Vulkan püskürməsi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
[[File:Lava forms.jpg|thumb|right|Müxtəlif püskürmə tipləri]]
'''Vulkan püskürməsi''' — Yerin [[Mantiya|mantiyasından]] "[[maqma]]" (yunanca "maqma" qati maz deməkdir) adlanan ərimiş maddələrin səthə çıxmasıdır. Lakin bütün püskürmələr eyni deyilidir. Onların bəziləri nisbətən sakit baş verir, bu zaman duru maqma səthə çatır və onun üzərinə [[lava]] axımları ilə püskürərərək böyük məsafəyə yayılır. Digər püşkürmələr isə sakit lava axımları ilə yanaşı, dalbadal partlayışlarla da müşahidə olunur. Bəzi hallarda isə püşkürmə yalnız bir güclü partlayışla məhdudlaşır.
== Ümumi məlumat ==
Püskürmənin təbiəti maqmanın xüsusiyyətlərində - onun temperaturundan, tərkibindən və [[Qazlar|qazların]] miqdarından asılıdır. Bu baxımdan qazlar xüsusilə əhəmiyyət daşıyır. Çünki onlar maqmada böyük təziq altında olur. Maqmanın daşıyıcı
== Pükürmə tipləri ==
Maqmadan qazların ayrılma qaydasına və sürətinə görə püskürmələrin üç başlıca tipi fəqləndirilir. Maqmanın nisbətən sakit qazsızlaşması prosesi zamanı səthə püskürən materiallar lava axımları əmələ gətirir. Belə püskürmə [[Effuziya|effuziv]] (latınca "effusio" - tökülmə deməkdir.) adını almışdır. Maqmadan qazlar sürətlə qayrıldıqda maqma ani anda qaynayır və genişlənən qaz qabarcıqlarının təsirindən parçalanır. Güclü [[eksploziv]] (latınca "explosio" - partlayış deməkdir) püskürmə baş verir. Əgər mqama çox qatıdırsa və onun temperaturu yüksək deyilsə, bu zaman o tədricən sıxılaraq səthə çıxarılır və [[Ekstruziya|ekstruziv]] (latınca "extrsuio" - itələmə adlanır) püskürmə baş verir.
Bu və ya digər vulkanın fəaliyyəti dövründə püskürmənin hansı tipinin daha aydın ifadə olunmasını əsas götürərək püskürmənin aşağıdakı tipləri fərqlənir.
Sətir 15:
]]
Alçaq fəvvarələr, böyük qabarcıqlar və nazik geniş sahəli örtüklər əmələ gətirən çox duru bazalt lavasının nisbətən zəif axımlarıdır. Onlar biri-birinin üzərinə qat-qat yığılaraq iri, lakin yastı qalxanvarı vulkanlar əmələ gətirirlər. Püskürmənin lava fəvvarələr ilə baş verməsi, onun sıçratmaları səbəbindən əsas konusun ətrafında maqmadan bəndlər yaranır. Belə təbiətli püskürmələr [[Sakit okean|Sakit okeanın]] [[Havay adaları|Havay adalarının]] çoxsaylı vulkanları ( Kilauea, Mauna-Loa, [[Mauna Kea|Mauna-Kea]] və s.) üçün səciyyəvidir. Açıq vulkan boğazından püskürmə adətən sakit, bəzən isə zəif partlayışlarla baş verir.<ref name="hvw-haw">{{cite web|title=How Volcanoes Work: Hawaiian Eruptions|url=http://www.geology.sdsu.edu/how_volcanoes_work/Hawaiian.html|publisher=[[San Diego State University]]|accessdate=2 August 2010}}</ref>
=== İslandiya püskürmə tipi ===
Daha çox [[bazalt]] tərkibli dərinlik silikat süxurlarında müşahidə olunur. Bu tip üçün uzun çatlar və axmış lava həcminin 10 km³, sahənin isə 100 km² olması xarakterikdir. Duru maqma zəif fəvvarə vurduqda çat üzərində alovlu örtük əmələ gətirir. Belə vəziyyətə [[İslandiya]] vulkanlarında daha tez-tez təsadüf olunur. Püskürmə inkişaf etdikcə çat tədricən bağlanır və püskürmə azalma istiqamətində inkişaf edir, o çoxsaylı, sonra isə ayrı-ayrı vulkan boğazlarında toplanır.
Örtük bazaltların ən çox diqqəti cəlb edən püskürməsi [[1783-cü il|1783-cü ildə]] İslandiyada 25 km uzunluğa malik Laki çatından baş vermişdir. Vulkanın fəallığının bitmə dövrü ərzində çat boyu on metrlə hündürlüklü 100 -dən çox şlak konusu əmələ gəlmişdir. Bu zaman çoxlu miqdarda kükürdlü qaz ayrılmışdır.
=== Strombolian püskürmə tipi ===
Sətir 27:
]]
[[Tirren dənizi|Tirren dənizinin]] cənub-şərqində [[İtaliya]] sahillərində yerləşən [[Stromboli (vulkan)|Stromboli vulkanının]] fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq adlandırılmışdır. Belə püskürmə ritmli olur, havaya vaxtaşırı [[Vulkan bombası|vulkan "bomba"ları]] (iri bərk qırıntılar) və tuflar (sementləşmiş kövrək süxurlar) atılır. Qazlar vulkan boğazının kənarında nisbətən duru maqmadan ayrıldığından tullantıların hündürlüyü bəzən 100 - 300 metrdən çox olur. Maqmanın miqdarı çox olarsa, onda o, lava axınları şəklində axmalar verir. Strombolian tipli püskürmə, adətən, şlak konuslar əmələ gətirir.<ref name="sci-strom">{{cite journal|author1=Mike Burton |author2=Patrick Allard |author3=Filippo Muré |author4=Alessandro La Spina |title=Magmatic Gas Composition Reveals the Source Depth of Slug-Driven Strombolian Explosive Activity|journal=[[Science (journal)|Science]]|year=2007|volume=317|issue=5835|pages=227–30|doi=10.1126/science.1141900|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/317/5835/227|accessdate=30 July 2010|publisher=[[American Association for the Advancement of Science]]|issn=1095-9203|bibcode = 2007Sci...317..227B |pmid=17626881}}</ref>
=== Vulkan püskürmə tipi ===
Qazlarla zəngin özlü (qatı) maqma vulkan tipli (Vulkan adasına görə adlandırılmışdır) püskürmənin xüsusiyyətlərini təyin edir. Bu tip vulkan püskürmələri üçün lava qırıntılarını çox yüksəyə tullayan mülayim və güclü partlayışların, tuf, kül və qaymalı vulkan konuslarının olması səciyyəvidir. Vulkan tipli püskürmə zamanı, adətən, lava axınları olmur. Roma od allahı Vulkanın şərəfinə adlanan Vulkan adasının özü [[Siciliya|Siciliyanın]] şimal sahilində yerləşir.<ref name="ut-vulc">{{cite web|last=Cain|first=Fraser|title=Vulcanian Eruptions|url=http://www.universetoday.com/29682/vulcanian-eruptions/|publisher=[[Universe Today]]|accessdate=1 August 2010}}</ref>
=== Pele peskürmə tipi ===
Sətir 40:
]]
Çox geclü vulkan tipli püskürmədir. Qəflətən baş verən partlayışlar, onların ardınca gələn və uzun müddət davam edən kül və pemza tökülmələri vulkanın kraterindən qazlarla zəngin, özlü maqm bAKIanın qalxması ilə əlaqədardır. Qaz qabarcıqları genişlənərək maqmanı parçalayır, köpükləndirir və pemza hissəsi (məsaməli vulkanik süxur) külək vasitəsilə uzaqlara aparılan şüşəli kül əmələ gətirir. Yuxarı atılan qaz-kül buludu bir neçə kilometr yüksəklikdə müxtəlif istiqamətə yönəlir. Pilinian püskürməsi nəticəsində vulkan konusunun zirvəətrafı hissəsi dağılır sərt yamaclı qazanvari çökək - [[Kalder|kaldera]] (''
=== Qaz püskürmə tipi ===
| |||