İnsan: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
{{Diğer anlamı|İnsan (anlam ayrımı)}}
:''Bu sayfada işlenen insan türünün [[binomiyal]] adı '''Homo sapiens'''tir. Diğer türler için [[Homo|bu bağlantıyı]] takip ediniz.''
{{Taksoprimat
| renk = Lightgreen
| ad = İnsan
| statü= LC
|statü_ref= <ref name=IUCN>{{IUCN2008|assessors=Global Mammal Assessment Team|year=2008|title=Homo sapiens|id=136584|downloaded=12 February 2015}}</ref>
| resim = A labourer of agame colour.jpg
| resim_bilgi =İnsan; [[şempanze]], [[goril]], [[gibon]] ve [[orangutan]] ile birlikte, [[Hominoidea]] ([[insansı]]lar) üstfamilyasında bulunan bir [[primat]]tır.
| alttakım=[[Kuru burunlu maymunlar|Haplorrhini]] <small>(Kuru burunlular)</small>
| infratakım=[[Simiiformes]]
| parvordo=[[Eski Dünya maymunları|Catarrhini]] <small>(Eskidünya maymunları)</small>
| üstfamilya=[[İnsansılar|Hominoidea]] <small>(İnsansılar)</small>
| familya=[[Büyük insansı maymunlar|Hominidae]] <small>(Büyük insansılar)</small>
| altfamilya=[[Homininae]]
| oymak=[[Hominini]]
| altoymak=[[Hominina]]
| cins= [[Homo]] <small>(İnsan)</small>
| tür=Homo sapiens <small>(Akıllı insan)</small>
| ikili_ad =H. sapiens
| ikili_ad_yazar =[[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| altbaşlık =Alt Türleri
| açıklama =
* ''[[Homo sapiens sapiens]]''
* †''[[Homo sapiens idaltu]]''
}}
'''İnsan''', [[taksonomi]]k adıyla '''''Homo sapiens'''''<ref>{{Dergi kaynağı|author=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume = 30 |issue=3 |pages=260–266 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995}}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = Hominidae Classification | work = Animal Diversity Web @ UMich | url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html | erişimtarihi = 2006-09-25 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20141018224823/http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html | arşivtarihi = 18 Ekim 2014}}</ref> ([[Latince]] "akıllı insan" veya "bilen insan"), [[primatlar]] takımının [[büyük insansı maymunlar]] familyasının ''[[Homo]]'' cinsinde bulunan tek canlı türü. Anatomik olarak 200.000 yıl önce [[Afrika]]'da ortaya çıkmış ve modern davranışlarına 50.000 yıl önce kavuşmuştur.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.mnh.si.edu/anthro/humanorigins/ha/sap.htm | başlık = Human Evolution by The Smithsonian Institution's Human Origins Program | work = Human Origins Initiative | yayımcı = [[Smithsonian Institution]] | erişimtarihi = 2010-08-30 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20071015030431/http://www.mnh.si.edu:80/anthro/humanorigins/ha/sap.htm | arşivtarihi = 15 Ekim 2007}}</ref>
Dik duruşa, görece gelişmiş bir [[beyin|beyne]], soyut düşünme yeteneğine, konuşma ([[Dil (filoloji)|dil]] kullanma) kabiliyetine sahiptir. Bu yetenekleri dünyadaki diğer türlerden farklı olarak kullanış amacı geniş araç-gereç yapımına imkân sağlamıştır. Kendisinin farkında olması, rasyonelliği ve zekâsı<ref name=mc2>''Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues'' By [[Alasdair MacIntyre]] pp. 60, "But this [language] is insufficient for human rationality, What is needed in addition is the ability to construct sentences that contain as constituents either the sentences use to express the judgment about which the agent is reflecting, or references to those sentences."</ref><ref name=mcd>[[John McDowell]], ''Mind and World'', 1994. p.115, Harvard University Press, (quoted in ''Dependent Rational Animals'', by Alasdair MacIntyre): "In mere animals, sentience is in the service of a mode of life that is structured exclusively by immediate biological imperatives" [..] "merely animal life is shaped by goals whose control of the animal's behavior at a given moment is an immediate outcome of biological forces"</ref><ref name="flanagan">''The Really Hard Problem:Meaning in a Material World'', [[Owen Flanagan]], MIT Press</ref> gibi yüksek seviyede düşünmesini sağlayan özellikler insanı "insan" yapan nitelikler olarak sayılmaktadır.<ref name=mc1>''Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues'' By [[Alasdair MacIntyre]] pp. 60, "Those who have wanted to draw a single sharp line between human and nonhuman animals have commonly laid emphasis upon the presence or absence of language as such, the ability to use and to respond to strings of syntactically ordered and semantically significant expressions whose utterance constitutes speech acts. But this is insufficient for human rationality. What is needed in addition.."</ref><ref name="mol">[http://www.duke.edu/~pk10/language/psych.htm Nature vs. Nurture: The Miracle of Language], by Malia Knezek. "What about the fact that other animals do not have similar language capabilities? [..] This obviously involves some innate difference between humans and other animals.. [..] ..other animals do not use any other form of language (i.e. sign language) even though they have the physiological capabilities." citing, [[Andy Clark]]. ''Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again''. The MIT Press, 1997. 208-209).</ref>
== İnsanın biyolojik soy ağacı ==
├─ [[Bitkiler]]<br />
├─ [[Mantarlar]]<br />
├─ [[Protistler]]<br />
├─ [[Bakteriler]]<br />
└─ '''[[Hayvanlar]]'''
:├─ [[Omurgasızlar]]
:└─ '''[[Omurgalılar]]'''
::├─ [[Kuşlar]]
::├─ [[Sürüngenler]]
::├─ [[Balıklar]]
::├─ [[Amfibiler]]
::└─ '''[[Memeliler]]'''
:::├─ [[Etçiller]]
:::├─ [[Deniz memelileri]]
:::├─ [[Kemirgenler]]
:::├─ [[Yarasalar]]
:::├─ [[Böcekçiller]]
:::├─ [[Keseliler]]
:::└─ '''[[Primatlar]]'''
::::├─ [[Önmaymunlar]]
::::├─ [[Maymunlar]]
::::└─ '''[[İnsansılar]]'''
:::::├─ [[Gibon]]
:::::├─ [[Şempanze]]
:::::├─ [[Goril]]
:::::├─ [[Orangutan]]
:::::└─ '''İnsan'''
== İnsanın organik evrimi ==
{{Ana madde|İnsanın organik evrimi}}
=== İlk insansı varlık ===
İnsanoğlunun kökeni ile ilgili çalışmalar daha çok ''[[Homo]]'' cinsi etrafında yoğunlaşsa da sıklıkla Australopithecus vb. gibi diğer [[hominid]] ve [[hominin]]leri de kapsar. Fosil kayıtlarına göre anatomik olarak çağdaş insan tanımına uyan en eski fosiller 195.000 yıl öncesine aittir<ref>http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/310031.asp</ref> ve [[Afrika]]'da bulunmuşlardır. Çağdaş tipte ''Homo sapiens'' altürünün ilk ırkı olan [[Cro-Magnon]] insanı ise zamanımızdan 50 bin yıl önce ortaya çıkmıştır. İnsanoğlunun [[evrim]]ine dair kabul gören başlıca iki [[hipotez]] vardır. Bunlardan birincisi çağdaş insanın Afrika'da ortaya çıkıp dünyaya yayıldığını öne süren "tek orijin" hipotezi, diğeri farklı bölgelerde evrim geçirerek çağdaş insana dönüştüğünü öne süren "[[çoklu bölge]]" hipotezidir.
Çağdaş insanın ve diğer [[insansı maymunlar]]ın ilk ortak atası kabul edilen iki ayak üzerinde doğrulabilen ve gözleri ileri bakan canlının bundan yaklaşık 6.5 milyon yıl önce Afrika'da ortaya çıktığı tahmin edilmektedir. Bu canlının ağaçlardan inip ayakta durmaya başlamasının nedeninin iklim değişikliğine bağlı kuraklık, yiyecek kıtlığı ve göç zorunluluğu olabileceği düşünülmektedir. İnsanı oluşturmaya başlayan organik evrim bilimsel adı olan [[Antopogenesis]] zamanımızdan yaklaşık 3,5 milyon yıl önce başlamıştır. İnsan adını hak eden başlangıç noktası ise ''[[Homo]]'' cinsinin ortaya çıkması ile olmuştur.
Çağdaş insanın soyu tükenmemiş en yakın akrabaları sıradan [[şempanze]]ler (''Pan troglodytes'') ve [[bonobo]]lardır (cüce şempanze, ''Pan paniscus''). Bu iki şempanze türü ve insanoğlu yaklaşık 6.5 milyon yıldır farklı bir evrim çizgisi izlemelerine rağmen tamamlanmış [[gen]] haritalarına göre aralarındaki yakınlık [[Fare (hayvan)|fare]] ile [[sıçan]] arasındaki yakınlıktan on kat daha fazla, akraba olmayan iki insan arasındaki yakınlıktan sadece 10 kat daha azdır. Bu iki [[şempanze]] türü ve insanın [[DNA]]'sının %98.4'ü tamamen aynıdır.<ref>[[Frans de Waal]], ''Bonobo''. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [http://www.2think.org/bonobo.shtml]</ref><ref>{{Dergi kaynağı| author=Britten RJ | title=Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633 | journal=Proc Natl Acad Sci U S A | year=2002 | pages=13633-5 | volume=99 | issue=21 | id=PMID 12368483}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı| author = Wildman D, Uddin M, Liu G, Grossman L, Goodman M | title = Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo. | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181 | journal = Proc Natl Acad Sci U S A | volume = 100 | issue = 12 | pages = 7181-8 | year = 2003 | id = PMID 12766228}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı| author = Ruvolo M | title = Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets. | url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 | journal = Mol Biol Evol | volume = 14 | issue = 3 | pages = 248-65 | year = 1997 | id = PMID 9066793}}</ref>
=== ''Homo erectus'' ===
{{Ana madde|Homo erectus}}
Bundan yaklaşık 1.8 milyon yıl önce dik duran ''[[Homo erectus]]'' türü ortaya çıkmıştır. Bir bataklığa yüzüstü düşmüş halde bulunan [[Turkana boy]] ismi verilen ''Homo erectus'' iskeleti, günümüze kadar neredeyse tam olarak ulaştığı için ''Homo erectus''lara dair birçok bilgiye ulaşılmasını sağlamıştır. Bulgular ''Homo erectus''{{'}}un oldukça iri olduğunu, avcılıkla veya leş yiyicilikle geçindiğini göstermektedir.
=== ''Homo neanderthalensis'' ===
{{Ana madde|Homo neanderthalensis}}
''Homo sapiens'' ile bundan yaklaşık 250-300 bin yıl önce ortaya çıkan [[Neandertal]]in uzunca bir süre dünya üzerinde birlikte bulunduğu ve bu iki türün birbirleriyle karşılaştığına dair arkeolojik kanıtlar mevcuttur. Kimi görüşler de, bu iki türün birbirinin farklı olduğunu fark etmeden birlikte üremiş olabileceğini, dolayısıyla da günümüz insanının kökeninde Neandertaller'in de olduğunu iddia etmektedir. Nitekim Asya'da bulunan bir fosilin Neandertal ve ''Homo sapiens'' türlerinin çiftleşmesinden meydana geldiği anlaşılmıştır. Neandertalın kemik-iskelet yapısı günümüz insanından oldukça farklıdır. Neandertal insanının çene kemiğindeki mandibular kemik kanalının tipik yapısı ayırt edici bir temel özelliktir. Neandertalın soyunun nasıl tükendiği kesin olarak bilinmemektedir. Bazı teorilere göre daha zeki ve daha yetenekli olan ''Homo sapiens'' tarafından yok edilmişlerdir.
Günümüze ulaşmış birçok Neandertal fosili bulunmuştur. Bu nedenle hakkında en fazla bilgiye ulaşılmış [[hominid]] türüdür. Neandertallerin soyu yaklaşık 30.000 yıl önce tükenmiştir. Ancak küçük bir kısmının çok daha uzun süre yeryüzünde kalmış olabileceği düşünülmektedir. Belki de dünyanın her yerinde binlerce yıldır karşılaşılan [[koca ayak]] vb. folklorik öykülerin kökeninde bu hantal ve tüylü hominid vardır.
Neandertaller fosillerinde yapılan çalışmalar parmaklarının kalın ve hantal olduğunu göstermektedir. Bu çağdaş insan kadar ince el işleri yapamadığının kanıtıdır. Neandertaller toplu halde yaşamış sosyal yaratıklardır. Sakat kalanlara bakmış, ölülerini gömmüşlerdir. Çok fazla fosil bulunmasının nedeni ölülerini gömmüş olmalarıdır.
== İnsan davranışları ==
=== Cinsellik ===
{{Ana madde|İnsan cinselliği}}
Erkek cinselliği ve kadın cinselliği iki alt alan olmak üzere cinsel davranışı konu alan cinsel yönelim, cinsel kimlik, cinsel sapkınlıklar, cinsel suçlar, [[cinsel]] organları, cinsel ilişkiyi, ruhsal-cinsel gelişim (psikoseksüel gelişim) evrelerini, cinsel yolla bulaşan hastalıkları içeren bir şemsiye kavramdır.
=== Pornografi ===
{{Ana madde|Pornografi}}
Pornografi cinsel anlamda tahrik etme amacıyla insan vücudunu veya cinselliğin mahremini yansıtmaktır. Pornografik görüntülere düşkünlük, erkeklerde, kadınlardan daha yaygındır. Yapılan araştırmalar, erkeklerin "çıplak" insan resimlerine bakmak için ufak bir miktar para ödemeye razı olduğunu, kadınların ise ancak para karşılığında resimlere bakmaya razı olduklarını ortaya çıkarmıştır.<ref name="Faye">[http://www.philly.com/inquirer/columnists/faye_flam/11810887.html Faye Flam, The Philadelphia Inquirer (26 Kasım 2007)]</ref>
[[Maymun]] ve [[insansı maymunlar]]ın da pornografiye insana benzer tepkiler verdiği ortaya çıkmıştır. Erkek maymunlar, kendilerine gösterilen resimler arasında en çok karşı cinsin poposuna ve gruptaki baskın erkeğin yüzüne ilgi göstermişlerdir.<ref name="Faye"/>
=== Suç ===
{{Ana madde|Suç}}
Genel olarak "yasaklanan" veya "cezalandırılan" davranışlara denir.
=== Kültür ===
{{ana madde|Kültür}}
Bir grubun, bir topluluğun ve bir toplumun oluşturduğu ayırt edici değerleri, normları ve maddi mallarıdır. [[Kültür]], insanın toplumsal birliğinin en ayırıcı özelliklerinden birisidir. Kültür birikimli ilerlemekle birlikte, çok yavaş bir değişim geçirir. [[Gelenek]], [[örf]] ve [[adet]]ler her an görebileceğimiz yapılardır. İnsanın davranış kodlarını veya davranış örüntülerini oluşturur.
İnsanlar, dünyayı anlamak ve denetlemek için [[bilim]] ve [[teknoloji]]yi geliştirdiler. [[İnanç]]lar, [[efsane]]ler, [[gelenek]]ler, [[değer]]ler ve [[toplumsal kurallar]] insanın hayatında önemli bir etken olan [[kültür]]ü oluştururlar.
== İnsan vücudu ==
{{Ana|Anatomi}}
[[Dosya:Human Body.jpg|thumb|325x325px|İnsan vücudu]]
{| class="wikitable floatright"
|+ İnsan vücudun bileşenleri (60 kg lık örnek üzerinden)<ref name=Burton>[http://books.google.com/books?id=zvbV4M0-YdEC&printsec=frontcover&source=gbs_navlinks_s Page 3] in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5, 9780435631192. Length: 312 pages</ref>
|-
! Madde !! Ağırlık !! Atom % oranı
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Oksijen]] || 38.8 kg || % 25.5
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Karbon]] || 10.9 kg || % 9.5
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Hidrojen]]|| 6.0 kg || % 63.0
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | [[Nitrojen]] || 1.9 kg || % 1.4
|- style="text-align:right"
| style="text-align:left" | Diğer || 2.4 kg || % 0.6
|}
İnsan, alet kullanabilmesini sağlayan, kolların serbest olduğu dik bir vücuda sahiptir. Beyni [[soyut düşünme]], [[anlam verme]], [[konuşma]] ve [[kendini gözleyebilme]] yeteneklerine sahiptir.
Alet kullanabilmesi ve zihninin özellikleriyle insan diğer canlılardan ayrılır. Doğayı anlayabilir, denetimi altına alabilir ve kendi amaçları doğrultusunda doğanın güçlerini kullanabilir.
=== Irklar ===
{{ana madde|Irk}}
=== İnsanın gelişim evreleri ===
[[Bebek]]lik | [[Çocuk]]luk | [[Ergenlik]] | [[Yetişkin]]lik | [[Yaşlı]]lık
* Bebeklik (0-3 yaş)
* Çocukluk (3-12 yaş)
* Ergenlik (12-21 yaş)
* Yetişkinlik (21-65 yaş)
* Yaşlılık (65 yaş ve üzeri) {{fact}}
== İnsan psikolojisi ==
{{ana madde|Psikoloji}}
İnsan zihninin temel özelliği [[bilinç]]tir. Bilinç ile birlikte, [[kendini gözleyebilme]], [[zamanı algılayabilme]] ve [[özgür irade]] insanda bulunan özel niteliklerdir. Psikoloji bilimsel bakış açısı ile insan zihnini incelerken, dinler değer yargıları ile insanı inceler. Yapılan davranışın [[iyi]] veya [[kötü]] olması ile ilgilenir.
=== Akıl ===
{{ana madde|Akıl}}
İnsan aklının temeli bilinçtir. Bu bilinç insanın kendisi ve çevresi ile ilişkisini düzenlemesini sağlar. İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellik olarak bilinci kabul edebiliriz. İnsan ayrıca özgür iradeye ve zaman bilincine de sahiptir.
== İnsanın gelişmiş özellikleri ==
=== Dil ===
{{ana madde|Dil aileleri}}
[[Dil]] veya lisan, insanların düşündüklerini ve hissettiklerini bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşmadır. Konuşma ve yazma biçimleri olarak da adlandırılabilir.
=== Din ===
{{ana madde|Din}}
Arapça kökenli bir sözcük olan ''din'' sözcüğü, köken itibarıyla "yol, hüküm, ödül" gibi anlamlara sahip olup genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki ögeler taşıyan, çeşitli ayin, uygulama, değer ve kurumlara sahip inançlar bütününe verilen isimdir. Zaman zaman inanç sözcüğünün yerine kullanıldığı gibi, bazen de inanç sözcüğü din sözcüğünün yerinde kullanılır. Dinler tarihine bakıldığında, birçok farklı kültür, topluluk ve bireyde din kavramının farklı biçimlere sahip olduğu görülür.
İnsanoğlu çok eski çağlardan beri doğaüstü olana ilgi göstermiş, kendini tüm insan ırkı içerisinde yalnız hissetmiş ve bir tanrıya veya tanrılara sığınma ihtiyacı duymuştur.
İnsan bir varlık arayışı içerisindedir. Bu arayış geçmişten günümüze değin gelmektedir. Bu arayış neticesinde varlıklarını anlamlandıracak çeşitli somut ve soyut olgulardan yararlanarak birçok inanç sistemi geliştirmişler veya kabul etmişlerdir. Bunlar arasında metaya, canlıya, doğaya veya 5 duyu ile tespit edilemeyip akıl ve hissiyat ile buldukları bir tanrının veya pek çok tanrının varlığına inanmaları en temel olanıdır.
İnsanların pek çoğu ölümden korkmaktadır. Birçok dinin temasında varlığın bir şekilde biçim veya boyut değiştirerek devam edeceği inancı vardır. Hiçbir dine inanmayan veya bir tanrının varlığını kabul etmeyen bireylerin bir kısmı bile insana ait tözün bir şekilde enerji olarak devam edeceği düşüncesine sahiptir. Bu düşünce, öldükten sonra hiçliğe karışılacağı düşüncesinin insanlara verdiği psikolojik rahatsızlıktan ötürü bulunur. Bu da insanın varlık arayışının bir başka yönüdür ve dine yönelten bir özelliğidir.
==== Yaratılış miti ====
{{ana madde|Yaratılış mitleri listesi}}
Birçok dinde insanın yüce bir varlık tarafından bugünkü halinde yaratıldığı inancı mevcuttur. [[İbrahimî dinler]]de insan ırkının, ilk insan olduğuna inanılan [[Âdem]] ve onun eşi [[Havva]]'dan türediğine inanılır. Bu inanç herhangi bir antropolojik temele dayanmadığından, bilim çevrelerince dikkate alınmaz.
=== Toplum ===
İnsanlar, gelişmiş sosyal yapılar kurmuşlardır. Bu yapılar duruma göre aynı amaca yönelik birlik veya rakip olabilirler. [[Aile]] en temel sosyal yapı sayılabilir. [[Güvenlik]] ve [[adalet]] için [[devlet]]ler kurmuşlardır. Aynı dili konuşanlar [[millet]]leri oluşturmuşlardır.
== Dipnotlar ==
{{Kaynakça}}
{{Vikiler|
commons=Category:Homo |
wikispecies=Homo |
wikt= insan |
b= |
s= |
q=İnsan |
n= |
m= |
}}
{{İnsan}}
<!--- diğer diller --->
[[Kategori:İnsanlar|*]]
[[Kategori:İnsansılar]]
[[Kategori:Kozmopolit omurgalılar]]
| |||