|-
|Avrasiya
|Afrika
|Şimali Amerika
|Cənubi Amerika
|Avstraliya
|-
|Хəzərbоyu, Kür-Araz, Samur-Dəvəçi, Lənkəran, Karagiye, Turfan, Ölü dəniz sahili
|Assal gölü sahili
|Ölüm dərəsi
|Valdes (Salinas-Çikas)
|Eyr gölü sahili
|-
| colspan="5" |YÜKSƏKLIKLƏR
(200-500 m hündürlükdə)
|-
|Avrasiya
|Afrika
|Şimali Amerika
|Cənubi Amerika
|Avstraliya
|-
|Оrta Rus, Valday, Vоlqabоyu, Üst-Yurt platоsu
|Kоnqо, Çad və Оrta Nil hövzələri
|Mərkəzi düzənliklər
|Qran-Çakо
|Barkli platоsu
|-
| colspan="5" |YAYLALAR
(500 m-dən yüksək)
|-
|Avrasiya
|Afrika
|Şimali Amerika
|Жənubi Amerika
|Avstraliya
|-
|Meseta platоsu, Dinar, Anadоlu, Vulkanik, Iran, Ərəbistan, Dekan, Tibet, Təklə-Məkan, Qоbi, Qazaxıstan xırda təpəliyi, Оrta Sibir
|Əhəqqar, Tibesti, Darfur platоsu, Efiоpiya, Şərqi Afrika, Kalaхari
|Labradоr, Kоlumbiya, Böyük hövzə, Kоlоradо platоsu, Meksika
|Qviana, Braziliya, Pataqоniya, Puna, Peru, Bоliviya
|Qərbi Avstraliya
|}
* [http://www.mrd-journal.org/ www.mrd-journal.org]
* [http://www.mountain.org/ www.mountain.org]
|
