#redirect[[ Kateqoriya:Daşqınlar]] ▼
SEL (ərəb. Cayl – güclü axın) '''Sel -''' dağ çaylarının yatağında intensiv yağışın , buz və mövsimi qar ərimələrinin nəticəsində gözlənilmədən yaranan palçıqlı və daşlı-palçıqlı axındır . Sel hadisələrinin yaranmasına əsas səbəb ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti, o cümlədən, oroqrafik-geomorfoloji quruluşu - iqlim, torpaq, bitki örtüyü və hidrometeororloji proseslər təşkil edir.Dağ çaylarının qısa müddətli
(bəzən bir neçə saat ərzində) dağıdıcı qüvvəyə malik palçıqlı-daşlı
daşqını (axını). İntensiv leysan yağışları, buzlaqların və mövsümi qar
örtüyünün sürətlə əriməsi qırıntı materiallarını yamaclardan çayın
yatağına (məcrasına) doldurur. Böyük kütləsi və sürəti olan çox
böyük dağıdıcı qüvvəyə malikdir<ref>'''Fövqəladə hadisələrin təsnifatı- BAKI 2001'''</ref>. [[Azərbaycan]] Respublikası ən fəal axınları sahəsidir. S.-lər çayların yatağını və sahillərini yuyur, qarşısındakı maneələri, yaşayış məntəqələrini, körpüləri və s. dağıdır.
İnsan tələfatına səbəb olur. Belə fəlakətli S. hadisələri Azərbaycanın Şin (1510), Kiş ([[1901]], 1982), Kürmük (1921) və s. çaylarında baş
vermişdir. [[Böyük Qafqaz]]ın [[Tikanlıçay]]ı, [[Dəmiraparançay]], Kiçik
Qafqazın və Qarabağ yaylasının ətəklərində yerləşən bir sıra [[kənd]]<nowiki/>lər və [[qəsəbə]]<nowiki/>lər böyük zərər görmüşdür. S.-lərə qarşı əsas mübarizə
tədbirləri hidrotexniki qurğuların (selötürən, selsaxlayan və s.) tikilməsi,
fitomeliorativ, xüsusilə meşəmeliorativ işlərin yerinə yetirilməsi və s.-dən ibarətdir. Sellər çay suları olan və olmayan dərələrdə qəflətən yağan şiddətli yağışlar və ya temperaturun artması ilə qısa müddətdə sürətlə əriyən qar suları , zəlzələ və vulkanların hesabına yaranır. Bəzən faza rejimi kimi baş verən daşqınlara sel hadisəsi kimi baxırlar. Bu düzgün deyil.
Sel və daşqın hadisələrini fərqləndirmək lazımdır. [[Daşqın]]<nowiki/>lar çay hövzəsinin yerləşdiyi ərazinin fiziki-coğrafi, iqlim şəraitindən asılı olaraq çaylarda rejim fazasıdır və bu il ərzində əsasən yaz və payız fəsillərində baş verir. Müstəsna hallarda ayrı-ayrı dövrlərdə də ola bilər. [[Sel]] və daşqın axımlarını fərqləndirən əsas cəhətlərindən biri də odur ki, sel axımlarında gətirmə-aşınma materialları daha çox üstünlük təşkil edir və sellərin 1m³ su kütləsinin təxminən 65-70%-i gətirmə materialları, qalanının su kütləsi təşkil edir. Daşqınlarda isə bu əksinədir.
Sel axımları tərkibindəki maddələrinin həcminə görə 3 yerə bölünür:
:# Sulu-daşlı sellər
:# Sulu-palçıqlı sellər
:# Daşlı-palçıqlı sellər
Sellər növlərinə görə 2 yerə ayrılır:
:# Turbulentli sellər
:# Strukturlu sellər - daşlı-palçıqlı və ya sulu-palçıqlı olmaqla onların 1m³ kütləsində gətirmə materialları daha çox üstünlük təşkil edir. Daşqından fərqli olaraq selin tərkibində sudan çox yığıntı olur.
== Turbulentli sellər ==
Gur axan sel növüdür. Bu zaman selin elementləri nizamsız hərəkət edərək axım qatlarının intensiv qarışmasına səbəb olur. Turbulent sellərdə gətirmə materiallarının təxminən 30%-ni bərk maddələr təşkil edir. Dağıdıcı qüvvəsinə görə turbulent sellər, digər sellərdən zəif olur.
== Laminar sellər ==
'''Laminar sellər''' - zamanı axın paralel laylarda hərəkət edir. Laminar və ya struktur sellər daşlı-palçıqlı, çınqıllı-palçıqlı və ya palçıqlı olur. Strukturlu sellər sel kütləsi tərkibində gilin çox olması ilə fərqlənir, adətən duru yoğurulmuş kütlə kimi düz istiqamətdə hərəkət edir və [[Çay (coğrafiya)|çay]] yatağına, onun ətrafına böyük miqdarda sel materialları çıxarır. Kiş, Şin və digər çay hövzələrində baş verən güclü dağıntılara səbəb olan sellər laminar sellərdir. Bu növ sellərə qarşı mübarizə böyük miqyaslı kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir.
'''Selli çaylara''' - [[Böyük Qafqaz]]<nowiki/>da-Balakənçay, Katexçay, Talaçay, Kürmükçay, [[Şin çayı|Şinçay]], Kişçay, [[Zeydinçay]], Güngütçay, Daşaqılçay, Dəmiraparançay, Bumçay, Tikənliçay, [[Qusarçay (çay)|Qusarçay]], [[Qudyalçay]], [[Qaraçay]], [[Vəlvələçay]], Dəvəçiçay, [[Gilgilçay (Siyəzən)|Gilgilçay]]; [[Kiçik Qafqaz]]<nowiki/>da-Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay, Gəncəçay, Tərtərçay, [[Həkəriçay]], Viləşçay, Lənkərançay, Ordubadçay, Arpaçay və s. aiddir.
== Xarici keçid ==
* '''[http://anl.az/down/meqale/respublika/2014/aprel/361237.htm Azərbaycanda təbii fəlakətlər]'''
== Həmçinin bax ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
▲[[Kateqoriya:Daşqınlar]]
[[Kateqoriya:Çaylar]]
| 