Sel: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 1:
'''SEL''' (ərəb. Cayl – güclü axın) '''Sel''' dağ çaylarının yatağında intensiv yağışın , buz və mövsimi qar ərimələrinin nəticəsində gözlənilmədən yaranan palçıqlı və daşlı-palçıqlı axındır . Sel hadisələrinin yaranmasına əsas səbəb ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti, o cümlədən, oroqrafik-geomorfoloji quruluşu - iqlim, torpaq, bitki örtüyü və hidrometeororloji proseslər təşkil edir.Dağ çaylarının qısa müddətli
▲{{təkrarlanan məqalə|Daşqın }}
(bəzən bir neçə saat ərzində) dağıdıcı qüvvəyə malik palçıqlı-daşlı
daşqını (axını). İntensiv leysan yağışları, buzlaqların və mövsümi qar
örtüyünün sürətlə əriməsi qırıntı materiallarını yamaclardan çayın
yatağına (məcrasına) doldurur. Böyük kütləsi və sürəti olan çox
böyük dağıdıcı qüvvəyə malikdir<ref>'''Fövqəladə hadisələrin təsnifatı- BAKI 2001'''</ref>. [[Azərbaycan]] Respublikası ən fəal axınları sahəsidir. S.-lər çayların yatağını və sahillərini yuyur, qarşısındakı maneələri, yaşayış məntəqələrini, körpüləri və s. dağıdır.
İnsan tələfatına səbəb olur. Belə fəlakətli S. hadisələri Azərbaycanın Şin (1510), Kiş ([[1901]], 1982), Kürmük (1921) və s. çaylarında baş
vermişdir. [[Böyük Qafqaz]]ın [[Tikanlıçay]]ı, [[Dəmiraparançay]], Kiçik
Qafqazın və Qarabağ yaylasının ətəklərində yerləşən bir sıra [[kənd]]<nowiki/>lər və [[qəsəbə]]<nowiki/>lər böyük zərər görmüşdür. S.-lərə qarşı əsas mübarizə
tədbirləri hidrotexniki qurğuların (selötürən, selsaxlayan və s.) tikilməsi,
fitomeliorativ, xüsusilə meşəmeliorativ işlərin yerinə yetirilməsi və s.-dən ibarətdir. Sellər çay suları olan və olmayan dərələrdə qəflətən yağan şiddətli yağışlar və ya temperaturun artması ilə qısa müddətdə sürətlə əriyən qar suları , zəlzələ və vulkanların hesabına yaranır. Bəzən faza rejimi kimi baş verən daşqınlara sel hadisəsi kimi baxırlar. Bu düzgün deyil.
Sel və daşqın hadisələrini fərqləndirmək lazımdır. [[Daşqın]]<nowiki/>lar çay hövzəsinin yerləşdiyi ərazinin fiziki-coğrafi, iqlim şəraitindən asılı olaraq çaylarda rejim fazasıdır və bu il ərzində əsasən yaz və payız fəsillərində baş verir. Müstəsna hallarda ayrı-ayrı dövrlərdə də ola bilər. [[Sel]] və daşqın axımlarını fərqləndirən əsas cəhətlərindən biri də odur ki, sel axımlarında gətirmə-aşınma materialları daha çox üstünlük təşkil edir və sellərin 1m³ su kütləsinin təxminən 65-70%-i gətirmə materialları, qalanının su kütləsi təşkil edir. Daşqınlarda isə bu əksinədir.
Sel axımları tərkibindəki maddələrinin həcminə görə 3 yerə bölünür:
:# Sulu-daşlı sellər
:# Sulu-palçıqlı sellər
:# Daşlı-palçıqlı sellər
Sellər növlərinə görə 2 yerə ayrılır:
:# Turbulentli sellər
:# Strukturlu sellər - daşlı-palçıqlı və ya sulu-palçıqlı olmaqla onların 1m³ kütləsində gətirmə materialları daha çox üstünlük təşkil edir. Daşqından fərqli olaraq selin tərkibində sudan çox yığıntı olur.
== Sellər ==
Ekocoğrafi problemlər yaradan təbii fəlakətlər içərisində sellərin əmələgəlmə səbəbləri nisbətən uzun quraqlıq dövründən sonra [[çay]] höszələrində baş verən güclü [[leysan]] yağışlar nəticəsində çay yataqlarında və yamaclarda toplanmış küllü miqdarda müxtəlif həcmli qırıntı materiallarının hərəkətə gəlməsidir. Bu materiallar aşınma məhsulları, zəif dayanıqlığı olan yamac çöküntüləri, [[sürüşmə]] və sürüşmə-[[sel]] axınları kimi təsnif olunan qravitasiyon mənşəli materiallardan, eləcə də yamacların ətəklərində toplanmış ufantı-qırıntı yığıntılarından ibarətdir.
Sətir 10 ⟶ 29:
Selin əsas kütləsini iri həcmli, müxtəlif ölçülü süxur qırıntıları, dağ yamaclarında toplanmış çöküntülər, fiziki-mexaniki və kimyəvi aşınmanın məhsulları təşkil edir. Dağ yamaclarında gündəlik, aylıq və illik hava temperaturunun kəskin dəyişmə amplitudu, süxurlarda və torpağın səthində temperaturun dəyişməsinə səbəb olur. Bu fiziki hadisə süxurların aşınmasına, onların xırda qırıntılara parçalanmasına və son nəticədə yüksək meylli yamaclarda müxtəlif qalınlıqda çöküntü qatının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bundan əlavə dağlıq ərazilərdə baş verən geoloji-tektonik proseslər nəticəsində süxurların blokvari parçalanması da baş verir. Bütün bu proseslərin məcmuu denudasiya adlanıb, məkan və zaman daxilində təbii mühiti təşkil edən bütün amillərin birgə fəaliyyəti nəticəsində inkişaf edir. Aşınma prosesinin intensivliyi yamacların səmtindən, meylliyindən, onu təşkil edən ana süxurların denudasiyaya davamlılığından, torpaq-bitki örtüyündən və nəhayət dağ yamaclarının dinamikasına təsir edən insanın təsərrüfat fəaliyyətindən asılıdır.<ref>1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.109 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).</ref>
== Turbulentli sellər ==
Gur axan sel növüdür. Bu zaman selin elementləri nizamsız hərəkət edərək axım qatlarının intensiv qarışmasına səbəb olur. Turbulent sellərdə gətirmə materiallarının təxminən 30%-ni bərk maddələr təşkil edir. Dağıdıcı qüvvəsinə görə turbulent sellər, digər sellərdən zəif olur.
== Laminar sellər ==
'''Laminar sellər''' - zamanı axın paralel laylarda hərəkət edir. Laminar və ya struktur sellər daşlı-palçıqlı, çınqıllı-palçıqlı və ya palçıqlı olur. Strukturlu sellər sel kütləsi tərkibində gilin çox olması ilə fərqlənir, adətən duru yoğurulmuş kütlə kimi düz istiqamətdə hərəkət edir və [[Çay (coğrafiya)|çay]] yatağına, onun ətrafına böyük miqdarda sel materialları çıxarır. Kiş, Şin və digər çay hövzələrində baş verən güclü dağıntılara səbəb olan sellər laminar sellərdir. Bu növ sellərə qarşı mübarizə böyük miqyaslı kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir.
'''Selli çaylara''' - [[Böyük Qafqaz]]<nowiki/>da-Balakənçay, Katexçay, Talaçay, Kürmükçay, [[Şin çayı|Şinçay]], Kişçay, [[Zeydinçay]], Güngütçay, Daşaqılçay, Dəmiraparançay, Bumçay, Tikənliçay, [[Qusarçay (çay)|Qusarçay]], [[Qudyalçay]], [[Qaraçay]], [[Vəlvələçay]], Dəvəçiçay, [[Gilgilçay (Siyəzən)|Gilgilçay]]; [[Kiçik Qafqaz]]<nowiki/>da-Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay, Gəncəçay, Tərtərçay, [[Həkəriçay]], Viləşçay, Lənkərançay, Ordubadçay, Arpaçay və s. aiddir.
== Antropogen amillərin sellərin formalaşmasına təsiri ==
Sətir 122 ⟶ 149:
* Fəal seysmik ərazilərdə yamaclardan qrunt kütləsinin qopması nəticəsində baş verən sellər isə seysmik-tektonik proses mənşəli sellərdir (Mazımçay, Muxaxçay, Vəndamçay, Girdimançay və s.) <ref> Mahmudov R.N. Hidrometeorologiya, iqlim dəyişmələri, təbii fəlakətlər və həyat. Bakı: 2006, 75 s.</ref>, <ref>Mahmudov R.N. Azərbaycanın sel təhlükəli çaylarının kataloqu. Bakı: 2008, 106 s.</ref>, <ref> Эйюбов А.Д. Климатические факторы формирования селей в горах Азербайджана // Труды V Всесоюзн. Конф. по селям и меры борьбы с ними. Баку: 1962, с. 64-69</ref>, <ref> Rüstəmov S.H. Kişçay hövzəsinin hidroloji xüsusiyyəti və sel fəaliyyəti // Kişçay hövzəsində sel fəaliyyəti və onunla mübarizə tədbirləri. Bakı: 1961, s. 6-18</ref>, <ref>Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.109 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova)</ref>
==
* '''[http://anl.az/down/meqale/respublika/2014/aprel/361237.htm Azərbaycanda təbii fəlakətlər]'''
* [http://www.fhn.gov.az/newspaper/?type=view_news&news_id=1840 Sellər və onlara qarşı davranış qaydaları]
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}
[[Kateqoriya:Daşqınlar]]
[[Kateqoriya:Çaylar]]
| |||