|
Brahmanizm - Qədim [[Hindistan]]da e.ə. I minilliyin ortalarında veda dinindən[[din]]indən [[inkişaf]] etmiş və [[hinduizm]]in əsasını qoymuş dini[[din]]i dünyagörüşü və ayinlərin sistemi.
== Tarixi ==
E.ə. XI-VIII əsrlərdə Hindistanda[[Hindistan]]da [[brahmanlar]] veda dinində[[din]]ində mühüm dəyişikliklər etdilər. Bu təlimin ardıcılları özlərini xilas etmək və tanrılarının[[tanrı]]larının güclənməsi üçün çoxsaylı tanrılara[[tanrı]]lara sitayişdən, onlara qurban verməkdən üz döndərərək bütün əşyaların vəhdətinə inam yaratmağa meyl etdilər. E.ə.X əsrdə qurbanvermə mərasiminin dərkində, qurbanvermənin mahiyyəti ilə bağlı təsəvvürlərdə də əsaslı dəyişikliklər baş verdi.
== Dəyişikliklərin mahiyyəti ==
Müqəddəs mətnlərin dəqiq məzmununu bilən ruhanilər[[ruhani]]lər yaradanın bütöv konsepsiyasını formalaşdırdılar, sonradan bu "[[Brahma]]" adlandırılmağa başladı. Həmin konsepsiyaya görə, "[[Brahma]]" özü dünyanın yaranmasına qədər digər tanrılara[[tanrı]]lara qurban edildi və onun bədənindən [[kainat]] yarandı. Beləliklə, qurbanvermə aktı həmin ilk qurbanvermənin təkrarı, yenilənməsidir. Əgər qurbanvermə müntəzəm şəkildə həyata keçirilməsə, [[inkişaf]] dayanar, kainatın[[kainat]]ın sonu çatar, yenidən xaos başlayar. Ruhanilər[[Ruhani]]lər sülhü qoruyan, saxlayan, düşməni marasimlər, cadular yolu ilə məhv etməyin yollarını bilən, ən əsası isə hökmdarlardan qüdrətli insanlara çevrildilər. Bu şəkildə hind cəmiyyətində [[ruhani]]lərin üstün qüvvəyə çevrildiyi dövr başladı. Veda dövrü öz yerini brahmanizm mərhələsinə verdi.
insanlara çevrildilər. Bu şəkildə hind cəmiyyətində ruhanilərin üstün qüvvəyə çevrildiyi dövr başladı. Veda dövrü öz yerini brahmanizm mərhələsinə verdi.
Dini[[Din]]i təlim olaraq, "Dharma Sutra" və "Dharma Şastra"da əksini tapan brahmanizmin təşəkkül tapdığı dövrdə ikinci dəyişiklik isə "[[varna]]" sisteminin formalaşmasıdır. Bu quruluşda [[brahmanlar]] ən yüksək ictimai mövqeyə sahib oldular. Brahmanizmdə veda kitablarının[[kitab]]larının əvvəlki dəyərini saxlamasına baxmayaraq, əsas meyar "Brahmana", "Aranyaka" və "Upanişad"lar idi. Ümumiyyətlə, brahmanizmin batini, [[ruhani]] həqiqətləri müqəddəs kitablar[[kitab]]lar sayılan "Vedalar" və "Upanişadlar"da, xarici kult isə "Puranalar"da əksini tapmışdır
Brahmanizm dövründə insan və insanın taleyi haqqında yeni təsəvvürlər yaranmışdı. Ruhun köçü, yenidən doğulma ideyaları indiki həyatda insanın əməllərinin sonrakı həyatda əksini tapacağı haqqında karma təsəvvürünü möhkəmləndirdi. Bu məntiq hər bir kəsin cəmiyyətdə tutduğu statusu özünəməxsus şəkildə əsaslandırırdı. Brahmanizmin inkişafı[[inkişaf]]ı Hindistanın[[Hindistan]]ın şərqində arilərin[[arilər]]in siyasi təsirinin artmasında özünü göstərirdi.
Brahmanizm dövründə [[varna]] sistemində "iki dəfə doğulma" anlayışı və iki dəfə doğulanların, yəni "aşram"ların həyatlarının 4 mərhələsi ("brahmaçarin", "qrihastha", "vanaprastha", "sanyasi") haqqında təsəvvür yaranmışdır. Brahmanizm mərhələsi cəmiyyətdə gedən sosial-siyasi proseslərlə sıx bağlı idi, baş verən dəyişiklərin müəyyən detalları "[[Mahabharata]]" və "[[Ramayana]]" eposlarından məlumdur. Nə qədər mifik sayılsa da, ən azı e.ə. IX əsrə aid olan "[[Mahabharata]]" dastanında[[dastan]]ında [[Brahma]] nəsilləri (Kauravlar və Pandavlar) arasındakı döyüşlər, "[[Ramayana]]" dastanında Ramanın Lankaya hücumu və s. [[Şimali HindistandakıHindistan]]dakı tarixi gedişat (ari-dravid münasibətləri) barədə təsəvvür yaradır.
== Hindistan tarixində brahmanizm mərhələsi ==
[[Dehli]] yaxınlığındakı Hastinapurda aparılmış arxeoloji tədqiqatlara əsasən həmin dövrün müxtəlif hadisələrilə bağlı ehtimallar irəli sürülür. Belə hadisələrdən biri Kurukşetredə baş vermiş döyüşdür. Tarixi mənbələr həmin döyüş haqqında məlumat vermir, amma "[[Mahabharata]]" eposunda döyüş barədə şişirdilmiş də olsa təsvir vardır. Bu döyüş e.ə.IX əsrdə Kuru tayfaları[[tayfa]]ları arasında müharibələrin[[müharibə]]lərin bir hissəsi olmuşdur. Həmin dövrədək [[arilər]] Koşala və Kaşi (müasir Varanasi şəhəri, əvvəl Benares adlanırdı) ərazilərində dövlət yaratmışdılar. Ehtimal olunur ki, "[[Ramayana]]" eposunun qəhrəmanı Rama Koşalanın hökmdarı idi. Lakin bir fakt dəqiq məlumdur ki, onun qohumu Canaka Videhinin hökmdarı, yəni real tarixi şəxs olmuşdur. [[Qanq çayınınçayı]]nın sağ sahilində isə arilərin[[arilər]]in hələ ələ keçirə bilmədikləri Maqadha, Camna çayı ilə Benqal körfəzi arasında bir neçə kiçik dövlət mövcud idi.
Kurilər yerli qeyri-ari [[tayfa]]larıni-"mleççhi"ləri özlərinə tabe etdilər, "yadlar" onlarla Kuru-Kaurav adlanan [[tayfa ]] ittifaqını yaratdılar. " [[Mahabharata ]]"dan məlumdur ki, [[şimal ]] tayfaları[[tayfa]]ları olan Kauravlar və Pandavlar arasında uzun sürən müharibələr[[müharibə]]lər olmuş, Ponçala və Kuru dövlətləri öz təsirlərini itirmiş, siyasi arenada kiçik dövlətlər yaranmışdır. Paytaxt Ayodha və Şravasti olmaqla Koşala dövləti, paytaxt Varanasi olmaqla Kaşi dövləti, paytaxt Qirivraca olmaqla (sonra Racaqiriha, müasir Racqir şəhəri), Biharın cənubunda Maqadha dövləti, paytaxt Mithil şəhəri olmaqla Videha dövləti, paytaxt Ucayani olmaqla Avanti dövləti yarandı. Beləliklə, 3 əsas ərazi mövcud idi: Brahmavarta və ya Aryavarta-arilərin ölkəsi və ya Şimal ölkəsi, Madhyadeşa-Orta ölkə, Dakşinapatha-Cənub ölkəsi. ▼
Kurilər yerli qeyri-ari tayfalarıni-"mleççhi"ləri özlərinə tabe
▲etdilər, "yadlar" onlarla Kuru-Kaurav adlanan tayfa ittifaqını yaratdılar."Mahabharata"dan məlumdur ki, şimal tayfaları olan Kauravlar və Pandavlar arasında uzun sürən müharibələr olmuş, Ponçala və Kuru dövlətləri öz təsirlərini itirmiş, siyasi arenada kiçik dövlətlər yaranmışdır. Paytaxt Ayodha və Şravasti olmaqla Koşala dövləti, paytaxt Varanasi olmaqla Kaşi dövləti, paytaxt Qirivraca olmaqla (sonra Racaqiriha, müasir Racqir şəhəri), Biharın cənubunda Maqadha dövləti, paytaxt Mithil şəhəri olmaqla Videha dövləti, paytaxt Ucayani olmaqla Avanti dövləti yarandı. Beləliklə, 3 əsas ərazi mövcud idi: Brahmavarta və ya Aryavarta-arilərin ölkəsi və ya Şimal ölkəsi, Madhyadeşa-Orta ölkə, Dakşinapatha-Cənub ölkəsi.
== Brahmanizmin əsas ideoloji prinsipləri ==
Brahmanizmin əsas ideoloji prinsipləri 1) "Brahmana etiqad", 2) "Atmana etiqad", 3) "Karma", 4) "Sansara", 5) "Mokşa" (nicat yolu) idi. Bu etiqada görə, Brahman, yaxud [[Brahma]] tanrısı[[tanrı]]sı varlığın özü, həqiqəti, başlanğıcı və sonudur. O, əbədi və həmişəlikdir, hər yerdə vardır, onun vücudunda səma və yer, maddi və ya qeyri-maddi olmasından asılı olmayaraq dünyanın bütün varlıqları əhatə olunmuşdur.
== İstinadlar ==
|
