Buğda: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k tənzimləmə using AWB |
k Payızlıq buğda haqqında məlumat |
||
Sətir 144:
* Triticum zhukovskyi
Referencias: ITIS 42236 2002-09-22
== Payıqzlıq buğdanın inkişaf vegetasiyasının gedişi ==
Məlum olduğu kimi Azərbaycanda o cümlədən bütün əkin sahələrinin taxıl bitkiləri, əkinləri içərisində ilk yeri daim payızlıq buğda tutmuşdur. Son 100 ildə (1913-2013-cü illər) taxıl bitkilərinin əkin sahəsi orta hesabla 691.5 min ha olmuşdursa, onun 463,1 min ha və ya 67%-i payzılqı buğda olmuşdur.
Son illərdə isə həm taxıl bitkilərinin və həm də payızlıq buğdanın əkin sahələri daha da artmışdır. Belə ki, 2001-2013-cü illərdə taxıl bitkilərinin ümumi sahəsi 889,5 min ha olmuşdur ki, bunun 627 min ha və ya 70%-i payılqız buğda olmuşdur. 2013-cü ildə isə taxıl bitkilərinin ümumi sahəsi 1074,1 min ha olub ki, bunun 689,1 min ha və ya 64%-i payızlıq buğdanın payına düşür.
Əldə olan məlumatların, yəni həm Kənd Təsərrüfatı nazirliyinin, həm də Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazilriyinin ekoloji və meteoroloji məlumatlarının təhlili gösyətiti ki, bir-birinə yaxın yerləşən və aqrtitexniki baxımından da eyni səviyyədə xidmət edilən ərazilərdə belə payızlıq buğdanın inkişaf fazalarının başlaması və davamiyyəti bir-birindən 10 günə qədər fərqlənir. Burada ayrı-ayrı buğda növlərinin xüsusiyyətləri də nəzrə alınmışdır. Aşağıdkı respublikanın müxtəlif cədvəldə payızlıq buğdanın inkişaf fazalarının başlaması tarixləri göstərilir (cədvəl).
'''Payızlıq buğdanın inkişaf fazalarının başlanması'''
{| class="wikitable"
|'''Rayon'''
|'''Səpin'''
|'''Cücərmə'''
|'''Boru atma'''
|'''Sünbülləmə'''
|'''Mum yetişmə'''
|'''Tam yetişmə'''
|'''Hündürlük m-lə'''
|-
|Beyləqan
|18.X
|10.XI
|28.III
|6.V
|10.VI
|20.VI
|55
|-
|Kürdəmir
|28.X
|18.XI
|3.IV
|11.V
|12.VI
|21.VI
|2
|-
|Cəfərxan
|20.X
|8.XI
|25.IV
|5.V
|8.VI
|14.VI
|<nowiki>-16</nowiki>
|-
|Biləsüvar
|7.XI
|26.XI
|9.IV
|9.V
|10.VI
|19.VI
|
|-
|Zaqatala
|12.IX
|23.XI
|5.IV
|8.V
|16.VI
|26.VI
|487
|-
|Şəki
|19.X
|11. XI
|14.IV
|14.V
|16.VI
|24.VI
|639
|-
|Göyçay
|30.X
|19.XI
|5.IV
|7.V
|11.VI
|20.VI
|94
|-
|Qəbələ
|17.X
|30.XI
|26.IV
|21.V
|2.VII
|10.VIII
|781
|-
|Şamaxı
|4.X
|20.X
|10.IV
|19.V
|26.VI
|5.VII
|750
|-
|Xaçmaz
|22.X
|13.XI
|15.IV
|18.V
|18.VI
|29.VI
|27
|-
|Quba
|10.X
|29.X
|20.IV
|22.V
|1.VII
|12.VII
|550
|-
|Qazax
|20.X
|10.XI
|13.IV
|13.V
|18.VI
|24.VI
|390
|-
|Şəkmir
|26.X
|12.XI
|7.IV
|11.V
|16.VI
|25.VI
|404
|-
|Səngə
|31.X
|19.XI
|5.IV
|7.V
|13.VI
|23.VI
|312
|-
|Tər-tər
|26.X
|16.XI
|26.III
|6.V
|11.VI
|20.VI
|160
|-
|Ağdam
|24.X
|9.XI
|4.IV
|8.V
|16.VI
|26.VI
|378
|-
|Fizüli
|27.X
|16.XI
|8.IV
|11.V
|17.VI
|26.VI
|439
|-
|Xankəndi
|20.X
|5.XI
|23.IV
|24.V
|1.VII
|14.VI
|827
|-
|Şuşa
|7.X
|20.X
|1.V
|24.V
|11.VII
|25.VII
|1358
|-
|Laçın
|7.X
|25.X
|23.IV
|18.V
|30.VI
|13.VII
|1152
|-
|Naxçıvan
|11.X
|4.XI
|14.IV
|16.V
|23.VI
|30.VI
|875
|-
|Göy təpə
|23.X
|10.XI
|21.III
|5.V
|10.VI
|19.VI
|<nowiki>-2</nowiki>
|-
|Cəlilabad
|25.X
|9.XI
|8.IV
|5.V
|6.VI
|16.VII
|22
|-
|Lənkəran
|25.X
|8.XI
|26.III
|8.V
|14.VI
|24.VI
|<nowiki>-13</nowiki>
|-
|Lerik
|3.X
|19.XI
|22.IV
|26.V
|4.VII
|15.VII
|1115
|}
== Səpin tarixi. ==
Payızlıq buğdanın səpilməsi ilə olaraq dağlıq ərazilərdə dəniz səviyyəsindən 1000-1400 m yüksəkliklərdə sentyabrın III ongünlüyününü axırlarında başlanır (şəkil 2.1.2. - Səpin tarixləri). Bundan aşağı hündürlüyə malik olan ərazilərdə səpin oktyabr ayında həyata keçirilir. Hündürlüyün azalması ilə əlaqədar olaraq səpin prosesi oktyabrın I və II ongünlüyün qədər uzana bilir. Respublika ərazsinin çox böyük hissəsində payızlıq buğdanın səpini oktyabrın 25-nə qədər yekunlaşır. Bəzən müxtəlif səbəblər üzündən xüsusən düzən ərazilərdə payızlıq buğdanın səpin kompaniyası uzanır ki, bu da öz növbəsində cücərəmə fazasının gecikməsinə səbəb olur. Bunun ən əsas səbəbi isə düzən ərazilərdə rütubət çatışmazlığıdır. Bunun qarşısını almaq üşün bəzi təsərrüfatlarda “zəp-suvar” kimi sınaqdan çıxmış aqrptexniki tədbirdən istifadə edilir. Bu tədbir gəlcək yüksək məhsuldarlığın əsasını qoyulmasınd xüsusi rol oynayır.
== Səpin-sücərmə. ==
Respublika ərazisində bu inkişaf fazası çoxillik məlumatların təhlilinə əsasən 13-27 gün davam edir. Eyni zamanda düzənlik rayonlarda onun davamiyyəri daha çox olur. Belə ki, Kür-Araz ovalığında, Kiçik-Qafqazın dağətəyi hissələrində Böyü Qafqazın şimal-şərq yamacının dağətəyi hissələrində, Havçıvanın düzən ərazilərində bu fazanın davamiyyəti 20 günə qədər olur. Payız aylarının daha soyuq keçdiyi ayrı-ayrı illərdə səpin cücərmə fazası 30-35 günə qədər davam edə bilir.
Çoxillik məlumatların təhlili göstərir ki, payız ayları daha rütubətli keçən illərdə, xüsusən səpindən əvvəl və ya səpin dövründə yağıntı düşərsə, cücərmə fazası da müvəffəqiyyətlə gedir və bitki vaxtında cücərir. Beləliklə, payızda səpinin gecikməsinin səbəbini ya həmin dövrdə atmosfer yağıntılarının az düşməsi ya da səp-suvar kimi aqrotexniki tədbirin gecikməsində və ya aparılmasında axtramaq lazımdır.
Kollanma. Respublika ərazisində payızlıq buğdanın kollanma fazası 50-80% hallarda payız fəslində, qəni noyabrda və ya dekabrın əəvllərində başa çatır. Bu inkişaf fazası adətən havanın orta sutkalıq temperaturunun 3<sup>0</sup>C-dən aşağı keçməsinə qədər (bu göstərici, payızlıq buğdanın bioloji minimum temperaturu hesab edilir) başa çatır.
Bəzi soyuq illərdə bu proses qışda, bəzən isə yazın əvvəllərində başa çatır. İlk kollanma sentyabrın axırı, oktyabrın əvvəllərində təsadüf etməklə, dağlıq ərazilərdə başlayır. Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi hissələrində bu faza noyabrın III ongünlüyündə Kür-Araz ovalığında isə dekabra təsadüf edir.
== Qış sakitliyi dövrü ==
Qış sakitliyi dövrü payızlıq bitkilər üçün havanın orta sutkalıq temperaturunun payızda 3<sup>0</sup>C-dən aşağı, yazad isə həmin həddən yuxarı keçməsi müddəti qəbul edilir.
Azərbaycan ərazisində, xüsusən düzənlik hissələrdə nisbi qış sakitliyi dövrü müşahidə edilir. Çünki. Qışda belə ayrı-ayrı günlərdə, yəni havnın orta sutkalıq temperaturunun 3<sup>0</sup>C-dən yuxarı olduğu dövrlərdə vegetasiya davam edir. Bəzən isə, hətta bir inkişaf fazası digəri ilə əvəz olunur.
Bu dövr təqridən 2-3 ay davam edir və ümumi vegetasiya müddətinin 25-40%-ni əhatə edir (şəkil....). Respublikanın cənub-şərqində yerləşən Lənkəran ovalığında isə bu faza çox qısa müddəti əhatə edir, bəzən isə ümumiyyətlə orada qış sakitliyi dövrü heç müşahidə olunmur. Buna görə də respublikanın dağətəyi və alçaq dağlıq hissələrində bu dövrü nisbi qış sakitliyi dövrü adlandırmaq daha doğru olardı.
Boruatma fazası. Bu inkişaf fazası respublikanın bütün ərazilərində yazda, daha çox qprel ayında müşahidə eidlir (şəkil....). Burada da şaquli zonallıq özünü biruzə verir. Belə ki, boruatma ilk olaraq düzənlik, sonra dağətəyi, daha sonra isə orta dağlıq zonada müşahidə edilir. Aran rayonlarında bu faza martın axırı, aprelin əvvəllərində baş verir. Böyük və Kiçik qafqazın dağətəyi hissələrində I və II ongünlükləri ərazində payızlıq buğdanın boruatma fazası başa çatır. Mayın əvvəllərində isə boruatma fazası Böyük və Kiçik Qafqazda, 1200-1400 m yüksəkliklərdə müşahidə edilir.
== Sünbülləmə fazası. ==
Payızlıq buğdanın məhsuldarlığında çox mühüm rol oynana bu inkişaf fazası respublikanın bütün ərazisində may ayında müşahidə olunur və əvvəlki fazada olduğu kimi burada da şaquli zonallıq qanunu tamamilə gözlənilir. Sünbülləmə ilk olaraq 25 apel-5 mayda Kür-Araz ovalığında və dağətəyi maili düzənliklərdə müşahidə olunur (şəkil .....).
25 maya qədər bu faza Kiçik Qafqazda və Böyük Qafqazın şimal yamacında 1000-1300 m hündürlüklərdə, şimal-şərq yamacda 700 m yüksəkliklərə qədər ərazilərdə, Talışda 1000 m hündürlüklərdə. Naxçıvanda isə daha yüksək ərazilərdə başa çatır. ən hündür yerlərdə isə sünbülləmə fazası mayın III ongünlüyündə başa çatır.
== Mum yetişmə ==
Bu inkişaf fazası qanunauyğunluğa müvafiq olaraq əvvəlcə Kür-Araz ovalığında başlayır və tədrisən dağətəyi maili düzənliklərə və aşağı və orta dağlıq zonya keçir. Bu ərazilərdə fazanın inkişafı sürətli keçsədə, dağlara doğru onun sürəti azalır (şəkil....). İyul ayında payızlıq buğda dəniz səviyyəsindən 1200-1500 m yüksəkliklərdə mum yetişmə fazasını başa çatdırır. Daha hündür yerlərdə isə bu faza avqustun ilk günlərində yekunlaşır.
Mum yetişmə fazası başa çatandan təqribən 10-12 gün, bəzən isə 8-10 gün sonra hər yerdə payızlıq buğda tam yetişmə fazasını naşata çatırır və biçin başlanır.
Payızlıq buğdanın tam vegetasiya dövrü (səpindən yetişməyə qədər) ovalıq-düzənliklərdə və eləcə də dağətəyi hissələrdə 230-250 gün, dağlıq hissələrdə isə 280-300 gün davam edir (şəkil...). 230 günlük izoxətt Şirvan, Cənub-Şərqi Şirvan, Qarabağ, Muğan və Mil düzlərini, həmçinin Abşeronu əhatə edir. Dağlara doğru vegetasiyanın davamiyyəti bir qədər artır. Belə ki, 280 günlük izoxətt 800-1000 m hündürlükləri, 290-300 günlük izoxətt isə 1200-1400 m və daha yüksək əraziləri əhatə edir. Müəyyən edilmişdir ki, dağlıq ərazilərdə hündürlüyün hər 100 m artması ilə vegetasiya dövrünün ümumi davamiyyəti Böyük və Kiçik Qafqazda 5-6 gün, Talışda 5-7 gün, Naxçıvanda 2-4 gün uzanır. Orta dağlıq zonada payızlıq buğdanın ümumi vegetasiya dövrünün uzunluğuna, ərazinin dəniz səviyyəsindən hündürlüyündən başqa yamacların istiqaməti də böyük təsir gösətərir. Eyni hündürlüyə malik ərazilərdə bu proses ilk olaraq cənub və şərq yamaclarda başa çatır.
== İstinadlar ==
| |||