Qara dəlik: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 1:
{{iş gedir}}
{{Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi}}
[[Şəkil:Black hole lensing web.gif|thumb|300px|Simulyasiya olaraq qara dəliyin yol açdığı qravitasiya bükülməsinin arxa plandakı qalaktikanın görüntüsünü əyməsi.]]
[[Şəkil:Black Hole Milkyway.jpg|thumb|right|250px|[[Hadisə üfüqü]] sadəcə 75 kilometr genişliyində olmağına baxmayaraq 10 [[günəş kütləsi]]nə sahib, dönməyən bir qara dəliyin 600 kilometr uzaqlıqdan simulyasiya görünüşü. Bu kütlədə bir qara dəliyin bu uzaqlıqda yaratdığı təcil [[Yer]] səthindəkinin təxminən 400 milyon qatıdır.<ref>[http://www.spacetimetravel.org/expeditionsl/expeditionsl.html Step by Step into a Black Hole]</ref>]]
[[Şəkil:Einstein rings zoom.gif|thumb|300px|Eynşteyn halqası (işığın deformasiyası): Bir qara dəliyin arxasında yerləşən bir ulduzdan çıxan işıq şüası bizə qara dəliyin qravitasiya təsiriylə ikiyə bölünərək çatır. Bu səbəbdən o ulduzu cüt görürük. Qara dəlik və ya bir başqa qalaktika kimi çəkim mənbələrin görə işıq şüalarına edilən bu cür qravitasiya müdaxiləsi hadisələrinə və zahiri nəticələrinə "qravitasiya lensi" təsiri deyilir.]]
'''Qara dəlik''' [[astrofizika]]da cazibə sahəsi hər cür maddi varlıq və [[şüalanma]]nın özündən qaçmağına icazə verməyəcək dərəcədə güclü olan kütləsi böyük bir kosmik cisimdir. Qara dəliyə [[kosmos]]da müəyyən haldakı maddənin bir nöqtəyə toplanmağı ilə meydana gələn bir obyekt də deyilə bilər. Belə cisimləri [[işıq]] yaymadıqlarına görə qara adlandırırlar. Qara dəliklərin "təklik"ləri səbəbindən üçölçülü olmadıqları, sıfır həcmli olduqları qəbul edilir. Qara dəliklərin içində zamanın isə yavaş irəlilədiyi və ya irəliləmədiyi təxmin edilir. Qara dəliklər Eynşteyn'in [[ümumi nisbilik nəzəriyyəsi]]<nowiki/>ylə təsvir edilirlər. Birbaşa müşahidə edilə bilməmələri ilə yanaşı, müxtəlif [[Dalğa uzunluğu|dalğa uzunluqları]] istifadə edən bilavsitə müşahidə üsulları sayəsində kəşf edilmişdirlər. Bu üsullar eyni zamanda ətraflarında yaranan varlıqların da müşahidə edilmə imkanını təmin etmişdir. Məsələn, bir qara dəliyin potensial quyusunun çox dərin olması səbəbi ilə yaxınlığında yaranan [[böyümə diski]]<nowiki/>nin üzərinə düşən maddələr diskin çox yüksək temperatura çatmasına səbəb olacaq, bu da diskin (və dolayı olaraq qara dəliyin) yayılan [[rentgen şüaları]] sayəsində təyin edilməsini təmin edəcək. Hal-hazırda qara dəliklərin varlığı, əlaqəli elmi birliyin ([[Astrofizika|astrofiziklər]] və [[Nəzəri fizika|nəzəri fiziklər]]<nowiki/>dən ibarət olan) demək olar ki, bütün fərdləri tərəfindən təsdiq edilərək dəqiqlik qazanmış vəziyyətdədir.
== Təqdimat və terminologiya ==
Qara dəlik “qravitasiya təkliyi” adlanan bir nöqtəyə cəmləşmiş bir [[kütlə (fiziki kəmiyyət)|kütlə]]yə sahibdir. Bu kütlə "qara dəliyin hadisə üfüqü" adlanan və haqqında danışılan təkliyi mərkəzi olan bir kürəni yaradır. Bu kürə qara dəliyin [[kosmik fəza|kosmos]]da tutduğu yer olaraq da düşünülə bilər. Kütləsi [[Günəş]]in kütləsinə bərabər olan bir qara dəliyin radiusu yalnızca təxminən 3 [[kilometr|km]]-dir. {{ref|1}}
[[Şəkil:BH LMC.png|thumb|left|250px|Bir “ulduz qara dəliyinin” Böyük Magellan Buludu istiqamətindəki səmasındakı simulasiyanın görünüşü. Qara dəliyin ətrafındakı bir çevrənin iki qövsu formasındakı görünüş “qravitasiya lensi təsiri” səbəbiylə yaranmışdır. Yuxarıda yer alan Süs yolu xeyli “əyilmiş” vəziyyətdədir; belə ki, [[Cənub Xaçı (bürc)|Cənub Xaçı bürcü]] (yuxarıda, solda) kimi bəzi bürclərin tanınması xeyli çətinləşmişdir. Qara dəliyin arxasındakı HD 49359 ulduzu yenə eyni təsirlə cüt olaraq görünür. Bu ulduzun və Böyük Buludun cüt imicləri qara dəliyi əhatə edən “Eynşteyn halqası” adlanan dairəvi qurşaq üzərində yer almışdırlar.]]
Ulduzlar arası (milyonlarla km) məsafəni nəzərə alsaq, bir qara dəlik hər hansı bir kosmik cisim üzərində özüylə eyni kütləyə sahib bir kosmik cisminkindən daha çox bir cazibə qüvvəsi tətbiq etmir; yəni, qara dəlikləri qarşı qoyulmaz bir kosmik “aspirator” olaraq düşünməmək lazımdır. Məsələn, Günəşin yerində onunla eyni kütləyə sahib bir qara dəlik olsaydı, [[Günəş sistemi]]ndəki [[planet]]lərin [[orbit]]lərində her hansı bir dəyişiklik olmayacaq.
Bir çox qara dəlik növü mövcutdur. Bir [[ulduz]]un qravitasiya daxilinə (öz içinə) çökməsiylə yaranan qara dəlik növünə "ulduz qara dəliyi" deyilir. Bu qara dəliklər [[qalaktika]]ların mərkəzində olsaydılar, bir neçə milyardlıq “[[günəş kütləsi]]”nə qədər çıxa bilən nəhəng bir kütləyə sahib ola bilərlər və bu vəziyyətdə “nəhəng qara dəlik” (və ya qalaktik qara dəlik){{ref|2}} adını alırlar. Kütlə nöqteyi-nəzərindən qara dəliklərin iki uc nöqtəsini yaradan bu iki tür arasında kütləsi bir neçə min "günəş kütləsi" olan üçüncü bir növün olduğu düşünülür və bu növə “orta qara dəlik”lər {{ref|3}} deyilir. Ən düşük kütləli qara dəliklərin isə [[kainat]] tarixinin başlanğıcındakı [[Böyük Partlayış]]da yarandıqları düşünülür və bunlara da "ilkin qara dəlik" {{ref|4}} adı verilir. Bununla birlikdə ilkin qara dəliklərin varlığı hal-hazırda təsdiqlənmiş deyil.
Bir qara dəliyi birbaşa müşahidə etmək mümkün deyil. Bilirik ki, bir cismin görünməsi üçün özündən işıq çıxmalı və ya özünə gələn işığı əks etməlidir, amma qara dəliklər çox yaxınından keçən işıqları belə udur. Bununla birlikdə varlığı ətrafındakı qravitasiya icraatından, xüsusilə [[mikrokvazar]]larda və aktiv qalaktika nüvələrində qara dəlik üzərinə düşən yaxınlıqdakı maddənin son dərəcə qızmış olmağından və güclü bir şəkildə X şüası yaymağından başa düşülür. Beləliklə, müşahidələr nəhəng və ya kiçik ölçülərdəki bu cür cisimlərin varlığını ortaya qoyur. Bu müşahidələrin əhatə etdiyi və ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə tabe olan cisimlər yalnızca qara dəliklərdir.
==
* [[Mütləq qara cisim]]
* [[Ağ dəlik]]
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
[[Kateqoriya:Astronomiya]]
[[Kateqoriya:Fizika]]
[[Kateqoriya:Qalaktikalar]]
[[Kateqoriya:Nisbilik nəzəriyyəsi]]
| |||