Luson adası: Redaktələr arasındakı fərq

'''LuzonLuson adası''' ({{lang-tl|Luzon}}, {{lang-es|Luzón}}) — [[Filippin|Filippin adaları]] arasında ərazisinə görə ən böyük ada. [[Adaların dünyada sahəsinə görə sıralaması]]nda 15-ci yerdə gedir. Adanın sahəsi 109 964,9 km²<ref>http://islands.unep.ch/IHE.htm#898</ref> təşkil edir. Burada 52 990 000 nəfər (2015) yaşayır. Adanın cənubunda Filippinin ən böyük iki şəhəri yerlışir: [[Manila]] və Keson. Manila ölkənin paytaxtıdır. Keson isə ölkədə ən çox əhalisi olan şəhərdir.

Qədim xəritələrdə adanın adı LuzoniyaLusoniya və ya Yeni Kastilya olmuşdur. Adada yaşıyanlara hər zaman LuzonlularLusonlular deyilirdi.

LuzonLuson adasının qərbi [[Cənubi Çin dənizi]], şərqi isə [[Filippin dənizi]] ilə yuyulur. Şimaldan [[Luzon boğazı|Luson boğazı]] ilə [[Tayvan]] vı [[Ryukyu adaları]]ndan ayrılır.,Luzon Luson boğazı həmdə iki hissəyə bölünür: Babuyan və Balintanq.

İqlimi subekvatorial mussondur. Bəzən [[tayfun]]lar baş verir. Ərazisində əsasən daim yaşıl, enliyarpaq bitkilərlə örtülü meşəliklər vardır. Çay vadilərində [[Savannalar|savanna]] bitkiləri yayılmışdır.

LuzonLuson dağlıq adadır. Relyefi orta dağlıqdır. Maksimal hündürlüyü 2934 metr təşkil edir ([[Puloq dağı]]).

Adada həm fəaliyyətini dayandırmış ([[Arayat (vulkan)|Arayat]]), həmdı fəaliyyətdə olan vulkan ([[Mayon vulkanı]] və s) vardır. [[Pinatubo vulkanı]] sonuncu dəfə [[1991]]-ci ildə püskürmüşdür.

Ən iri dağ sistemi Mərkəzi Kordelyerdir. Adanın şimal-qərb hissəsindən keçir. Cənubunda isə elədə hündür olmayan sanbales dağı yerləşir. [[Kaqayan çayı]] Filippinin ən böyük çay sisteminə sahibdir. Serra-Madre və Sambales arasında Mərkəzi LuzonLuson düzənliyi yerləşir. Düzənlik 11 000 km² ərazini əhatə edir. Bura düyü yetişdirilən əsas bölgədir. Düzənliyin ortasında Arayat dağı qaıxır.

Ada olduqca ılverişli buxta və körfəzlərə sahibdir. Bnlar arasında Linqaen və [[Manila körfəzi|Manila körfəzləri]]nikörfəzlərini göstərmək olar. Cənub və qərb sahilləri körfəzlərlə parçalanmışdır.

Ərazisində çoxlu sayda çay vardır. Onlar arasında [[Aqno çayı]] və [[Pampanqa çayı]] xüsusi ilə seçilir. Sahil və çay vadiləri səx məskunlaşılmışdır. Burada yerləşən [[Laquna-de-Bay]] gölü ümumən Cənub-şərqi Asiyanın ən iri daxili gölüdür 949 km² təşkil edir. Ondan axan yeganə çay Pasiq çayı Manila körfəzinə tökülür. Çayın elə də iri olmamasına baxmayaraq Filippin tarixində mühüm rol oynamışdır. Laquna-de-Bay cənub-qərbdə [[Taal gölü]] yerləşir. O dağılmış vulkanın kraterində yerləşir. Gölün ortasında elə də iri olmayan ada vardır.

Adadan cənub-şərqdə [[Mindoro]]. Adalar bir-birindən Verde boğazı ilə ayrılır. Boğaz Cənubi Çin dənizi ilə Tayabas körfəzlərini birləşdirir. Körfəzin cənubunda [[Marinduke]] adası yerləşir. Adada yerləşən Bikol yarımadası uzun və ensiz formaya malikdir. O Tayabas bərzəxi ilə adaya birləşir. Lamon buxtasında Alabat adası Polilo adaları yerləşir. Bikol yarımadasınlnyarımadasının cənubunda Samar adası yerləşir. Bir-birindən San-Bernardino boğazı ilə ayrılır.

Adanın şimal-şərqində [[Kalyao mağarası]]nda ''[[Homo sapiens]]'' aid çənə sümüyü aşkarlanmışdır, Tapıntının yaşı 66,7 ± 1 min il olaraq qiymətləndirilir<ref>[http://www.membrana.ru/particle/4326 Filippində tapılan sümük]</ref><ref>[http://dx.doi.org/10.1016/j.jhevol.2010.04.008 New evidence for a 67000-year-old human presence at Callao Cave, Luzon, Philippines]</ref>. Bölgənin əhalisi əsasən mövcud olmuş quru yolları ilə bölgəyə gəlmişlər. İspanlar adaya XVI əsrdə gəlmişlər. İspanların başında Migel Lopes de Leqaspi, Xuan de Salsedo və Martin de Qoiti dururdu. Onlar adanın sahilinə [[1570]]—[[1571]]-ci illərdə gəlmişlər. İspanlar adanı 300 il müddətində idarət etmişlər. Ada Filippin milli-azadlıq inqilabının mərkızi olmuşdur. Sonradan isə ispan ağalığını Amerikan istilası əvəz etmişdir.

8 dekabr [[1941|1941-ci]] ildə yapon aviasiyası LuzondaLusonda olan amerikan bazasına hücuma keçmişdir. Yaponlar adanı işğal edərək Linqaen körfəzində öz bazalarını inşa etmişdilər. Uzun sürən müharibədən sonra Filippin və Amerikan qüvvələri nəhayət [[5 iyul]] [[1945]]-ci ildə yaponlar üzərindı son qələbəni çalırlar bununla da LuzonLuson adan Filippinin bir parçası olur.

Adada müxtəlif xalqlar yaşayır: [[aetalar]], [[bikollar]], [[ibanaqilər]], [[iqorotilər]], [[ilokilər]], [[Pampanqanlar]], [[Panqasinanlar]], [[taqallar]]. Hər bir xalq adanın müəyyən hissəsində kompakt şəkildə yaşayır. İri şəhərlərdə Avropa, [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]], Yaponiya, Koreyadan gələnlər və metuslər yaşayır. Hər xalqın öz dili vardır. Ölkədə isə [[taqal dili]] dövlət filidir. İngilis dilidə işlənir. Ancaq hələ [[1899]]-cu ilə qədər ispan dili dövlət dili idi. Sənədlərdə bu dildən istifadə edilirdi. Əhalisinin böyük qismi katolikdir. Az miqdarda protestantlara rast gəlinir. Müstəqillik illərində Müstəqil Filippin kilsəsi formalaşmışdır (Iglesia ni Cristo).