Vikipediya

Yaponiya: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 71:
Yaponiya 6.852 adadan ibarət [[stratovulkan]]ik [[arxipelaq]]dır. Yaponiyanın ən böyük dörd adası — [[Honşu]], [[Hokkaydo (ada)|Hokkaydo]], [[Kyuşu (ada)|Kyuşu]] və [[Şikoku (ada)|Şikoku adası]] ölkə ərazisinin təxminən 97 %-ni əhatə edir. Yaponiyanın əhalisi 126 milyon nəfərdir və bu göstəriciyə görə dünyada 10-cu yerdədir. Təxminən 37,8 milyon nəfərin yaşadığı və bir-birinə yaxın olan bir neçə şəhərdən ibarət olan [[:en:Keihin region|Keihin regionu]] (həmçinin [[Tokio]]–[[Yokohama]] aqlomerasiyası kimi tanınır) əhalisinə görə son 60 il ərzində dünyanın ən böyük [[şəhər aqlomerasiyası]]dır.<ref>{{cite web|title=LARGEST 1,000 CITIES ON EARTH: WORLD URBAN AREAS: 2015 EDITION|url=http://www.newgeography.com/content/004841-largest-1000-cities-earth-world-urban-areas-2015-edition|author=Wendell Cox|date=2 fevral 2015|accessdate=24 yanvar 2016}}</ref> [[Tokio]] və ətrafındakı bir neçə prefekturanı əhatə edən Böyük Tokioda 35 milyondan çox insan yaşayır, bu isə buranı dünyada ən böyük mitropolit bölgə və dünyada ən böyük GDP bölgəsi edir.
 
Aparılmış [[Arxeologiya|arxeoloji]] qazıntı işləri Yaponiyanın [[Üst paleolit mədəniyyəti|Üst Paleolit dövrü]]ndə məskunlaşıldığını göstərir. Yaponiya haqqında məlumat verən ilk mənbə [[I əsr]]ə aid olan Çin tarixi mətnləridir. Digər regionlardan, xüsusilə [[Çin]]dən böyük təsir, həmçinin izolyasiya dövrü, daha sonra Qərbi Avropanın təsiri Yaponiya tarixini xarakterizə edir. [[XII əsr]]dən [[1868]]-ci ilə qədər Yaponiya imperatorun naminə fəaliyyət göstərən [[feodal]] [[şoqun]]lar tərəfindən idarə olunmuşdur. Yaponiya [[XVII əsr]]in əvvəllərində uzun müddət davam izolyasiya dövrünə daxil olmuş, bu izolyasiya [[1853]]-cü ildə [[ABŞ hərbi donanması|ABŞ donanması]]nın Yaponiyaya [[Qərbi Avropa]]ya açılması barədə təzyiq etməsinə qədər davam etmişdir. Təxminən 20 il davam edən daxili konfliktdən və üsyandan sonra [[1868]]-ci ildə İmperator Meyci ölkənin hökmdarı olmuş və Yaponiya imperiya, imperator isə xalqın müqəddəs simvolu elan edilmişdir. [[XIX əsr]]in sonlarında, [[XX əsr]]in əvvəllərində — Yaponiyanın hərbi gücünün artdığı dövrdə Birinci Çin-yapon müharibəsi, [[Rus-yapon müharibəsi]] və [[Birinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]ndə əldə olunmuş qələbələr Yaponiyaya imperiya ərazisini genişləndirməyə imkan yaratmışdır. [[1937]]-ci ildə baş vermiş [[Çin-yapon müharibəsi (1937-1945)|İkinci Çin-yapon müharibəsi]] [[1941]]-ci ildə [[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]nin bir hissəsinə çevrilmiş, lakin Yaponiya İmperiyasının müharibəyə qatılması [[1945]]-ci ildə [[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima]] və [[Naqasaki]] şəhərlərinə atom bombalarının atılması, sonda isə məğlub olması ilə nəticələnmişdir. [[1947]]-ci ildə ölkənin [[Yaponiya konstitusiyası|yeni konstitusiyası]] qəbul olunandan bəri Yaponiya imperator və seçkilərlə seçilmiş qanunverici orqan — [[Yaponiya parlamenti]] tərəfindən idarə olunan [[Unitar dövlət|unitar]], [[konstitusiyalı monarxiya]]ya malik ölkədir.
 
Yaponiya [[BMT]], G7, [[G8]] və [[G20]]-nin üzvüdür. Yaponiya böyük gücdür.<ref>{{cite web|url=http://www.the-american-interest.com/2015/01/04/the-seven-great-powers/|title=The Seven Great Powers|publisher=American-Interest|accessdate=7 yanvar 2016}}</ref><ref name="Balance of Power">{{cite book | last = T. V. Paul, James J. Wirtz, Michel Fortmann| title=Balance of Power| publisher=State University of New York Press, 2005| year=2005| location=United States of America | pages = 59, 282 | isbn = 0-7914-6401-6| url=http://www.google.com/books?id=9jy28vBqscQC&pg=PA59&dq="Great+power"}} ''Accordingly, the great powers after the Cold War are Britain, China, France, Germany, Japan, Russia, and the United States'' p.59</ref><ref name="Joshua Baron">{{cite book|last1=Baron|first1=Joshua|title=Great Power Peace and American Primacy: The Origins and Future of a New International Order|date=January 22, 2014|publisher=Palgrave Macmillan|location=United States|isbn=1-137-29948-7}}</ref> Yaponiya nominal ÜDM-ya görə dünyanın ən güclü 4-cü, alıcılıq gücünün tarazlığına görə isə dünyanın ən güclü 3-cü iqtisadiyyatına malikdir. Dövlət həm də dünyanın ən böyük 5-ci ixracatçısı və dünyanın ən böyük 5-ci idxalçısıdır. Yaponiya rəsmi olaraq müharibə elan etməmək istədiyini [[Yaponiya konstitusiyası|konstitusiyası]]nda göstərsə də, Yaponiya dünyanın ən böyük 8-ci hərbi büdcəsinə malikdir<ref>{{cite web|url=http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/15majorspenders |title=SIPRI Yearbook 2012–15 countries with the highest military expenditure in 2011 |publisher=Sipri.org |accessdate=7 yanvar 2016}}</ref> və silahlı qüvvələrindən ancaq özünü və sülhü qorumaqda istifadə etdiyini bildirir. Yaponiya yüksək yaşayış normasına və [[İnsan İnkişafı İndeksi]]nə malik inkişaf etmiş ölkədir, əhali yüksək yaşayış imkanlarından yararlanır. Ölkə körpə ölümünün ən az müşahidə olunduğu 3-cü ölkədir.<ref>{{cite web|url=http://apps.who.int/gho/data/node.main.688?lang=en |title=WHO Life expectancy |publisher=World Health Organization |date=June 1, 2013 |accessdate=7 yanvar 2016}}</ref><ref name="haaretz.com">{{cite news|title=WHO: Life expectancy in Israel among highest in the world|url=http://www.haaretz.com/news/who-life-expectancy-in-israel-among-highest-in-the-world-1.276618|accessdate=7 yanvar 2016|newspaper=Haaretz|date=May 2009}}</ref><ref name="Table A.17">{{cite web|title=Table A.17|url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf|work=United Nations World Population Prospects'', 2006 revision''|publisher=UN|accessdate=7 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya Ölkə Brend İndeksində 1-ci,<ref>[http://www.futurebrand.com/news/futurebrand-launches-the-country-brand-index-2014-15 FutureBrand | News | FutureBrand launches the Country Brand Index 2014–15<!-- Bot generated title -->]</ref> Qlobal Sülh İndeksində isə [[Asiya ölkələrinin siyahısı|Asiya ölkələri]] arasında 1-ci yerdədir.<ref>Institute for Economics and Peace (2015). ''[http://www.visionofhumanity.org/sites/default/files/Global%20Peace%20Index%20Report%202015_0.pdf Global Peace Index 2015.]'' Retrieved 5 October 2015</ref>
Sətir 79:
[[Azərbaycan dili|Azərbaycan sözü]] olan ''Yaponiya'' sözünün, yapon sözü olan {{nihonqo2|日本}} (yapon dilində ''Nippon'' {{Audio|ja-nippon(日本).ogg|qulaq as}} və ya ''Nihon'' {{Audio|ja-nihon(日本).ogg|qulaq as}} kimi tələffüz olunur) sözünün qədim mandarin dili və U dilindəki tələffüzündən törəndiyi güman olunur. [[Yaponlar]] özlərini {{Nihonqo|''Nihoncin''|日本人}}, [[Yapon dili|dillərini]] isə {{Nihonqo|''Nihonqo''|日本語}} adlandırırlar.
 
[[Meyci islahatı]]ndan [[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]nin sonuna qədər ölkənin tam adı {{nihonqo|''Dai Nippon Teikoku''|大日本帝國}} ("Böyük Yaponiya İmperiyası") idi. Müasir dövrdə {{Nihonqo|''Nippon-koku'' və ya ''Nihon-koku''|日本国}} adından istifadə olunur: [[yapon dili]]ndə Yaponiya kimi izahedici işarəsi olmayan ölkə adlarına "ölkə", "dövlət", "xalq" mənasını verən {{nihonqo|''koku''|国}} sözü artırılır.
 
{{nihonqo|''Niçi''|日}} "günəş" və ya "gün" deməkdir; {{nihonqo|''hon''|本}} isə "təməl" və ya "mənşə" mənasını verir. Sözün ümumi mənası ''"günəşin mənşəyi"'' və ya ''"günəşin doğması"'' deməkdir (çinlilərin yanaşmasına görə [[günəş]] Yaponiyada doğur); buna görə də [[Qərbi Avropa|Qərb]]də Yaponiya üçün ''"Gündoğan ölkə"'' adından da istifadə olunur. ''Nihon'' sözünün rəsmi istifadəsindən əvvəl Yaponiya {{Nihonqo||倭|Va}} və ya {{Nihonqo||倭国|Vakoku}} kimi tanınmışdır.<ref>{{cite book|title=The emergence of Japanese kingship|first=Joan R. |last=Piggott|year=1997|publisher=Stanford University Press|isbn=0-8047-2832-1|pages=143–144}}</ref>
Sətir 87:
== Tarix ==
{{Əsas|Yaponiya tarixi}}
=== TarixöncəsiTarix öncəsi və qədim tarix ===
[[Şəkil:Horyu-ji11s3200.jpg|thumb|left|Əsas zalı və beşmərtəbəli [[paqoda]]sı dünyanın ən qədim taxta tikililərindən biri olan buddizm məbədi [[Horyu-ci]] (Yaponiyanın Milli Xəzinəsi və [[YUNESKO]]-nun [[Ümumdünya irsi]] siyahılarındadır).]]
 
Sətir 105:
 
[[Şəkil:Ｓａｍｕｒａｉ.jpg|thumb|left|[[Samuray]] ən kiçik təhqirə görə adi insanı öldürə bilərdi. Edo dövrü, [[1798]].]]
Aşikaqa Takauci [[Kioto]]da — Muromaçidə yeni şoqunluq yaratmışdır. Bu, Muromaçi dövrünün ([[1336]]–[[1573]]) başlanğıcıdır. Aşikaqa Yoşimitsunun dövründə [[Aşikaqa şoqunluğu]] böyük əzəmətə nail olmuşdur və [[Dzen|Dzen buddizmi]] əsasında yaranmış mədəniyyət (Miyabi incəsənəti) müvəffəqiyyətə nail olmuşdur. Bu mədəniyyət daha sonra inkişaf edərək Hiqaşiyama mədəniyyətinə çevrilmişdir və [[XVI əsr]]ə qədər çiçəklənməyə davam etmişdir. O biri tərəfdən, [[Aşikaqa şoqunluğu]] feodal qoşun başçılarını (''daimyo'') nəzarətdə sağlayasaxlaya bilməmişdir. Nəticədə, [[1467]]-ci ildə bir əsr davam edəcək Senqoku dövrünün (''"Döyüşən dövlətlər"'') başlanğıcı olan [[vətəndaş müharibəsi]] (Onin müharibəsi) başlamışdır.<ref>{{cite book |first=George|last=Sansom |year=1961 |title=A History of Japan: 1334–1615 |publisher=Stanford University Press|pages=42, 217 | isbn=0-8047-0525-9}}</ref>
 
[[XVI əsr]]də [[Portuqaliyalılar|portuqaliyalı]] tacirlər və [[Yezuitlər ordeni|Yezuit missionerləri]] ilk dəfə Yaponiyaya çatmış və Yaponiya ilə [[Qərbi Avropa|Qərb]] arasında [[ticarət]] və [[mədəniyyət]] mübadiləsinin əsasını qoymuşdurlar. Bu, Oda Nobunaqaya Qərb texnologiyası və silahları ilə tanış olmağa imkan yaratmış və onlardan digər ''daimyolara'' hücum etməkdə istifadə etmişdir. Onun güc birləşdirməsi Azuçi-Momoyama dövrünün ([[1573]]–[[1603]]) başlanğıcı oldu. [[1582]]-ci ildə Odanın öldürülməsindən sonra varisi Toyotomi Hideyoşi [[1590]]-cı ildə ölkəni birləşdirmiş, [[1592]] və [[1597]]-ci illərdə [[Koreya yarımadası|Koreya]]ya iki uğursuz yürüş etmişdir.
Sətir 116:
 
[[Şəkil:Meiji tenno1.jpg|thumb|upright|left|[[Tokuqava sülaləsi|Tokuqava şoqunluğu]]nun sonlarında keçirilmiş [[Meyci islahatı]]nın adı ilə bağlı olan İmperator Meyci ([[1868]]–[[1912]])]]
[[Qərbi Avropa|Qərb]]in məhkəmə, siyasi və hərbi quruluşunu mənimsəyənilənmənimsəyə bilən dövrdə Yaponiya Kabineti Gizli Şura təşkil etmiş, Meyci konstitusiyasını təqdim etmiş və [[Yaponiya parlamenti]]ni toplamışdır. [[Meyci islahatı]] Yaponiya imperiyasını sənayecə inkişaf edən dünya gücünə çevirmişdir və ölkəni qlobal təsirini artırmaq üçün hərbi gücdən istifadə etməsinə vadar etmişdir. Birinci Çin-yapon ([[1894]]–[[1895]]) və [[Rus-yapon müharibəsi|Rus-yapon (1904–1905) müharibə]]lərində əldə edilmiş qələbələrdən sonra Yaponiya [[Tayvan]]a, [[Koreya]]ya və [[Saxalin adası]]nın cənub yarısına nəzarət etməyə başlamışdır.<ref>{{cite book|last=Matsusaka|first=Y. Tak|title=Companion to Japanese History|year=2009|publisher=Blackwell|isbn=978-1-4051-1690-9|pages=224–241|editor=Tsutsui, William M.|chapter=The Japanese Empire}}</ref> Yaponiya əhalisinin sayı [[1873]]-cü ildə 35 milyon nəfər olduğu halda, [[1935]]-ci ildə bu göstərici 70 milyon nəfərə çatmışdır.<ref>{{cite book|last=Hiroshi|first=Shimizu|title=Japan and Singapore in the world economy : Japan's economic advance into Singapore, 1870–1965|year=1999|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-19236-1|author2=Hitoshi, Hirakawa|page=17}}</ref>
 
[[Şəkil:Generals Pyongyang MigitaToshihide October1894.jpg|thumb|[[Çin]] generalları Birinci Çin-yapon müharibəsində ([[1894]]-[[1895]]) [[yaponlar]]a təslim olarkən.]]
[[XX əsr]]in əvvəllərində qısa müddət davam edən ''"Tayşo demokratiyası"'' dövründə ekspansionizm və militarizm daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. [[Birinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]] qələbə qazanan tərəfdə olan Yaponiyaya dünyaya təsirini və ərazisini artırmağa imkan yaratmışdır. Genişləndirmə siyasətinə davam edən Yaponiyanın [[1931]]-ci ildə [[Mancuriya]]nı işğal etməsi beynəlxalq reaksiyaya və Yaponiyanın [[1933]]-cü ildə [[Millətlər Liqası]]ndan ayrılmasına səbəb olmuşdur. [[1936]]-cı ildə Yaponiya [[Nasist Almaniyası]] ilə [[Antikomintern paktı]]nı imzalamışdır və [[1940]]-cı ildə [[Üçlər paktı]] Yaponiyanı [[Berlin-Roma-Tokio oxu|Ox gücləri]]ndən birinə çevirmişdir.<ref>{{cite web|title=The Axis Alliance|url=http://www.ibiblio.org/pha/policy/pre-war/361125a.html#3|publisher=iBiblio|accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[1941]]-ci ildə Yaponiya Sovet-yapon tərəfsizlik paktını qəbul etmişdir.<ref>{{cite book|last=Totman|first=Conrad|title=A History of Japan ''(2nd ed.)''|year=2005|publisher=Blackwell|isbn=1-4051-2359-1|page=442}}</ref>
 
[[Yaponiya imperiyası]]nın [[1937]]-ci ildə [[Çin]]in digər ərazilərinin işğal etməsi ilə [[Çin–yapon müharibəsi (1937–1945)|İkinci Çin-yapon müharibəsi]] ([[1937]]–[[1945]]) başlatmışdırbaşlamışdır. İmperial Yaponiya ordusu tez [[Çin]]in paytaxtı [[Nankin]] şəhərini tutmuş və Nankin qətliamını törətmişdir.<ref>{{cite web |url=http://www.ibiblio.org/hyperwar/PTO/IMTFE/IMTFE-8.html |title=Judgment International Military Tribunal for the Far East, Chapter VIII: Conventional War Crimes (Atrocities) |publisher=iBiblio |date=November 1948}}</ref> [[1940]]-cı ildə Yaponiyanın Fransız Çinhindisini işğal etməsindən sonra [[ABŞ]] Yaponiyaya neft embarqosu qoymuşdur.<ref>{{cite book |first=Roland H., Jr. |last=Worth |title=No Choice But War: the United States Embargo Against Japan and the Eruption of War in the Pacific |publisher=McFarland |year=1995 |pages=56, 86|isbn=0-7864-0141-9}}</ref> [[7 dekabr|7]]-[[8 dekabr]] [[1941]]-ci ildə Yaponiya gözlənilmədən [[ABŞ]]-a qarşı [[Pörl Harbora hücum|Pörl Harbor hücumu]]nu təşkil etmiş, [[Böyük Britaniya]]nın mülkləri olan [[Honkonq]], [[Sinqapur]] və Malayaya hücum etmiş və [[ABŞ]]-a müharibə elan etmişdir. Bu hadisələr [[ABŞ]] və [[Böyük Britaniya]]nı [[İkinci dünyaDünya müharibəsindəMüharibəsində Sakit okean cəbhəsi|Sakit okean cəbhəsi]]nə qoşulmağa məcbur etmişdir.<ref>{{cite web |url=http://www.sankei.co.jp/seiron/koukoku/2005/0504/ronbun3-2.html |title=インドネシア独立運動と日本とスカルノ（２）|work=馬 樹禮 |publisher=産経新聞社 |date=April 2005 |accessdate=9 yanvar 2016|language=Japanese}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.ibiblio.org/pha/policy/1941/411208c.html |title=The Kingdom of the Netherlands Declares War with Japan |publisher=iBiblio |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[SSRİ]]-nin [[Mancuriya]]nı işğal etməsindən və [[ABŞ]]-ın [[1945]]-ci ildə [[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima]] və [[Naqasaki]] şəhərlərinə [[Atom bombası|atom bomba]]ları atmasından sonra Yaponiya [[15 avqust]] [[1945]]-ci ildə qeyd-şərtsiz təslim olmuşdur.<ref>{{cite journal|last=Pape|first=Robert A.|title=Why Japan Surrendered|journal=International Security|year=1993|volume=18|issue=2|pages=154–201|doi=10.2307/2539100}}</ref> Müharibə nəticəsində Yaponiya və Böyük Şərqi Asiya Ortaq Rifah Ərazisində milyonlarla insan ölmüş, [[sənaye]] və infrastruktur məhv olmuşdur. [[Antihitler koalisiyası|Müttəfiqlər]] ([[ABŞ]]-ın başçılığı altında) milyonlara etnik [[Yaponlar|yapon]]u koloniyalardan vətəninə qaytarmış, Yaponiyanın [[Asiya]]dakı hərbi düşərgələrini ləğv etmiş və işğal olunmuş ərazilərin müstəqilliyini bərpa etmişdir.<ref>{{cite book|last=Watt|first=Lori|title=When Empire Comes Home: Repatriation and Reintegration in Postwar Japan|publisher=[[Harvard University Press]]|year=2010|isbn=978-0-674-05598-8|pages=1–4}}</ref> [[Antihitler koalisiyası|Müttəfiqlər]] müharibə cinayətlərində imzaları olan Yaponiya liderlərini mühakimə etmək üçün [[3 may]] [[1946]]-cı ildə [[Uzaq Şərq beynəlxalq hərbi tribunalı]]nı təşkil etmişdir. Bakterial tədqiqatlarda iştirak edənlər və müharibəyə səbəb olmuş imperiya ailəsinin üzvləriüzvlərinə tələblərə baxmayaraq Müttəfiq Qüvvələrin Ali Komandanı tərəfindən bəraət qazandırılmışdır.<ref>{{cite book|last=Thomas|first=J.E.|title=Modern Japan|year=1996|publisher=Longman|isbn=0-582-25962-2|pages=284–287}}</ref>
 
[[1947]]-ci ildə Yaponiya liberal demokratiyanı vurğulayan [[Yaponiya konstitusiyası|yeni konstitusiya]] qəbul etmişdir. [[1952]]-ci ildə imzalanmış [[San-Fransisko sülh müqaviləsi]] ilə müttəfiqlərin Yaponiya işğalı başa çatmışdır<ref>{{cite web |url=http://www.japantimes.co.jp/news/2007/03/06/national/52-coup-plot-bid-to-rearm-japan-cia/ |title='52 coup plot bid to rearm Japan: CIA |first=Joseph |last=Coleman| date=March 6, 2007|work=The Japan Times |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> və Yaponiya [[1956]]-cı ildə [[BMT]]-nin üzvü olmuşdur. Yaponiya daha sonra tərəqqiyə nail olaraq [[2010]]-cu ildə [[Çin]] tərəfindən geridə buraxılana qədər dünyanın ikinci ən böyük [[Yaponiya iqtisadiyyatı|iqtisadiyyat]]ına malik olmuşdur. [[XXI əsr]]in əvvəllərində tədrici iqtisadi yenilənmə başlamışdır.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5178822.stm |title=Japan scraps zero interest rates |publisher=BBC News |date=July 14, 2006 |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[11 mart]] [[2011]]-ci ildə Yaponiyada [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|tarixdə qeydə alınmış ən güclü zəlzələ]] baş vermişdir və bu fəlakət Fukuşima nüvə fəlakətinə səbəb olmuşdur.<ref name="nytimes-tsunami">{{cite news|last=Fackler|first=Martin; Drew, Kevin|title=Devastation as Tsunami Crashes Into Japan|url=http://www.nytimes.com/2011/03/12/world/asia/12japan.html?ref=world|accessdate=9 yanvar 2016|newspaper=The New York Times|date=March 11, 2011}}</ref>
Sətir 135:
[[Yaponiya baş naziri]] hökumətin əsas başçısıdır və [[Yaponiya parlamenti]] tərəfindən üzvləri arasından müəyyənləşdirildikdən sonra imperator tərəfindən təyin olunur. [[Yaponiya baş naziri]] Kabinet başçısıdır və dövlət nazirlərini müəyyənləşdirir və ya işdən azad edir. LDP partiyasının [[2012]]-ci il ümumi seçkilərindəki qələbəsindən sonra [[26 dekabr]] [[2012]]-ci ildə<ref>{{cite news|last=Fackler|first=Martin|title=Ex-Premier Is Chosen To Govern Japan Again|url=http://www.nytimes.com/2012/12/27/world/asia/shinzo-abe-selected-as-japans-prime-minister.html?_r=1&|accessdate=10 yanvar 2016|newspaper=The New York Times|date=December 27, 2013|location=New York}}</ref> [[Şinzo Abe]] [[Yoşihiko Noda]]nın yerini tutaraq baş nazir olmuşdur və bu vəzifəyə ikinci dəfə seçilmişdir. Baş nazirin formal olaraq imperator tərəfindən təyin olunmasına baxmayaraq, [[Yaponiya konstitusiyası]] aşkar şəkildə imperatordan parlament tərəfindən seçilmiş şəxsi bu vəzifəyə təyin etməsini tələb edir.<ref name="Constitution"/>
 
Tarixən [[Çin]]dən təsirlənmiş Yaponiyanın qanun sistemi Edo dövründə ''"Kucikata Osadameqaki"'' kimi mətnlərin vasitəsilə müstəqil inkişaf etmişdir.<ref>{{cite book|last=Dean|first=Meryll|title=Japanese legal system: text, cases & materials|year=2002|publisher=Cavendish|isbn=978-1-85941-673-0|pages=55–58|edition=2nd}}</ref> [[XX əsr]]in sonlarında Yaponiyanın məhkəmə sistemi əsasən [[Avropa]]nın qanun sistemindən (xüsusilə [[Almaniya]]) təsirlənmişdir. Məsələn, Yaponiya hökuməti [[1896]]-cı ildə Almaniya vətəndaşlıq qanunnaməsi əsasında qanunnamə hazırlamışdır və bu qanunnamə [[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]ndən sonra da bəzi dəyişikliklərlə qüvvədə qalmışdır.<ref>{{cite journal|last=Kanamori|first=Shigenari|title=German influences on Japanese Pre-War Constitution and Civil Code|journal=European Journal of Law and Economics|date=January 1, 1999|volume=7|issue=1|pages=93–95|doi=10.1023/A:1008688209052}}</ref> Yazılı hüquq [[Yaponiya parlamenti]] və imperator ştampı ilə müəyyənləşdirilir. Yaponiyanın [[Məhkəmə|məhkəmə sistemi]] üç yarusa bölünür: Ali məhkəmə və ondan aşağı səviyyədə yerləşən üç məhkəmə.<ref>{{cite web |url=http://www.kantei.go.jp/foreign/judiciary/0620system.html |publisher=Office of the Prime Minister of Japan |title=The Japanese Judicial System |accessdate=10 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya yazılı hüququnun əsas hissəsi ''Altı kodeks'' adlanır.<ref>{{cite book|last=Dean|first=Meryll|title=Japanese legal system: text, cases & materials|year=2002|publisher=Cavendish|isbn=978-1-85941-673-0|page=131|edition=2nd}}</ref>
 
== Xarici siyasət və ordu ==
Sətir 142:
Yaponiya [[G8]], [[Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlığı|APEC]] və "ASEAN Plus Three" üzvüdür və Şərqi Asiya sammitinin iştirakçısıdır. Yaponiya [[2007]]-ci ilin [[mart]]ında [[Avstraliya]] ilə,<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/australia/joint0703.html |title=Japan-Australia Joint Declaration on Security Cooperation |publisher=Ministry of Foreign Affairs|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> [[2008]]-ci ilin [[oktyabr]]ında [[Hindistan]] ilə təhlükəsizlik paktı imzalamışdır.<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/india/pmv0810/joint_d.html |title=Joint Declaration on Security Cooperation between Japan and India |publisher=Ministry of Foreign Affairs |date=October 22, 2008 |accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya rəsmi inkişaf yardımının 5-ci ən böyük ianəçisidir ([[2014]]-cü ildə 9.2 milyard [[ABŞ dolları]]).<ref>{{cite web|title=Statistics from the Development Co-operation Report 2015|url=http://www.oecd.org/dac/japan.htm|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development|OECD]]|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref>
 
Yaponiyanın [[ABŞ]] ilə yaxın iqtisadi və hərbi münasibətləri var; ABŞ-Yaponiya təhlükəsizlik alyansı bu dövlətlərin xarici əlaqələrində təməl daşı rolunu oynayır.<ref>{{cite web |url=http://www.realclearpolitics.com/articles/2007/03/japan_is_back_why_tokyos_new_a.html |title=Japan Is Back: Why Tokyo's New Assertiveness Is Good for Washington| author=Michael Green |publisher=Real Clear Politics | accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> [[1956]]-cı ildən [[BMT]]-nin üzvü olan Yaponiya müxtəlif vaxtlarda (ümumilikdə isə 20 il) [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası]]nın üzvü olmuşdur (sonuncu dəfə [[2009]]-cu və [[2010]]-cu illərdə). Yaponiya [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|əhlükəsizlikTəhlükəsizlik Şurası]]nın daimi üzvü olmağa çalışan G4 ölkələrindən biridir.<ref>{{cite web |url=http://www.centralchronicle.com/20070111/1101194.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070221044357/http://www.centralchronicle.com/20070111/1101194.htm |archivedate=February 21, 2007 |title=UK backs Japan for UNSC bid |work=Central Chronicle | accessdate=11 yanvar 2016}}</ref>
 
Yaponiyanın qonşuları ilə bir neçə torpaq mübahisəsi problemi var: [[Rusiya]] ilə [[Kuril adaları|Cənubi Kuril adaları]] üzərində, [[Cənubi Koreya]] ilə [[Liankur|Liankur qayalıqları]] üzərində, [[Çin]] və [[Tayvan]] ilə Senkaku adaları üzərində və [[Çin]]lə Okinotorişima bölgəsi üzərində.<ref>{{cite book|title=Peace in Northeast Asia|year=2008|publisher=Edward Elgar Publishing Limited|pages=26–29|editor=Schoenbaum, Thomas J.}}</ref> Yaponiyanın həmçinin [[Şimali Koreya]] ilə qaçırılmış yaponlar məsələsinə və nüvə silahı proqramına görə davam edən konflikti var.<ref>{{cite web|last=Chanlett-Avery|first=Emma|title=North Korea's Abduction of Japanese Citizens and the Six-Party Talks|url=https://fas.org/sgp/crs/row/RS22845.pdf|work=CRS Report for Congress|publisher=Federation of American Scientists|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref>
Sətir 148:
Yaponiya dünyada ən böyük hərbi büdcəyə malik ölkələrdən biridir.<ref>{{cite web|title=The 15 countries with the highest military expenditure in 2009|url=http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/milex_15|publisher=Stockholm International Peace Research Institute|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya [[İraq müharibəsi (2003-2011)|İraq müharibəsi]]nə qeyri-döyüşən qüvvələr göndərmişdir, amma onları sonda geri çəkmişdir.<ref name="Iraq deployment">{{cite web |url=http://www.iht.com/articles/2006/06/20/news/japan.php |archiveurl=http://wayback.archive.org/web/20070416075509/http://www.iht.com/articles/2006/06/20/news/japan.php |archivedate=2007-04-16|title= Tokyo says it will bring troops home from Iraq |work=International Herald Tribune |date=June 20, 2006 | accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya Dəniz Özünümüdafiə Qüvvələri (YDÖQ) RIMPAC dəniz təlimlərinin daimi iştirakçısıdır.<ref>{{cite web|title=About RIMPAC |url=http://www.mindef.gov.sg/imindef/mindef_websites/topics/exrimpac/abt_rimpac.html |publisher=Government of Singapore |accessdate=18 aprel 2016 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130806203903/http://www.mindef.gov.sg/imindef/mindef_websites/topics/exrimpac/abt_rimpac.html |archivedate=August 6, 2013 }}</ref>
 
Yaponiya ordusunun (Yaponiya Özünümüdafiə Qüvvələri) imkanları [[Yaponiya konstitusiyası]]nın 9-cu maddəsi ilə məhdudlanır. [[Yaponiya konstitusiyası|Konstitusiya]]ya görə, Yaponiya müharibə elan etməkdən və ya silahlı qüvvələrini beynəlxalq münaqişələrdə istifadə etməkdən imtina edir. Buna uyğun olaraq, Yaponiya Özünümüdafiə Qüvvələri Yaponiyadan kənarda fəaliyyət göstərməyən [[ordu]]dur.<ref>正論, may 2014 (171).</ref> YÖQ müdafiə naziri tərəfindən nəzarət olunur, Yaponiya Quru Özünümüdafiə Qüvvələri (YQÖQ), Yaponiya Dəniz Özünümüdafiə Qüvvələri (YDÖQ) və Yaponiya Hava Özünümüdafiə Qüvvələrindən (YHÖQ) ibarətdir. Yaponiya ordusu hazırda sülhməramlı əməliyyatlarda istifadə olunur; qüvvələrinin [[İraq]]da cəbhə boyu düzülməsi [[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]ndən sonra Yaponiya ordusunun okeanın o tayındakı ilk istifadəsi kimi qeyd olunur.<ref name="Iraq deployment"/>
 
[[2014]]-cü ilin mayında [[Yaponiya baş naziri|baş nazir]] [[Şinzo Abe]] Yaponiyanın [[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]ndən bəri müəyyənləşdirdiyi qeyri-fəallığı davam etdirmək və [[Şərqi Asiya|region]]un təhlükəsizliyi haqqında məsuliyyəti götürmək istədiyini demişdir. O, Yaponiyanın açar rolu oynamaq istədiyini bildirmiş, qonşu ölkələrə Yaponiyanın dəstəyini təklif etmişdir.<ref name="JapanAsia">{{cite news|title=Abe offers Japan's help in maintaining regional security|url=http://www.japanherald.com/index.php/sid/222467193/scat/c4f2dd8ca8c78044/ht/Abe-offers-Japans-help-in-maintaining-regional-security|accessdate=11 yanvar 2016|publisher=Japan Herald}}</ref>
 
== İnzibati bölgü ==
Sətir 185:
Yaponiyanın iqlimi əsasən mülayimdir, amma [[cənub]]dan [[şimal]]a getdikcə iqlim dəyişir. Yaponiyada 6 başlıca iqlim zonası yerləşir: [[Hokkaydo (ada)|Hokkaydo]], [[Yapon dənizi]], Mərkəzi dağlıq, [[Daxili Yapon dənizi]], [[Sakit okean]] və [[Ryukyu adaları]]. Ölkənin ən şimal bölgəsi olan [[Hokkaydo (ada)|Hokkaydo]]da rütubətli kontinental iqlim hakimdir, [[qış]] uzun və soyuq, [[yay]] isə sərin keçir. [[Atmosfer yağıntıları|Yağıntı]]nın miqdarı çox deyil, amma [[qış]]da adalarda qalın qar təbəqələri yaranır.<ref name=autogenerated2>{{cite book|last=Karan|first=Pradyumna Prasad|title=Japan in the 21st century|year=2005|publisher=University Press of Kentucky|isbn=0-8131-2342-9|pages=18–21, 41|author2=Gilbreath, Dick}}</ref>
 
[[Honşu|Honşu adası]]nın qərb sahilində yerləşən [[Yapon dənizi]] zonasında şimal-qərb küləkləri adalarda bərk [[qar]] yağmaya səbəb olur. [[Yay]]da region [[Sakit okean]] bölgəsindən daha sərin keçir, amma [[fön]] küləklərinə görə bəzən çox isti temperaturlar qeydə alına bilir. Mərkəzi dağlıq zonada tipik rütubətli kontinental iqlim müşahidə olunur: [[yay]] və [[qış]] arasında, [[gecə]] və gündüz arasında böyük [[Amplitudaamplituda|temperatur amplituda]]ları qeydə alınır. [[Atmosfer yağıntıları|Yağıntı]]nın miqdarı azdır, amma [[qış]] qarlı keçir. [[Çuqoku (region)|Çukoqu]] və [[Şikoku]] regionlarında yerləşən dağlar [[Daxili Yapon dənizi]] zonasına mövsümi küləklərin daxil olmasının qarşını alır və il boyunca [[iqlim]]in mülayim keçməsinə şərait yaradır.<ref name=autogenerated2 />
 
[[Sakit okean]] sahilində rütubətli subtropik iqlim hakimdir. [[Qış]] mülayim keçir, bəzən isti, bəzən də qarla müşahidə olunur. Rütubətli yaylar mövsümi cənub-şərq küləklərinin bir nəticəsi kimi qəbul olunur. [[Ryukyu adaları]] subtropik iqlimə malikdir, [[qış]] və [[yay]] isti keçir. Yağıntının miqdarı xeyli çoxdur (xüsusilə yağış mövsümlərində).<ref name=autogenerated2 />
Sətir 196:
 
=== Ətraf mühit ===
[[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]ndən sonra iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etdiyi dövrdə hökumət və şirkətlər ətraf mühitə olan diqqətə az əhəmiyyət vermişdilər. Bunun nəticəsində [[1950]]-ci və [[1960]]-ci illərdə ətraf mühitin çirklənməsi hər yerə yayılmışdır. Bu problemlə bağlı narahatçılıqların artacağından narahat olan hökumət [[1970]]-ci illərdə ətraf mühitin qorunması haqqıdahaqqında bir neçə qanun təqdim etmişdir.<ref>{{cite web|title=日本の大気汚染の歴史 |url=http://www.erca.go.jp/taiki/history/ko_syousyu.html |publisher=Environmental Restoration and Conservation Agency |accessdate=1 aprel 2016 |language=Japanese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110501085231/http://www.erca.go.jp/taiki/history/ko_syousyu.html |archivedate=May 1, 2011 }}</ref> [[1973]]-cü ildəki neft böhranı və təbii sərvətlərinin azlığı Yaponiyanı [[enerji]]dən səmərəli istifadə etməyə məcbur edir.<ref>{{cite web|last=Sekiyama|first=Takeshi|title=Japan's international cooperation for energy efficiency and conservation in Asian region|url=http://nice.erina.or.jp/en/pdf/C-SEKIYAMA.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080216005103/http://nice.erina.or.jp/en/pdf/C-SEKIYAMA.pdf|archivedate=February 16, 2008|publisher=Energy Conservation Center|accessdate=13 yanvar 2016}}</ref> Hazırda Yaponiyanın qarşıda dayanan və həllini gözləyən əsas ətraf mühit məsələləri [[Hava|havanın çirklənməsi]] (NO<sub>x</sub>, zəhərli qazlar), tullantıların idarə edilməsi, [[Evtrofikasiya|suyun evtrofikasiyası]], [[təbiət]]in qorunması, [[iqlim]] dəyişikliyi, [[Kimyəvi birləşmələr|kimyəvi maddə]]lərin idarə edilməsi və ətraf mühitin beynəlxalq əməkdaşlıqla qorunmasıdır.<ref>{{cite web|title=Environmental Performance Review of Japan|url=http://www.oecd.org/dataoecd/0/17/2110905.pdf|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development|OECD]]|accessdate=13 yanvar 2016}}</ref>
 
[[2015]]-ci ilin iyun ayında [[kömür]]lə fəaliyyət göstərən 40-dan çox müəssisənin tikilməsi planlaşdırılmışdır. NGO Climate Action Network Yaponiyanı öz ''"Günün fossili"'' mükafatının qalibi elan etmişdir.<ref>{{cite news | title =At G-7, Japan's energy plan is not all that green | author =Elaine Kurtenbach | date = June 6, 2015 | agency =Associated Press}}</ref>
Sətir 243:
{{Əsas|Yaponiyada nəqliyyat}}
[[Şəkil:JR Central N700 -01.jpg|thumb|left|Sürətli N700 Tokyado-şinkansen qatarı, Şin-Yokohama stansiyası, [[Kanaqava prefekturası]]]]
Yaponiyanın yol xərcləri əhatəli olmuşdur.<ref>{{cite news|title=Japan's Road to Deep Deficit is Paved with Public Works|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9500E3DC1031F932A35750C0A961958260|accessdate=20 yanvar 2016|newspaper=The New York Times|first=Andrew|last=Pollack|date=March 1, 1997}}</ref> Ümumi uzunluğu 1,2 milyon kilometr olan [[yol]] şəbəkəsi [[nəqliyyat]]ın əsasını təşkil edir.<ref>{{cite web|title=Transport |url=http://www.stat.go.jp/english/data/handbook/c09cont.htm |work=Statistical Handbook of Japan 2007 |publisher=Statistics Bureau |accessdate=20 yanvar 2016 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110427071603/http://www.stat.go.jp/english/data/handbook/c09cont.htm |archivedate=April 27, 2011 }}</ref> Məhdud ödənişli avtomobil yolları [[Yaponiya şəhərləri|əsas şəhərləri]] əlaqələndirir və rüsumtoplayanrüsum toplayan məntəqələr tərəfindən nəzarət olunur. Yeni və istifadə olunmuş [[avtomobil]]lər ucuzdur; avtomobil mülkiyyətçiliyindən və [[yanacaq]]dan əldə olunan gəlir [[enerji]]nin məhsuldarlığını artırmaqda istifadə olunur. Lakin keçdiyi bütün məsafənin cəmi 50 faizində, Yaponiya [[avtomobil]]in istifadəsinə görə [[G8]] ölkələri arasında ən aşağı göstəriciyə malik ölkədir.<ref name="transtatsjp">{{cite web|url=http://www.iraptranstats.net/jp|title=Transport in Japan|accessdate=20 yanvar 2016|work=International Transport Statistics Database|publisher=[[International Road Assessment Program]]}} {{subscription required}}</ref>
 
[[1987]]-ci ildəki özəlləşdirmədən bəri Yaponiya dəmiryol şirkətlərinin çoxu regional və yerli sərnişindaşıma bazarında rəqabət içərisindədir. Yaponiyanın əsas dəmiryol şirkətləri Japan Railways Group, Kintetsu Corporation, Seibu Railway və Keio Corporation şirkətləridir. Maksimum sürətləri 240–320 [[Sürət|km/saat]] olan ''Şinkansen qatarları'' [[Yaponiya şəhərləri|Yaponiyanın əsas şəhərlərini]] birləşdirir. Yaponiya qatarları təhlükəsizliyinə və dəqiqliyinə görə tanınır.<ref>{{cite web|url=http://english.jr-central.co.jp/about/safety.html|title=About the Shinkansen&nbsp;– Safety|accessdate=20 yanvar 2016|publisher=Central Japan Railway Company}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hitachi-rail.com/rail_now/column/just_in_time/index.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080513230217/http://www.hitachi-rail.com/rail_now/column/just_in_time/index.html|archivedate=May 13, 2008|title=Corporate Culture as Strong Diving Force for Punctuality- Another "Just in Time"|accessdate=20 yanvar 2016|publisher=Hitachi}}</ref> [[Tokio]] ilə [[Osaka]] şəhərləri arasında yeni Maglev xəttinin salınması təklifi müasir mərhələdədir.<ref>{{cite news |url=http://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/japan-to-approve-plans-for-new-supertrain-2275308.html |title=Japan to approve plans for a new super-train |work=The Independent |date=April 27, 2011 |accessdate=20 yanvar 2016 |location=London}}</ref> Yaponiyada 175 [[hava limanı]] yerləşir;<ref name="cia" /> Yaponiyanın ən böyük hava limanı olan Tokio hava limanı (və ya Haneda hava limanı) [[Asiya]]nın ikinci ən işlək [[hava limanı]]dır.<ref>{{cite web|url=http://www.airports.org/cda/aci_common/display/main/aci_content07_c.jsp?zn=aci&cp=1-5-212-218-222_666_2__ |title=Year to Date Passenger Traffic |publisher=Airports Council International |date=November 11, 2010 |accessdate=20 yanvar 2016 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110111152406/http://www.airports.org/cda/aci_common/display/main/aci_content07_c.jsp?zn=aci&cp=1-5-212-218-222_666_2__ |archivedate=January 11, 2011 }}</ref> Yaponiyanın digər ən böyük hava limanları [[Narita hava limanı]], Kansai hava limanı və Çubu hava limanıdır.<ref>{{cite book|last=Nakagawa|first=Dai|title=Transport Policy and Funding|year=2006|publisher=Elsevier|isbn=0-08-044852-6|page=63|author2=Matsunaka, Ryoji}}</ref> Naqoya limanı Yaponiyanın ən böyük və işlək limanıdır. Ölkənin [[ticarət]] dəyərinin 10 %-i bu limanın payına düşür.<ref>{{cite web|title=Port Profile|url=http://www.port-of-nagoya.jp/english/about_port.htm|publisher=Port of Nagoya|accessdate=20 yanvar 2016}}</ref>
Sətir 255:
Yerli xalqlardan ən çox üstünlük təşkil edənlər yamatolar, [[aynular]],<ref>{{cite news |first= Philippa |last= Fogarty|title= Recognition at last for Japan's Ainu|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7437244.stm|publisher=BBC|date= June 6, 2008|accessdate=21 yanvar 2016 }}</ref> ryukyular, eləcə də ''burakumin''<ref>{{cite news|title=The Invisible Race|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,910511,00.html|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=Time|date=January 8, 1973}}</ref> kimi kiçik etnik qruplardır. Əhalinin bir hissəsi yamatolar arasında qaynayıb-qarışmışdır (məsələn, [[Bonin adaları|Oqasavara adaları]]nın əhalisi kimi<ref name="mccormack1999">McCormack, Gavan. [http://www.jpri.org/publications/occasionalpapers/op15.html "Dilemmas of Development on The Ogasawara Islands,"] ''JPRI Occasional Paper,'' No. 15 (August 1999).</ref>). [[2014]]-cü ildə [[Dövlət sərhədi|ölkə sərhədləri]] daxilində doğulmayan və qeyri-yapon əhali [[Yaponiya əhalisi|ümumi əhali]]nin cəmi 1,5 %-ni təşkil edirdi.<ref>"[http://www.stat.go.jp/data/nenkan/zuhyou/y650214000.xls Japan Statistical Yearbook 2016]".</ref> Yaponiya etnik homogenliyinə görə seçilir və vətəndaşları üçün [[Etnik azlıq|etnik]] və ya [[irq]]i statistikalar tərtib etmir. Sonuncu bir statistikaya görə Yaponiya çoxmillətli dövlət olsa da,<ref>[[John Lie]] ''Multiethnic Japan'' (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2001)</ref> Yaponiyanın böyük hissəsi ölkəni monokultural [[dövlət]] kimi görür. [[Yaponiya baş naziri|Yaponiyanın keçmiş baş naziri]] və maliyyə naziri [[Taro Aso]] ölkəni xarakterizə edərkən ''"bir [[irq]], bir [[sivilizasiya]], bir [[dil]] və bir [[mədəniyyət]]"'' ifadəsindən istifadə etmişdir.<ref>"[http://www.japantimes.co.jp/news/2005/10/18/national/aso-says-japan-is-nation-of-one-race/ Aso says Japan is nation of 'one race']". The Japan Times. October 18, 2005.</ref>
 
Gözlənilən həyat müddətinə görə Yaponiya dünyada ən yaxşı ikinci göstəriciyə malikdir: [[2010]]-[[2015]]-ci illərdə doğulan şəxslər üçün 83,5 il.<ref name="haaretz.com"/><ref name="Table A.17"/> [[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]ndən sonra baş vermiş ''bebi-bum''un bir nəticəsi kimi [[Yaponiya əhalisi]] qocalmaqdadır və doğum göstəriciləri aşağıdır. [[2012]]-ci ildə əhalinin 24,1 %-i 65 yaşından yuxarı olduğu halda, 2050-ci ildə bu göstəricinin 40 %-ə çatacağı gözlənilir.<ref name="handbook">{{cite web |url=http://www.stat.go.jp/english/data/handbook/c0117.htm#c02 |title=Statistical Handbook of Japan 2013: Chapter 2—Population |publisher=Statistics Bureau |accessdate=21 yanvar 2016}}</ref>
 
Demoqrafik quruluşdakı dəyişikliklər bir neçə [[Sosial qrup|sosial]] nəticəyə səbəb olmuşdur. Xüsusən əmək qabiliyyətli əhalinin potensial azalması və ictimai təqaüd planı kimi [[sosial müdafiə]] xərclərinin artması bu nəticələrə aiddir.<ref>[[Gonzalo Garland]] et al. "Dynamics of Demographic Development and its impact on Personal Saving : case of Japan", with Albert Ando, Andrea Moro, Juan Pablo Cordoba, in ''Ricerche Economiche'', Vol 49, August 1995</ref> Evlənməyən və övlad sahibi olmayan [[Yaponlar|yapon gəncləri]]nin sayı artır.<ref name="Ogawa"/> [[2011]]-ci ildə, son beş ildə [[Yaponiya əhalisi]]nin 204.000 nəfər azalaraq 126,24 milyon nəfər olduğu məlum olmuşdur. Bu, [[1947]]-ci ildən bəri qeydə alınmış ən böyük azalmadır.<ref>{{cite web |url=http://www.bloomberg.com/news/2012-01-02/japanese-population-drops-most-since-world-war-ii-after-quake.html |title=Japan Population Drops Most Since World War II |date=January 2, 2012}}</ref> Bu azalmada ən böyük pay [[2011]]-ci ildə təxminən 16.000 nəfərin ölümünə və 2.600 nəfərin ([[2014]]-cü ilin məlumatı) hələ də itkin olmasına səbəb olan [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|Tohoku zəlzələsi]]nin payına düşür.<ref>{{cite news|last=Ryall|first=Julian|title=Japan's population contracts at fastest rate since at least 1947|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/japan/8989372/Japans-population-contracts-at-fastest-rate-since-at-least-1947.html|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=The Telegraph|date=January 3, 2012}}</ref>
Sətir 271:
[[Şəkil:Itsukushima torii distance.jpg|thumb|[[YUNESKO]]-nun [[Ümumdünya irsi]] siyahısına düşmüş və ''Yaponiyanın Üç Məşhur Peyzajı''ndan biri olan İtsukuşima məbədinin toriisi ([[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima şəhəri]]nin yaxınlığı).]]
 
[[Yaponiya konstitusiyası]]nın 20-ci maddəsinə görə Yaponiyada hər kəs istədiyi [[din]]ə etiqad etməkdə sərbəstdir. Yaponiyada təxminən 100.000-ə yaxın şintoizm məbədi yerləşir.<ref>Breen, Teeuwen in ''Breen, Teeuwen'' (2000:1)</ref> Təxminlərə görə [[Yaponiya əhalisi]]nin 84-96 %-i [[buddizm]] və ya [[şintoizm]] (həmçinin hər iki dinin sinkretizminə) dininə etiqad edir<ref name="cia"/><ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2006/71342.htm |title=International Religious Freedom Report 2006 |author=Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor |publisher=US Department of State |date=September 15, 2006 |accessdate=21 yanvar 2016}}</ref>. Amma bu statistika ancaq [[məbəd]] üzvlərinin sayına əsaslandığından (Danka sistemi), əsl rəqəmin bundan daha çox olduğu güman olunur. Digər tədqiqatlara görə əhalinin ancaq 30 %-i özünü [[din]]dar hesab edir.<ref name=Kisala>{{cite book| last = Kisala | first = Robert | editor= Wargo, Robert| title = The Logic Of Nothingness: A Study of Nishida Kitarō | publisher = University of Hawaii Press| year = 2005| pages = 3–4 | isbn = 0-8248-2284-6}}</ref> Edvin Rayşauer və Marius Yansenə görə [[Yaponiya əhalisi]]nin təxminən 70-80 %-i heç bir [[din]]ə inanmır.<ref name=ReischauerJansen215>{{Cite book
| publisher = Belknap Press of Harvard University Press
| isbn = 978-0-674-47184-9
Sətir 321:
İse məbədləri [[Yaponiya memarlığı]]nın prototipi kimi şöhrət qazanmışdır.<ref>{{cite book |title=Ise: Prototype of Japanese Architecture |author1=Tange, Kenzo |author2=Kawazoe, Noboru |year=1965 |publisher=Massachusetts Institute of Technology Press}}</ref> Ənənəvi [[memarlıq]]da taxtadan geniş istifadə olunur. Ənənəvi evlər olan ''minka''larda və məbədlərdə tatami ayaqaltılarının və sürüşən [[qapı]]lar — ''şoci''lərin istifadə edildiyini görmək olar.<ref>{{cite book |title=What is Japanese Architecture?: A Survey of Traditional Japanese Architecture with a List of Sites and a Map |author1=Kazuo, Nishi |author2=Kazuo, Hozumi |year=1995 |publisher=Kodansha |isbn=978-4-7700-1992-9}}</ref> Yaponiya heykəltəraşlığında da taxtadan geniş istifadə olunur və [[Rəssamlıq|Yaponiya rəssamlığı]] Yaponiya incəsənətinin ən qədim sahələrindən biridir. Ən qədim rəsm əsərləri [[e.ə. 300]]-cü ilə aid edilir. [[Rəssamlıq|Yaponiya rəssamlığı]]nın tarixi yerli Yaponiya estetikası ilə xarici ölkə ideyalarının adaptasiyası arasındakı sintezi və rəqabəti göstərir.<ref name=autogenerated3>{{cite book|last=Arrowsmith|first=Rupert Richard|title=Modernism and the Museum: Asian, African, and Pacific Art and the London Avant-Garde|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-959369-9}}</ref>
 
[[Yaponiya mədəniyyəti]] ilə Avropa mədəniyyətinin qarşılıqlı təsiri əhəmiyyətli nəticələr doğurmuşdur: məsələn, yaponizm cərəyanının tanınmağa başladığı [[XIX əsr]]də, ixrac edilməyə başlayan [[ukiyo-e]] qravürlərinin [[Qərbi Avropa|Qərb]]də müasir incəsənətin inkişafında, xüsusilə [[postimpressionizm]] üzərində nəzərəçarpacaqnəzərə çarpacaq dərəcədə əhəmiyyəti olmuşdur.<ref name=autogenerated3 /> Məşhur [[ukiyo-e]] rəssamları [[Katsuşika Hokusay]] və Utaqava Hiroşiqedir. Ənənəvi taxta blok mətbəəçiliyi ilə Qərb incəsənətinin birləşməsi nəticəsində, hazırda həm Yaponiyada, həm də xarici ölkələrdə məşhur olan [[komiks]] formatı — [[manqa]] yaranmışdır.<ref>{{cite web |url=https://web.archive.org/web/20080102040820/http://www.dnp.co.jp/museum/nmp/nmp_i/articles/manga/manga1.html |title= A History of Manga |publisher=NMP International |accessdate=23 yanvar 2016}}</ref> [[Manqa]] əsasında hazırlanmış [[animasiya]]lar isə [[anime]] adı ilə tanınır. Yaponiyanın istehsal etdiyi [[Video oyun|video oyun konsolları]] [[1980]]-ci illərdən bəri məşhurluğunu qoruyur.<ref>{{cite web |archiveurl=http://94.23.146.173/ficheros/c46b765443281b81f03f065d35b83111.pdf |url=http://uk.gamespot.com/gamespot/features/video/hov/index.html |title= The History of Video Games |first=Leonard|last=Herman|author2=Horwitz, Jer |author3=Kent, Steve |author4= Miller, Skyler |publisher=[[GameSpot]]|year=2002 |archivedate=February 3, 2014|accessdate=23 yanvar 2016}}</ref>
 
=== Musiqi ===
Sətir 328:
Yaponiya musiqisi eklektik və çoxşaxəlidir. [[Koto]] kimi bir çox [[musiqi aləti]] [[IX əsr|IX]]-[[X əsr]]lərdə ixtira olunmuşdur. [[Noh|Ənənəvi yapon dram teatr sənəti]] [[Noh]]un tarixi [[XIV əsr]]ə, [[gitara]]yabənzər [[şamisen]] kimi çalğı alətlərinin istifadə olunduğu populyar xalq musiqisinin tarixi isə [[XVI əsr]]ə gedib çıxır.<ref>{{cite book|last=Malm|first=William P.|title=Traditional Japanese music and musical instruments|year=2000|publisher=Kodansha International|isbn=978-4-7700-2395-7|pages=31–45|edition=New}}</ref> Yaponiya Qərb klassik musiqisi ilə [[XIX əsr]]də tanış olmuşdur və hazırda [[Yaponiya mədəniyyəti]]nin ayrılmaz hissəsidir. İmperiya sarayında ifa olunmuş yapon klassik musiqi janrı ''qaqaku'' Qərb [[bəstəkar]]larının əsərlərindən təsirlənmişdir.<ref>See for example, [[Olivier Messiaen]], ''Sept haïkaï'' (1962), (''Olivier Messiaen: a research and information guide'', Routledge, 2008, By Vincent Perez Benitez, page 67) and (''Messiaen the Theologian'', Ashgate Publishing, Ltd., 2010, page&nbsp;243–65, By Andrew Shenton)</ref>
 
Yaponiyanın tanınmış klassik bəstəkarları [[Toru Takemitsu]] və Rentaro Takidir. [[İkinci dünyaDünya müharibəsiMüharibəsi]]ndən sonra Yaponiyada populyar musiqi [[Amerika]] və [[Avropa]]dan təsirlənərək inkişaf etmiş və nəticədə, [[1990]]-cı illərdə ''J-pop'' və ya Yaponiya populyar musiqisi adlı yeni [[musiqi janrı]] formalaşmışdır.<ref>{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/music/2005/aug/21/popandrock3 |title= J-Pop History |work=The Observer | accessdate=23 yanvar 2016 | first=Chris | last=Campion | date=August 22, 2005 | location=London}}</ref> [[Yaponiya mədəniyyəti|Yaponiyanın mədəni həyatı]]nda [[karaoke]] böyük məşhurluq qazanmışdır. Mədəni Əlaqələr Agentliyinin [[1993]]-cü ildə apardığı sorğuda məlum olmuşdur ki, həmin il [[karaoke]] oxuyan [[yaponlar]]ın sayı [[ikebana]] və [[Yapon çay mərasimi|çay mərasimi]] kimi ənənəvi məşğuliyyətlərlə məşğul olan [[yaponlar]]ın sayından çox olmuşdur.<ref>{{cite book|title=The worlds of Japanese popular culture: gender, shifting boundaries and global cultures|year=1998|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-63729-9|page=76|edition=Repr.|editor=Martinez, D.P.}}</ref>
 
=== Ədəbiyyat ===
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Yaponiya"