Eol relyef formaları: Redaktələr arasındakı fərq

'''Eol''' sözü qədim [[Yunan mifologiyası|yunan mifalogiyasındamifalogiyas]]ında külək tanrısı '''[[Eol (mifologiya)|Aeolus]]'''un adından götürülmşüdür.

Eol prosesi zamanı, [[külək]] qalaq və [[Çöküntü süxurların aşınması|çöküntü]] qırıntılarını bir yerdən başqa yerə özü ilə nəql etdir. [[Eol]] xüsusiyyətləri əsas etibarı ilə küləyin eroziya mənbəyi olduğu yerlərdə nəzərə çarpır. Yəni həmin yerlərdə [[rütubət]] çatışmamazlığı nəzərə çarpır. Hissəciklər [[qum]], çöküntü və [[gil]] ölçüsündə yığılır. Hissəciklər küləyə qoşularaq prosesdə iştrak edir. Hissəciklərin sürünməsi səthdə[[səth]]<nowiki/>də diyirlənmə və sürtünmə nəticəsində baş verir. Qaldırılma isə, [[Bernoulli prinsipi|Bernoulli prinsipinə]] əsasən yerdən qalmxa sayəsində baş verir. Əgər [[hava]] axını tubolentlik təşkil edirsə, iri qırıntılar saltasiya prosesi (geoloji termin olub, [[külək]] zamanı nisbətən böyük qırıntıların sıçrayışla yerdəyişməsinə deyilir) nəticəsində baş verir. [[Şəkil:Saltation-mechanics.gif|frame|left|Qumun saltasiya hərəkəti]] Nəticədə bir hissəcik digərinə dəyərək toqquşma hərəkəti baş verir. <ref>[http://www.thecanadianencyclopedia.com/articles/aeolian-landform Kanada Ensiklopediyası Eol relyef formaları ]</ref>

[[Küləyin sürəti|Küləy]]<nowiki/>in dağıtdığı relyef formaları [[Yer]] üzündə arid zonlaradan başqa yerlərdə qalmamışdır. Başqa halda, su həmin relyef formalarını yuyub aparır. [[Eroziya]] ilə əlaqəli bir sıra [[relyef]] formaları vardır. Böyük hövzələrdə komplekslik olduğu üçün həmin ərazilərdə təkcə eol və eroziya deyil, qlasial, allüvial və tektonk qüvvələr də relyefəmələgəlmədə iştirak edir.

[[Eol relyef]] formaları [[arid  iqlim]] şəraitində küləyin[[Küləyin sürəti|küləy]]<nowiki/>in fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir və,  əsasən, respublika ərazisinin şərq hissəsi üçün səciyyəvidir.   Bu [[relyef]] formaları respublikanın qərb hissəsində quru kontinental iqlimə[[Iqlim amilləri|iqlim]]ə malik rayonlarda -  [[Naxçıvan Muxtar RespublikasındaRespublikası|Naxçıvan Muxtar Respublikasın]]<nowiki/>da,   [[Acınohur kadastr rayonu|Acınohur]] və Ceyrançöldə[[Ceyrançöl]]<nowiki/>də  də inkişaf etmişdir.   [[Ceyrançöl alçaqdağlığınıalçaq dağlığın landşaftları|Ceyrançöl alçaqdağlı]]ğını  təşkil edən çöküntülərin  [[Litologiya|litoloji]] tərkibi  eol proseslərin inkişafı üçün daha əlverişli olub,  [[Deflyasion çökək|deflyasion]] və  [[külək]] akkumulyasiyası mənşəli relyef formalarının  əmələgəlməsinə şərait yaratmışdır.

[[Samur-Dəvəçi düzənliyindəkanalı|Samur-Dəvəçi düzənliyi]]<nowiki/>ndə inkişaf etmiş eol [[relyef]] formaları, əsasən, dyunlardan[[dyun]]<nowiki/>lardan və qum təpələrindən ibarət olub,  [[Xəzər dənizinindənizi]]<nowiki/>nin sahili boyu  eni 0,5-1 km-ə  çatan ərazidə yayılmışdır   ''(Antonov, 1949, Budaqov, 1957, Mikayılov, 1978).''  Bu [[relyef]] formaları sahil vallarının sovrulmuş qum materiallarından  təşkil olunmuşdur.  Nəticədə 2-3 bəzən 4 cərgədə yerləşən sadə nal şəkilli  və  bəzən bir-biri ilə  bitişmiş [[dyun]] və  tirələr[[tirə]]<nowiki/>lər əmələ gəlmişdir. Tirələrin[[Tirə]]<nowiki/>lərin  yüksəkliyi bəzən 12 m-ə çatır.

[[Abşeron yarımadasındayarımadası]]<nowiki/>nda eol relyef formaları sahilboyu zonada, 4- enində  ərazidə müşahidə edilir. Bunlar əsasən alçaq [[dəniz]] terraslarının[[Terras (relyef forması)|terras]]<nowiki/>larının  və müasir çimərliklərin[[çimərlik]]<nowiki/>lərin  sovrulmuş [[dəniz]] qumlarından  təşkil olunmuşdur. P.V. Kovalskaya - Ilyinaya görə  (1934)  Abşeron yarımadasında qumlar 300 min  ha sahəni əhatə etmişdir ki,  bunun da 3-3,5 min ha  hərəkət edən qumlardan[[qum]]<nowiki/>lardan ibarət olmuşdur. Müasir dövrdə bu [[qum]] sahələri xeyli azalmışdır. Burada eol morfoskulpturlarının əmələ gəlməsində  ərazidə   üstünlük təşkil edən  şimal (xəzri)  və [[cənub]] [[Gilavar (külək)|(gilavar]])  küləkləri,  [[Dördüncü dövr|dördüncü dövründöv]]<nowiki/>rün və müasir çimərliklərin qum törəmələri,  [[Qrunt suları|qrunt sularınınsula]]<nowiki/>rının  nisbətən dərində yerləşməsi və [[bitki örtüyününörtüyü]]<nowiki/>nün  seyrək olması əsas  amil kimi mühüm rol oynamışdır.  Morfoskulpturların əmələ gəlməsində   sürəti və təkrarlanması  başqa küləklərə  nisbətən  daha çox olan şimal[[Şimal|şima]]<nowiki/>l küləklərinin[[külək]]<nowiki/>lərinin  rolu daha böyük  olmuşdur.  Onların orta illik sürəti   10-12 m/san  olub,  bəzən 40 m/san  çatır ''(Mədətzadə,  1953)''.

Eol proseslərinin inkişafına  [[Xəzər dənizinindənizi|Xəzər dəniz]]<nowiki/>inin  səviyyəsinin tərəddüdü də öz təsirini göstərir. Müəyyən edilmişdir ki,  Xəzərin səviyyəsi ildə   10-15 sm qalxan zaman onun sahili  ildə 10-, dayaz yerlərdə isə 100- geri çəkilir  ''(Əliyev, 2001).'' Nəticədə   dənizin səviyyəsi qalxan zaman  eol proseslərinin  fəaliyyət sahəsi  azalır, səviyyə  düşəndə isə  (1927-1977) əksinə xeyli genişlənir. 

[[Abşeron yarımadasındayarımadası]]<nowiki/>nda mənşəyinə, morfoloji əlamətlərinə və dinamikliyinə görə bir-birindən fərqlənən  müxtəlif eol formaları  inkişaf etmişdir ''(Şirinov, 1965)''. Yarımadada dəniz sahili qum [[Relyefin eol formaları|relyef formaları]]  az sahəni  əhatə edir və qismən  bağ və üzümlüklər  altında istifadə  edildiyindən demək olar ki bərkidilmişdir. Bunların arasında əmələgəlmə vaxtına  və dinamikliyinə görə  qədim və müasir dövrdə hərəkətdə olan qum relyef formaları ayrılır. Sahilboyunca şimalda (Yaşma  burnundan  Köhnə Bilgəhə qədər) və cənub - şərqdə  (Gürgan b-dan Hövsan b- a qədər)   sovrulmaya məruz qalmış sahil  valları uzanır. Sovrulma materiallarından təşkil  olunmuş  və  hakim küləklərin istiqamətində uzanan dyunlar, kiçik təpələr  və digər  keçid formalar  ərazidə daha geniş yayılmışdır.

[[Kür]]- [[Araz]]  düzənliyində eol relyef formaları əsasən güclü şimal[[Şimal|şima]]<nowiki/>l-[[şərq]] küləklərinin,  quru iqlim şəraitinin, seyrək bitki örtüyünün  və bərkidilməmiş qum, gil və gillicə materiallarının üstünlük təşkil etdiyi Cənub- Şərqi Şirvanda inkişaf etmişdir. Sahilboyu ərazidə yayılmış və sahil vallarından, dyunlardan, qum tirələri və təpələrindən ibarət olan eol relyef formaları  yarım  bərkidilmiş və ya hərəkət edən  formadadırlar.  Əsasən, geniş  çimərliklərin və  son yeni kaspi dəniz terraslarının sovrulma materialları ilə   qidalanan bu formalar  təkrar sovrulmaya məruz qalmışdır. 

[[Cənub]]-Şərqi  [[Şirvan]] düzənliyində yeni kaspidə laqun sahələrini təşkil etmiş  yastı  dibli şoran çökəkliklərin cənub-qərb kənarı boyunca yayılmış  qum təpəcikləri səciyyəvidir.  Bu  formalar ilin isti yarısında şoran çökəkliklərin quruması zamanı  onları təşkil edən kövrək materialların sovrularaq çökəkliklərin  cənub - qərbində çökdürülməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir.

[[Durovdağ palçıq vulkanı|Durovdağ]] və [[Duzdağ|Düzdağ   palçıq vulkanı]] konuslarının[[konus]]<nowiki/>larının və [[Xıdırlı]] palçıq   sopkasının  ətrafında, əsasən [[Palçıq vulkanı|palçıq vulkanlarınınvulkan]]<nowiki/>larının sovrulma materiallarından  təşkil olunmuş  [[qum]]-[[gil]] təpələri geniş yayılmışdır.

Kür-Araz düzənliyinin içərilərində  qum təpələrinə və dyunlara, əsasən,  [[Mil]] və [[Muğan düzü|Müğan]] düzənliklərində  ləkələr şəkilində təsadüf edilir.  Bu formalar [[Kür]] və [[Araz çayı|Araz  çaylarınınçay]]<nowiki/>larının qumlardan və gillicələrdən təşkil olunmuş  qədim yataq boyu yollarının və sahil vallarının sovrulması nəticəsində əmələ gəlmişdir.  Bu cür formalar [[Muğan düzənliyindədüzü|Muğan dü]]<nowiki/>zənliyində  Hacı-lçi[[Hacılı|Hacılçi]] şoranlığının [[cənub]]-[[qərb]] kənarında bir qədər geniş yayılmışdır.

[[Kiçik  QafqazınQafqaz]]ın [[cənub]]-[[şərq]] hissəsində  Arazyanı silsilələrdə  və [[Talış dağlarınındağları|Talış dağlar]]ının orta dağlıq hissəsində eol korroziyası  və  deflyasiyası[[deflyasiya]]<nowiki/>sı nəticəsində əmələ gəlmiş oyuqlar, çıxıntılar, təpəliklər və arı şanına bənzər  formalar  inkişaf etmişdir ''(Abasov, 1970, Antonov, 1971)''.  Bu cür formalara  müxtəlif növ [[Vulkanogen-çökmə yataqlar|vulkanogen]] tərkibli süxurlarda da  tez-tez təsadüf edilir.<ref>Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.119 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).</ref>