Coğrafiya İnstitutu (Azərbaycan): Redaktələr arasındakı fərq

 

=== Tibbi coğrafiya ===

Cəmiyyətin Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Şəki və s. şəhərlərdə şöbələri təşkil olunmuşdur. Onun mindən çox üzvü olmaqla əsasən elmi işçilər, müəllimlər və ali məktəblərin yuxarı kurs tələbələrindən ibarətdir.

 

Sektorun məhsuldar fəaliyyəti nəticəsində tezliklə ilk olaraq Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi xəritəsi tərtib edildi (1:500 000). Həmin xəritədə təbii ehtiyatların coğrafi paylanması da öz əksini tapdı. O vaxtlar həmin xəritə bütün respublika ictimaiyyətində coğrafiya elminin ilk nailiyyətləri kimi böyük maraq doğurdu və  coğrafiya sektorunun elmi yaradıcılıq fəaliyyəti yüksək dəyərləndirildi. Xəritənin məzmununu, onun hazırlanması metodikası, elmi-nəzəri və praktiki əhəmiyyəti yüksək qiymətləndirildi. Ona görə respublika EA-da ilk dəfə olaraq həmin xəritə yeni yaradılmış sektorun  elmi şurasında geniş müzakirəyə çıxarıldı və böyük elmi nailiyyət kimi qəbul olundu.

 

Sektorda kadr potensialının artım dinamikasına müvafiq olaraq ildən-ilə çöl ekspedisiyalarının sayı artırdı. 1938-1939-cu illərdə sektorun plan işlərinə müvafiq olaraq Bakının Abşeron rayonu ərazisinə ilk çöl ekspedisiyası təşkil olundu. Ekspedisiya o vaxtlar geniş coğrafi biliyə malik olan H.B.Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirildi. İlk kompleks ekspedisiyanın Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafında çox böyük rolu oldu. Belə ki, Abşeronətrafı ərazilərin coğrafi xüsusiyyətləri, coğrafi problemlərin xarakteri müəyyənləşdirildi, eyni zamanda, Abşeronda ilk dəfə olaraq tərəvəzçiliyin daha səmərəli yerləşdirilməsi və inkişafının coğrafi aspektləri işlənilib hazırlandı. Bakı torpaq şöbəsinə coğrafi təkliflər hazırlandı. Burada həmçinin kənd təsərrüfatının coğrafiyasına dair elmi əsaslar işlənildi. Toplanılmış elmi materiallar yenidən elmi-nəzəri cəhətdən işlənilərək H.B.Əliyevin namizədlik dissertasiyasının müdafiəsi üçün elmi baza rolunu oynadı. H.B.Əliyev “Abşeron Bakının tərəvəzçilik bazası kimi” mövzusunda Azərbaycanda ilk dəfə olaraq (1938-ci ildə) namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdi və coğrafiya elmləri namizədi oldu. Artıq 1938-ci ilin yayında Böyük Qafqazın şərq hissəsində Bazardüzü, Şahdağ zirvələrində müasir “buzlaqları” öyrənmək məqsədilə kiçik ekspedisiya təşkil olundu. Ekspedisiyanın rəhbərliyi elmi işçi kimi çalışan İ.A.Şeyxzadəyə tapşırılmışdı. Ekspedisiya müasir buzlaqların coğrafiyası haqqında yeni elmi məlumatlar topladı.  Müasir buzlaqlar haqqında ilk coğrafi məlumatların toplanması digər dağlıq ərazilərdə buzlaqların öyrənilməsi üçün elmi ideya və yeni fikirlərin yaranmasına səbəb oldu.

 

Azərbaycanın coğrafi şəraiti öyrənildikcə onun təbii ehtiyatlarının daha zəngin potensiala malik olması ortaya çıxırdı. Coğrafiyaçı alimlərin (M.Abduyev) təşəbbüsü ilə 1938-ci ildə ilk dəfə sektor tərəfindən Azərbaycanın ən gözəl guşəsi olan Göy-gölün mənzərəsini əksetdirən xüsusi turist marşrutu kitabçası nəşr olundu. Artıq 1939-cu ildə sektorun  plan işlərindən ikisi başa çatdırıldı. İlk dəfə olaraq “Xəzər dənizinin su balansına iqlimin və çay axımlarının təsiri” problemi  öyrənildi. Bu problemin öyrənilməsi (A.M.Mixaylovskinin rəhbərliyi ilə) bilavasitə Xəzər dənizi üzrə keçmiş SSRİ EA Komissiyasının tapşırığı ilə həyata keçirilmişdir. Həmin ildə “Abşeron yarımadasının seysmik xarakteristikası” adlı tədqiqat mövzusunun başa çatması coğrafiya elmində yeniliklərin və tədqiqatların ardıcıllığını göstərdi.

 

Hələ sektor yaradılarkən onun qarşısında respublikada kənd təsərrüfatı coğrafiyasının əsasını qoymaq tapşırılmışdı. Bu məqsədlə  həmin sahənin inkişafını yaşxılaşdırmaq üçün tətbiqi tədqiqat işləri planlaşdırıldı. Məşhur iqlimşünas coğrafiyaçı İ.V.Fiqurovskinin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda “Pambıq sovkasının artım dinamikasına iqlim amillərinin təsiri” mövzusunda yeni tədqiqat işi aparılmağa başlandı. Həmin tədqiqat işinin nəticələrinin və  tərtib olunmuş xəritənin tətbiq edilməsi üçün Pambıqçılıq üzrə Xalq Komissarlığına xüsusi təkliflər verildi. Eyni zamanda, həmin ərəfələrdə “Böyük Volqa” problemi ilə əlaqədar “Xəzər dənizinin iqliminin öyrənilməsi” mövzusunda aparılan tədqiqat işi də  yaxşı elmi nəticə verdi.

 

Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafının intensivləşməsi və onun yeni sahələrinin yaradılması probleminin həlli isə tədqiqat işlərini kompleks və intensiv aparılmasını tələb edirdi. O vaxtlar “Quru subtropiklərin iqlim xarakteristikası”, “Abşeron gölü”, “Azərbaycanda günəş radiasiyasının paylanması və onlardan istifadə mümkünlüyü”, “Kirovabadın seysmik cəhətdən öyrənilməsi”, “Şimal-şərqi Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi xarakteristikası” və s.  mövzularda aparılan çöl tədqiqatları Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafının  coğrafi təminatında mühüm rol oynadı. Coğrafi axtarışların yeni təcrübi nəticələri  Samur-Dəvəçi kanalının tikintisində onun coğrafi aspektlərinin öyrənilməsinə böyük kömək etdi.

 

Azərbaycanda Coğrafiya sektorunun yaranması coğrafiya elminin inkişafı ilə yanaşı, bir elmi mərkəz kimi ictimai təşkilat formasında tanınmasına, təbliğinə və formalaşmasına da imkan yaratdı. Coğrafiya sektorunun nəzdində Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin yaranması buna konkret misaldır. 1940-cı illərin əvvəllərində coğrafiya sektorunun üçillik hesabatı oldu. Sektorun fəaliyyəti müddətində Azərbaycanda coğrafiya elminin, həmçinin ilk illər ərzində inkişafında nəzərə çarpan uğurlu təkamül mərhələsi xüsusilə qeyd olundu, coğrafiya elminin hərtərəfli  inkişafının əsasını  qoydu.

 

1940-cı ildə Azərbaycan üzrə ilk dəfə hazırlanmış coğrafiya turizm marşrut kitabı və azərbaycanca fiziki-coğrafiya dərsliyinin birinci hissəsi nəşrə təqdim olundu. Hər iki elmi-kütləvi materialın icrası tədqiqat planına daxil edildi. Bundan başqa, “Azərbaycan coğrafiyası” dərsliyinin (iqtisadi coğrafiya üzrə) ali və orta məktəblər üçün tədris vəsaiti kimi hazırlanması planlaşdırıldı. Həmin dərslik vəsaitinin ilk variantı 1941-ci ilin birinci yarısında hazırlandı. Onun ümumi həcmi 15 çap vərəqinə bərabər idi. Həmin ildə Azərbaycanın 22 xəritədən ibarət ilk tədris atlasının istifadəyə verilməsinin özü də coğrafiya elminin ən uğurlu nailiyyətlərindən biri idi. Bir az sonra kartoqrafiya bölməsi tərəfindən “Azərbaycanın iqtisadi xəritəsi”nin ilk layihəsi hazırlandı (1:600 000 miqyasında). İran sahillərindən Xəzərə tökülən çaylara və Kirovabadın seysmik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş elmi tədqiqat hissələri də başa çatdırılıb müvafiq elmi nəticələr dövlət komissiyalarına təqdim olundu. Kirovabadın seysmik xəritəsinin tərtib olunması o zamanlar coğrafiya elminin mühüm nailiyyəti kimi qəbul olunmuşdur. Xəritə həm elmi və həm də təcrübi cəhətdən əhəmiyyətli olduğu üçün çox maraqla qarşılanmışdır.

 

1940-cı illərdə artıq bir sıra coğrafi elmi tədqiqat işləri uğurla başa çatdırıldı. Onlardan ən başlıcası “Azərbaycanda quru subtropiklərin iqlim xarakteristikası” (İ.V.Fiqurovski), “Sahdağın müasir buzlaşması” (M.Leontyev), “Nuxa-Zaqatala massivinin və Talışın seysmikliyi” (N.Malinovski) və s. daha aktual idi.

 

Sektorun fəaliyyətində Azərbaycanda coğrafiya elminin aktual problemlərinə həsr olunmuş təcrübi xarakterli müxtəlif elmi konfranslara, toplantılara da geniş yer verildi. Artıq 1941-ci illərə qədər Bakıda və rayonlarda coğrafiya elminin müxtəlif sahələrinə dair 40-dan çox elmi məruzə oxunmuşdur. Onların əksəriyyəti coğrafiya elminin aktual təcrübi sahələrinə, iqtisadi-sosial məsələlərin yaxşılaşmasına həsr olunmuşdu. O cümlədən “Xəzər dənizinin su balansı” (A.Mixayılov), “Samur-Dəvəçi kanalının çəkilməsinin coğrafi aspektlərinə dair” (Q.Mamayev), “Zaqafqaziyanın və Azərbaycan ərazisinin xəritələşdirilməsi” və s. məruzələr daha çox elmi maraq doğurmuşdur.  Azərbaycanda yenicə yaradılmış Coğrafiya Cəmiyyətinin səmərəli fəaliyyəti də öz bəhrəsini verməyə başlayırdı. Həmin ərəfələrdə böyük rus səyyah-coğrafiyaşünası N.N.Prejivalskinin yubileyinin keçirilməsi coğrafiya elminin yeni fikir və ideyalarla zənginləşdirilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bunlarda Coğrafiya sektorunun gələcək elmi təşkilati fəaliyyətində müsbət fikirlər yaratdı. Məlum olduğu kimi, 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsi başlayanda hər bir vətəndaş kimi Coğrafiya sektorunun əməkdaşları, o cümlədən bütün elmi əməkdaşlar vətənin müdafiəsi üçün səfərbərliyə alındı. Beləliklə, sektorun elmi-tədqiqat fəaliyyəti müəyyən dərəcədə zəiflədi. Ancaq bunlara baxmayaraq, 1941-ci ilin başlanğıcında nəzərdə tutulmuş illik elmi-tədqiqat işləri üzrə plan mövzuları müzakirə  və təsdiq olundu. İlk olaraq Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacının  (Balakən, Qax, Zaqatala, Şəki və s.) ümumi coğrafiyasının öyrənilməsi mövzusu təsdiqləndi. Mövzunun yerinə yetirilməsi məqsədilə bütün mümkün kameral-ədəbiyyat materiallarının toplanmasına baxmayaraq, müharibə ilə əlaqədar çöl ekspedisiyasını vaxtında təşkil etmək mümkün olmadı. İcraçılardan Antonov, Konavalov, Kuznetsov, Abdeev və s. cəbhəyə getdilər. Bundan başqa, N.V.Malenovskinin rəhbərliyi ilə icrası gözlənilən “Azərbaycanda günəş enerjisinin paylanması və onlardan səmərəli istifadə olunması” adlı mövzunun icrası yarımçıq qaldı.

 

Obyektiv çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanın inzibati rayonlarının ərazisini  əhatə edən 26 vərəqdən ibarət yeni coğrafi atlas nəşr olundu. Əsas dağ suayrıcları və 140-dan çox çayın xəritəsi atlasda öz əksini tapdı. Müəlliflər kollektivi tərəfindən (Q.Mamayev, M.Abdeev, B.Antonov və s.) hazırlanmış “Azərbaycanın iqtisadi xəritəsi” sonuncu variantda nəşrə təqdim olundu. Eyni zamanda, həmin ərəfədə sektorda kadr hazırlığına xüsusi fikir verilmişdir. Artıq 1941-ci ildə sektorun iki nəfər əməkdaşı (Kuznesov və Şeyxzadə) namizədlik dissertasiyası müdafiə edib elmi dərəcə aldılar. Sektorda tədricən elmi əməkdaşların artması və onların mərhələ-mərhələ elmi dərəcə almaları coğrafiya elminin digər sahələri üzrə yeni elmi tədqiqat istiqamətlərinin yaranmasına imkan verdi. 1942-ci ildə  Elmlər Akademiyası filialı Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Coğrafiya sektorunun tərkibində iqtisadi coğrafiya və iqtisadiyyat bölməsi yaradıldı. Həmin bölmənin rəhbəri Z.Cahangirov, elmi katibi isə M.Zeynalov təyin olundu. 1942-ci ilin birinci yarısında sektorun elmi əməkdaşlarının sayı artaraq 12 nəfərə çatdı. Sektorun tərkibində elmi işçilərlə yanaşı, xəritəşünas və onun tərtibatçısı kimi ixtisaslı  mütəxəssislər də çalışmağa başladı.

 

Sektorun elmi tədqiqat plan işlərinə uyğun olaraq “Azərbaycanın ərazisinə aid coğrafi adların yeni göstəricisi” hazırlandı. Göstəricilər bir növ Azərbaycan xəritəsindəki coğrafi adların elmi-lüğəti təhlilinə həsr olunmuşdu. 1942-ci ilin sonuna qədər həmin coğrafi adların göstəricilərinin təhlili tamamilə başa çatdırıldı və geniş istifadəyə təqdim olundu.

 

 Qeyd etmək lazımdır ki, sektorun ümumi tədqiqat planlarının icrasında Böyük Vətən müharibəsinə kömək məqsədilə iqtisadi coğrafiya sahəsində məqsədli iqtisadi-coğrafi ehtiyatların öyrənilməsi üçün elmi araşdırmalara nisbətən üstünlük verilmişdir. 1943-1944-cü illərdə, ümumiyyətlə, digər elmi sahələr kimi sektorun bütün coğrafi tədqiqat planları müharibənin tələblərinə uyğun  qurulmuşdu. 1943-cü ildə Azərbaycanda ilk dəfə ipəkçilik təsərrüfatının coğrafi aspektləri coğrafiya sektoru tərəfindən işlənildi, onun iqtisadi potensialı, gələcək perspektivləri, problemlərin inkişaf yollarının coğrafi əsasları öyrənildi.

 

Zaman keçdikcə Coğrafiya sektorunun elmi tədqiqat fəaliyyətində xarici ölkələrin coğrafiyasının öyrənilməsinə diqqət ayrılırdı. Bu məqsədlə ilk dəfə olaraq “Yaxın Şərq ölkələri üzrə coğrafi məlumat” sorğu kitabı hazırlandı. Əfqanıstan, Pakistan, İran və s. Şərq ölkələr haqqında da coğrafi məlumatlar toplandı və getdikcə Yaxın Şərq ölkələrinin öyrənilməsinə maraq daha da genişləndirildi. Sektorda coğrafiya elminin nisbətən çətin və problem məsələlərinin, xüsusilə Zaqafqaziyada Yerin hərəkətlərinin (tektonik hərəkətlər, geofiziki və s.) öyrənilməsinə böyük maraq göstərilirdi. O cümlədən Abşeron yarımadası relyefinin, səth quruluşunun formalaşması və dəyişməsinin gemorfoloji xüsusiyyətləri tədqiq olundu. Həmin mövzuda ilk namizədlik dissertasiyasının (N.Şlepnov) müdafiə olunması coğrafiya elminin inkişafının sürətlənməsindən xəbər verirdi.

 

Qeyd etmək lazımdır ki, 1944-cü ildə “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası” monoqrafiyasının nəşr olunması coğrafiya elminin inkişafında böyük yenilik oldu. Bu kitabda Azərbaycanın fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinin kompleks göstəriciləri öz əksini  tapmışdır. Bundan başqa, yeni nəşr olunmuş  əsərdə Azərbaycanda fiziki coğrafiya elminin mühüm elmi-nəzəri və metodoloji yanaşmaların təcrübi əhəmiyyət də aydınlaşdırılmışdır.

 

Azərbaycanda həyata keçirilən elmi tədqiqatların mühüm nəticələrini və onun xalq təsərrüfatının inkişafında rolunu nəzərə alaraq 1945-ci il yanvar ayının 23-də akademik V.L.Komarovun məsləhəti və yaxından iştirakı ilə SSRİ hökumətinin Azərbaycanda SSRİ EA Azərbaycan filialının ayrıca Elmlər Akademiyasına çevrilməsi haqqında qərarı qəbul olundu və bu, ölkə ictimaiyyəti tərəfindən böyük razılıq hissi ilə qarşılandı. Eyni zamanda, Coğrafiya sektorunun bazası əsasında Azərbaycan EA tərkibində Coğrafiya İnstitutunun yaradılması coğrafiya elminin inkişafında mühüm bir mərhələnin başlanğıcını qoydu.

 

İnstitutun kadr potensialı 1937-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq hazırlanmış coğrafiyaçı mütəxəssislərdən A.A.Mixaylov, V.R.Smirnov-Loqinov, N. Məmmədbəyli, N.Mamayev, M.Zeynalov, B.Nəzirova, M.Abduyev, H.Əliyev, O.Osmanov, N.Şlepnov, B.Antonov, R.Kovalyov, S.Rüstəmov, Ə.Mədətzadə, Q.Gül və s. ibarət idi. Bu dövrdə, İnstitutun elmi tədqiqat struktur istiqamətləri yenidən müəyyənləşdi, respublikada fiziki-coğrafi və iqtisadi-coğrafi şəraitin öyrənilməsi qarşıya məqsəd olaraq qoyuldu. Yaxın Şərq ölkələri coğrafiyasının öyrənilməsinə və Azərbaycanla onların tarixi əlaqələrinə də maraq xeyli artdı.

 

1945-ci ilin iyul ayından institutda fiziki və iqtisadi coğrafiya, xəritəçilik şöbələri fəaliyyət göstərməyə başlamış, əsas tədqiqat mövzularından biri dağlıq ölkələrinin coğrafiyası olmuşdur. İlk illərdə əməkdaşların heç birinin elmi dərəcəsi olmasa da, artıq 1947-ci ildə institutda çalışan 20 nəfərdən 11-i elmlər namizədi idi, 3 nəfər isə aspiranturaya qəbul edilmişdi. Coğrafiya elmi üzrə yüksək ixtisaslı kadrlara xüsusi ehtiyac olduğu nəzərə alınaraq 1951-ci ildə instituta məqsədli aspirantura üçün 4 yer verilir. B.Ə.Budaqov, Ə.C.Əyyubov, B.İ.Əbdürrəhmənov və E.Q.Mehrəliyev SSRİ EA-nın Coğrafiya İnstitutuna ezam edilirlər. Sonralar bu alimlərin hər biri Azərbaycanda coğrafiya elminin müxtəlif istiqamətləri üzrə elmi məktəblərin yaradılması və inkişaf etdirilməsi sahəsində geniş fəaliyyət göstərmişlər.

 

 

M.M.Əliyevin, Səməd Vurğunun, Ş.F.Mehdiyevin, P.M.Alampiyevin, Ə.M.Şıxlinskinin redaktorluğu ilə nəşr edilmiş «Sovet Azərbaycanı» (1958) adlı fundamental əsər o zaman üçün Azərbaycan coğrafiyaçılarının ən böyük elmi uğurlarından biri sayıla bilər. 66 çap vərəqi həcmində olan bu nəşrin işıq üzü görməsində institutun əməkdaşı Ə.M.Şıxlinskinin müstəsna yaradıcı əməyi olmuşdur.

«Azərbaycan» monoqrafiyası (Sonradan: Q.K.Gül, Ə.N.Quliyev və A.A.Nadirov kimi müəlliflər tərəfindən yazılmış və 1971-ci ildə Moskvada çap olunmuş monoqrafiya «Sovet İttifaqı» seriyasına daxil edildi, respublikamızın geniş miqyasda tanınmasına yardımçı oldu.

 

Təxminən 70 ildən artıq bir müddət ərzində fəaliyyət göstərən Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu kiçik kollektivdən iri elm mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Coğrafiya İnstitutunun fəaliyyəti dövründə direktor vəzifəsini Azərbaycanın görkəmli alimləri – H.B.Əliyev, Ə.A.Mədətzadə, Ə.M.Şıxlinski, Q.G.Gül, S.H.Rüstəmov, H.Ə.Əliyev yerinə yetirmişlər. Uzun illərdən bəri (1988-ci ildən) bu vəzifəni akademik B.Ə.Budaqov icra edib. İnstitutun digər təkamülçü – tanınmış coğrafiyaçı kadrlarından B.A.Antonovu, Ş.C.Əliyevi, N.Ş.Şirinovu, Ə.C.Əyyubovu, B.T.Nəzirovanı, Ə.V. Məmmədovu və b. göstərmək olar.

 

Akadеmik B.Ə.Budaqоvun rеspublikamızın orogeomorfoloji və ümumi rеlyеfinin öyrənilməsində böyük хidmətləri var. 1967-ci ildə M.Müsеyibоv və N.Şirinоvla birlikdə nəşr etdirdiyi «Ümumi gеоmоrfоlоgiya», «Cənub-şərqi Qafqazın gеоmоrfоlоgiyası və ən yеni tеktоnikası» mоnоqrafiyaları və yüzlərlə еlmi məqalələri cоğrafiya еlminə yeni fikir və ideyalar gətirdi.

 

 

== Landşaftşünaslıq və landşaft planlaşdırılması. ==