|
'''Qasımlı Daşdəmir ağa'''– [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1828-1829)]] dövründə [[Türkiyə]]yə daxil olmuş [[Rusiya Imperiyası|rus]] qoşunalrına qarşı müqavimət göstərən dəstələrdən birinin başçısı hesab edilir<ref>[http://www.faktxeber.com/-bo199alinin-h399rb-v399-q399hr399manliq-tar304x304--adli-t399db304r-ke199304r304l304b_h46007.html Faktxeber.com. "Borçalının hərb və qəhrəmanlıq tarixi" adlı tədbir keçirilib]</ref>. Tədqiqatçı [[Valeh Hacılar]] müəyyənləşdirmişdir ki Qasımlı Daşdəmir ağa 1809-cu ildə anadan olub<ref>[https://web.archive.org/web/20141029093331/http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=31 Valeh Hacılı. Qasımlı Daşdəmir ağa (Tarixi və ədəbi mənbələr əsasında)]</ref> [[Krım müharibəsi |1855-56-cı illər Osmanlı-rus müharibəsində]] osmanlılara qarşı təşkil olunmuş müsəlman alayında Daşdəmir ağa öz dəstəsi ilə birlikdə döyüş hünərini göstərmiş və müharibədəki rəşadətinə görə hərbi nişana və poruçik rütbəsinə layiq görülür. Müharibədən əvvəl olduğu kimi, müharibədən qayıdandan sonra da Daşdəmir ağanı Qaraxaç yaylaqlarına yaylaq müdiri təyin edilmişdir.
{{silinməyə namizəd}}
[[Şəkil:Qasımlı_Daşdəmir_ağa.jpg]]
'''Qasımlı Daşdəmir ağa''' (Tarixi və ədəbi mənbələr əsasında)
19-cu yüzilliyin ilk yarısında Borçalı mahalında ad almış kəndlərdən biri də Qasımlı kəndi idi. Arxiv sənədləri özünün sayımlı, seçimli adamları ilə bəlli olan bu kəndin iki yüz il əvvəl Qasımoğlu adlandırıldığını üzə çıxarır. 1823-cü ildə kəndin starşinası Qasım ağa ( oğulları: Osman və Əsgər) və onun qardaşı Məhəmməd ağa (oğlu Daşdəmir) Borçalı və Qazax mahallarında adı hörmətlə çəkilən şəxslərdən olub. Onlardan başqa kənd sakinlərindən Vəli ağa (oğulları: Məhərrəm, Nəsib, Yaqub, Mustafa)‚ Yusif ağa (oğulları: Hüseyn, Hasan, Bayram, Abbas, Səfər) və Koxa Qasım Nəcəf oğlu (oğulları: Məmməd, Kərim, İbrahim) və digərləri də adı bəlli şəxslər idi.<ref>GMTA, f. 254, c 1, № 812, v.331.</ref>
[[1831]]-ci ilə aid olan tarixi sənədlərdən birində Məhəmməd ağa Qasım ağa oğlunun 63, oğlu Daşdəmirin 22, qohumları Osmanın 18, Əsgərin isə 14 yaşı olduğu göstərilir. Deməli Daşdəmir ağanın atası Məhəmməd ağanın təxminən 1768-ci təvəllüd, Daşdəmirin özünün isə təxminən [[1809]]-cu təvəllüd olması aydınlaşır. Həmin sənəddə ikinci bir ağa ailəsi, 40 yaşlı Vəli ağa Qasım ağa oğlunun ailəsi barədə də məlumat var. Vəli ağanın oğulları Nəsibin 17, Mustafanın 12, qohumları Hüseynin isə 14 yaşında olduğu müəyyənləşir. <ref>GMTA, f. 251, s 1, № 1254, v 219.</ref>
Sənəddə hər iki ailənin ağalar təbəqəsindən olmasına baxmayaraq‚ knyaz, polkovnik İvan Andronikov tərəfindən təhkimli kəndli kimi istismar olunmaların dair ayrıca qeyd də vardır.
Həmin dövrdə doğum haqqında müəyyən şəhadətnamənin olmaması ucbatından siyahıya alınma zamanı ayrı-ayrı şəxslərin yaşı onların qohum-əqrabaları və yaxud çar məmurları tərəfindən xarici görkəminə uyğun şəkildə təxmini müəyyənləşdirilirdi. Odur ki, ayrı-ayrı siyahıda, illər ötdükcə yaş göstərici rəqəmlərin bir-biri ilə uyğunlaşmaması təbii idi. Bə’zən müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblər ucundan yaşlarını doğru söyləməyənlər də olurdu. 1843-cü ilin bir sənədində Daşdəmir ağa Məhəmməd ağa oğlunun 34, oğlu Əli ağanın isə 6 yaşında olduqları göstərilir.<ref>GMTA, f. 254, s. 1. №2048, v.46</ref> Bir neçə ildən sonra yeganə oğlu Əlinin uşaqkən vəfatı Daşdəmiri sarsıdır. Həmin illərdə Daşdəmir öz qohumu‚ proporşik Osman ağa Qasım ağa oğlu ilə birlikdə dövlət qulluğunda idi. Osman ağanın oğlu Qasım ağanın həmin il 8 yaşı tamam olmuşdu. Digər qohumu Nəsib ağa Vəli ağa oğlu Məhərrəm (10 yaş) və Vəli (7 yaş) adında iki oğlu və qardaşları Mustafa ağa və Yaqub ağa (17 yaş) ilə birlikdə yaşayırdılar. Kəndin sayılan ağalarından olan 32 yaşlı Hüseyn ağa Yusif ağa oğlu öz qardaşları 26 yaşlı Hasan ağa və 21 yaşlı Bayram ağa ilə birlikdə olurdular.<ref>GMTA, f. 254, s. 1. № 2048, v.46</ref>
1845-ci ildə Daşdəmir ağanın Məmməd ağa adlı oğlu dünyaya gəlir. Məmməd ağanın dünyaya gəlməsi ilə Daşdəmir ağanın övlad sarıdan, oğul sarıdan bəxti açılır. Bir-birinin ardınca Səməd ağa (1850), Astan ağa (1852), Paşa ağa (1853), Əli ağa (1856) və Pənah ağa (1864-cü təvəllüd) kimi oğullar doğulur. Praporşik Osman ağanın da Mansur adlı oğlu (1852) anadan olur.
1860-cı ilin kameral siyahısında yuxarıdakı iki ailə ilə yanaşı, kənddəki üç ağa ailəsi və iki ruhani ailəsi də imtiyazlı təbəqələr sırasında göstərilir. Yeri gəlmişkən həmin ailələr barədə mə’lumatları da dərc edirik:
Əsgər ağa Qasım ağa oğlu
Mustafa ağa Vəli ağa oğlu (oğlu Astan 4 yaşında), qardaşı Yaqub ağa (oğulları Süleyman-7, İsmayıl-5), əmisi oğulları Məhərrəm-25, Vəli-20 yaşında.
Hasan ağa Yusif ağa oğlu (oğlu Abbas- 6 yaş), qardaşı Bayram (oğulları Yusuf-7, Oruc-4), qardaşı Səfər (30 yaş)-onun oğulları : Bəkir (4), Omar (4), Teymur (3), Hacı-Mahmud-(1 yaş).
Ruhani ailələri:
Əfəndi Mürsəl Molla Hüseyn oğlu-(40 yaş)
Axund Molla Hasan Molla Əli oğlu-(50 yaş). Onun oğulları Hüseyn-25, Mehdi-7, İsgəndər-5.
1855-56-cı illər Osmanlı-rus müharibəsində osmanlılara qarşı təşkil olunmuş müsəlman alayında Daşdəmir ağa öz dəstəsi ilə birlikdə döyüş hünərini göstərir və müharibədəki rəşadətinə görə hərbi nişana və poruçik rütbəsinə layiq görülür. Müharibədən ləyaqətlə qayıdan Daşdəmir ağanın şöhrəti birə beş artır, bir sözünü iki edən olmur. Müharibədən əvvəl olduğu kimi, müharibədən qayıdandan sonra da Daşdəmir ağanı Qaraxaç yaylaqlarına yaylaq müdiri tə’yin edirlər. Onun xidməti uzun müddət (1840-1870) Qaraxaçda dövlət sərhədlərinin qorunması və yaylaqda sakitlik yaranması baxımından çox əhəmiyyətli olur. Canişinlik idarəsindəki yüksək vəzifəli dövlət mə’murlarından bə’zilərini yaxından tanımasına, onlarla dostluq etməsinə baxmayaraq, Daşdəmir ağa həmişə şübhəli bir şəxs kimi gizlincə tə’qib olunur. Adlı-sanlı qaçaqlarla əlaqədə olmasına və özünün də məxfi olaraq qaçaqlıq etməsinə dair dövlət idarələrində söz-söhbət baş alıb gedir. Söz-söhbətə və gizli tə’qiblərə məhəl qoymayan Daşdəmir ağa xarakterinə, psixologiyasına xas olan mətanətini, qürurunu və özgürlüyünü həmişə qoruyub saxlamağa çalışır. Dövlət idarələrinin əli çatmadığı yaylaqlarda qayda-qanun yaradır, köçəri tərəkəmələrin təəsübkeşi, qayğıkeşi və himayədarı olur.
Daşdəmir ağa mərd və qonaqpərvər adam olub. Onun görkəmli rus şairi Y.P. Polonski ilə [[1847]]-ci ildə Şulaverdəki və yüksək vəzifəli canişin mə’muru A.M. Fadeyevlə 1849-1860-cı illər arasındakı Borçalı, Qaraxaç və Tiflisdəki görüşləri isə tarixin səhifələrinə silinməz xətlərlə yazılmışdır. O görüşlər barədə yerli-yataqlı və bir qədər geniş danışmaq yerinə düşər.
==Görkəmli rus şairi Y.P. Polonski və Borçalı Daşdəmir ağa==
1845-ci ildə Odessa general qubernatoru M.S. Vorontsov Qafqaza canişin tə’yin olunan kimi, Tiflisdə qulluq etmək istəyində olan mə’murlardan bə’ziləri onun ardınca getdi. Həmin mə’murlara 1844-cü ildə Moskva Universitetinin Hüquq fakultəsini bitirən və Odessaya qulluq etmək niyyəti ilə gedən Yakov Petroviç Polonski də qoşuldu. Tiflisdə o, canişin dəftərxanasında və "Zakavkazskiy vestnik" jurnalının redaksiyasında işə başladı. Bir neçə ay müddətində statistik mə’lumatlar toplamaq məqsədi ilə müxtəlif bölgələrə səfərlər etdi və nəticədə əldə etdiyi etnoqrafik səpgili yazıları ilə "Zakavkazskiy vestnik"in müxtəlif saylarında çıxışlar etdi. Həmin səfərlərdən ən maraqlısı şairin 1847-ci ilin yazında Azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı Borçalıya səfəri idi. Bu səfər haqqında Y.P. Polonski "Zakavkazskiy vestnik"in səhifələrində belə yazır" : "Mən və mənim yol yoldaşım günorta saat 4 radələrində Muğanlı stansiyasına çatdıq… Mənə dəftərxananın sahə iclasçısının əyləşdiyi Boz qalaya (Serıy Zamok) getmək lazım idi… Qırmızı körpüdən oraya 30 verstlik yoldu, lakin Xram çayını kəsədən keçib getsək‚ cəmi 8 verst getməli olurduq. Biz sonuncu fikrimizlə hərəkət etdik."(5) Onları bir tatar (azərbaycanlı-V.H.) oğlanı müşayiət edir. Şair oradakı azərbaycanlıların həyatı və məişəti ilə dərindən maraqlanır, onların folkloru, özəlliklə də mahnı və rəvayətləri ilə tanış olur. Və burada da bədii, etnoqrafik səpkili əsərlər yazmaq fikrinə düşür; 6 O yazırdı: „Yerli tatarlar olduqca xeyirxah adamlardır". 1851-ci ildə Tiflisi tərk edən Y.Polonski öz istəklərini həyata keçirmiş‚ "Tatar mahnısı", "Tatar qazı", "Əkbər", "Səttar" şe’rlərində və bitməmiş "Karvan" poemasında yerli Azərbaycan türklərinin psixologiyasını, adət-ənələrini, etnoqrafiyasını böyük bir sevgiylə təsvir və tərənüm etmişdir. Bölgədəki azərbaycanlı kəndlərinə səfərləri nəticəsində o eyni zamanda iki hekayə yazmaq fikrinə düşsə də, əsərləri tamamlaya bilmir. "Tatar rəqsi" və "Tatar köçəbəsi" adlı natamam hekayələri Polonskinin arxivində indi də mühafizə olunmaqdadır.
Ən maraqlısı odur ki, 1847-ci ilin yazında Borçalıda səfərdə olduğu zaman şair Boz qalada məşhur Daşdəmir ağa ilə görüşür. Bu barədə bir qədər sonra daha ətraflı bəhs edəcəyik. Ancaq indi, yeri gəlmişkən, şairin xalqımıza olan marağının səbəblərini və onun Borçalı təbiətinə olan vurğunluğunu bir qədər açıqlamaq lazım gələcəkdir.
İlk öncə o qeyd olunmalıdır ki, Tiflisə gələn kimi Y.Polonski canişin dəftərxanasında qulluqda olan gənc Mirzə Fətəli Axundovla yaxından tanış olub dostlaşır. M. F. Axundovun tə’siri ilə şairdə Azərbaycan xalqına və şifahi ədəbiyyatımıza canlı maraq oyanır. Lermontov və Bestujev-Marlinski kimi, o da Mirzə Fətəlidən dilimizi öyrənməyə başlayır. Azərbaycan dilinin o dövrdə Qafqazda geniş yayılması hətta A. S. Puşkinin də nəzərindən yayınmamışdı. Odur ki, Y.Polonskinin xalqımıza, dilimizə və ədəbiyyatımıza marağı təbii idi. O özünün nəsr əsəri "Boz qaladan məktub" unda yazır: "Biz Debeda və yaxud Borçalı adlanan ikinci çaya qədər at çapdıq. Çayın gözlənilməz iti axarı və enliliyi bizi heyrətləndirdi və düşünməyə məcbur etdi... Uzaqdan kiçik çəlləyə oxşayan iri, sarı tüklü papağını başına taxmış kiçik tatar oğlanı çaya endi, 4 sajen gedib dayandı, əlini yelləyərək qayıtdı... Bax odur , biz uzaqdan görürük ki, sahildə papaqlı iki tatar oturur... Mən bir abbası çıxarıb onlara vermək istədim ki, əvəzində onlar bizə dayaz yeri göstərsinlər. Ancaq onlar papaqlı başlarını bulayaraq pulu götürmədilər... bizi başa salmağa çalışdılar. Oğlan yenə suya düşdü, biz də arxasınca... Çayın ortasına kimi biz sahildəki tatarların səsini eşidirdik. Onlar (heyrətamiz dərəcədə xeyirxah adamlar) bizim müşayiətçimizə bağırıb deyirdilər: sax taref, sol taref..." <ref>„Zakavkazkiy vestnik". 1847, N23, s.171-172.</ref>
Polonskinin "Əkbər" şe’rindəki kasıb oğlan əkbər varlı Borçalı ağalarının gözəl qızını sevir. Ancaq tələb olunan başlığı verə bilmədiyinə görə onunla evlənə bilmir. Həyat zavallı Əkbəri cinayətə yuvarlayır. At və tüfəng oğurlayan Əkbər öz sevgilisini qaçırmaq qərarına gəlir. Şair öz qəhrəmanını mühakimə edib qınamır, çünki onun qaçaq düşməkdən başqa bir yolu yox idi.
Y. Polonski şərq əhvalatı kimi nəzmə çəkdiyi natamam "Karvan" poemasının baş qəhrəmanı ilə şəxsən tanış idi. O öz xatirələrində yazırdı: „Borçalıdakı Boz qalada qaçaqların keçmiş atamanı Daşdəmirlə tanış oldum. Bu tanışlıq məndə Zaqafqaziya qaçağının bədii təsvirini yaratmaq fikrini oyatdı."(1) Bundan sonra "Boz qaladan məktub"unda adını göstərməsə də, onun görüşüb tanış olduğu ağaların Daşdəmir ağa olmasına şübhə yeri qalmır. Həmin əsərində o yazır: "Mən iki gün Boz qalada yaşadım... Ağalar gəlirdi və mən onlarla tərcüməçi vasitəsiylə danışırdım. Onlardan bə’ziləri milis xidmətində idi və darqo altında gəzirdilər. Cənab zabitlər bilirmi ki, onlar haqqındakı rəvayətlər ev-ev dolaşır, çoxunun öz pərəstişkarları var?.."<ref>Y. Polonskiy, Stixotvoreniya, 1954, s.509.</ref>
M.Sadıqova görə də "Karvan" poemasının qəhrəmanının prototipi Borçalı mahalının Qasımlı kənd sakini qaçaq Daşdəmir ağadır. Şair öz qəhrəmanını gerçək adı ilə adlandırmayıb, Tamur-Qasan, Taş-Tamur, Tamu kimi verir. Uzun illər cəlayi-vətən olmuş Daşdəmir doğma kəndinə dönür, ətrafına özü kimi dəli-doluları yığıb rəsmi qanunlar çərçivəsində yaşamır; özü qayda-qanun yaradır. [[1858]]-ci ilin 20 dekabrında Tiflis qəza rəisinə Daşdəmirin qaçaq dəstəsi haqqında belə bir raport daxil olur: "Bütün bu cinayətlərin səbəbkarı Daşdəmir ağadır... O öz kəndində ətrafına müxtəlif yerlərdən yığdığı, tabeliyində saxlayıb, idarə və başçılıq etdiyi dəstəsi ilə təkcə Borçalıda yox, başqa mahallarda da cinayətlər törədir..."(1 – ''yoxsa 9?'')
Şübhəsiz ki, poema yazılarkən Daşdəmir ağa artıq qaçaq deyildi və o‚ poruçik rütbəsi ilə milis qulluğunda idi. Və sözsüz ki, qaçaqlara dair Polonskinin əldə etdiyi mənbələrin ən başlıcasını da Daşdəmir ağa‚ onun həyatı , macəraları və şairlə söhbətləri təşkil edirdi.
„Karvan"ın baş qəhrəmanı qaçaq Dəmir-Hasan Türkiyə və Rusiya kimi iki imperiyanın torpaqlarında hərəkət edir, əldə etdiyi mal-puldan kasıblara da görüm-baxım edir, onları sevindirirdi. Dəmir-Hasan (Tamur-Qassan) "məğrur və cəsur" bir atlıdır: o güllə ilə uçan qartalı vurur, çöl qabanının ordunu dağıdır. Hasan vilayəti qorxu və dəhşətə salır‚ başına böyük məbləğdə qiymət qoyulan bu qaçaq doğrudanmı belə dəhşətlidir? Əlbəttə, yox. O, alicənab, xeyirxah və ədalətli bir insandır. O, qəlbən hər hansı bir şər işdən uzaqdır. O heç zaman kasıb-kusuba dəyib-toxunmamışdır. Varlılardan qopardığını fağır-füqaraya paylamışdır, "Allahdan pay‚ qismət umana qızıl verib allah yoluna salmışdır":
Ancaq o, bu kortəbii mübarizədə təkdir, şər qüvvələrlə təkbaşına mübarizə aparmaq isə istənilən nəticəni vermir. Onu qaçaqlığa sürükləyən isə, şairin fikrincə, "Kor qanunların kütlüyüdür". Xalq nəğməkarları, aşıqlar onları sevir və vəsf edirlər, xalq öz qəhrəmanını qoruyur. Əsərin son misralarından bəlli olur ki, qaçağın karvansaray sahibi Məciddən gözü su içmir, onu ələ verəcəyindən qorxur, köhnədən hesabları qalıb. Lakin Məcid Hasanı arxayınlaşdırır, and içir ki, öz qonaqpərvərliyini şeytan şərinə dəyişməyəcək, onu satmayacaqdır. Və poema beləcə‚ yarıda kəsilir.
İ. Boqomolova görə Y. Polonski Boz qalada Hasanla (Daşdəmir ağa ilə) əfsanəvi marabdalı qaçaq Arsen haqqında da söhbət etmişlər. „Karvan" poemasının baş qəhrəmanı öz şəxsi keyfiyyətləri baxımından gürcü xalqının qəhrəman övladı Arseni xatırladır. Tədqiqatçıya görə poema yazılan zaman Arsenin adı qara siyahıda idi və, çox şübhəsiz ki, bu amil onun poema qəhrəmanı kimi təsvir olunmasına mane olmuşdur.<ref>M.Sadıxov. M.F.Axundov i russkaya literatura, Baku, 1986. s.152.</ref>
Ancaq fakt faktlığında qalır. Y.Polonski [[1847]]-ci ildə Borçalıda Daşdəmir ağa ilə görüşmüş və əsərin baş qəhrəmanının prototipi də məhz Daşdəmir ağa olmuşdur.
==A.M.Fadeyev və Daşdəmir ağa==
Daşdəmir ağa ilə dostluq münasibətlərini ömrünün sonuna qədər qoruyub-saxlayanlardan biri də canişinliyin yüksək rütbəli mə’muru Andrey Mixayloviç Fadeyev olmuşdur. A.M.Fadeyev mütləq hərbi xidmət keçməli olan rus zadəgan ailəsinə mənsub idi. Hərbi xidmətdən az sonra o, Həştərxanda köçəri xalqlara baş müfəttiş, daha sonra qubernator tə’yin edilir. Yeddi il bu vəzifədə olan Fadeyev Qafqaz canişinindən də’vət alır. Canişin, qraf M.S.Vorontsov onu yaxşı tanıyır və yüksək qiymətləndirirdi.A.M.Fadeyev canişin dəftərxanasında Baş idarənin Şura üzvü və Zaqafqaziya vilayətinin dövlət əmlakı ekspedisiyası idarəsinin rəisi vəzifəsinə tə’yin olunur. Bu son vəzifəsini o‚ 1846-cı ildən ta ömrünün sonuna – 1867-ci ilə qədər icra edir. <ref>İ.Boqomolov, Полонский в Грузии Тб., 1966, с. 132.</ref>
Hökumət bə’zən qaçaqlara güzəştə getməli olur, onlara müəyyən rütbə verir, nəzarətdə saxlayırdı. Onlardan biri də proporşik rütbəli Daşdəmir ağa idi. A.M.Fadeyev öz xatirələrində çox incəliklə bu məsələlərə toxunur, dostu, məşhur Daşdəmir ağanın özəl keyfiyyətlərini öz oxucusuna xüsusi maraq və heyranlıqla təqdim etməyə çalışır.
A.Fadeyevin xatirələrindən bəlli olur ki, o öz ailəsi ilə birlikdə 1849-cu ilin yayını Qaraxaç yaylaqlarında, füsunkar təbiətli Bozabdal dərəsi yaxınlığında keçirmişdir. O, batareya komandiri, podpolkovnik Voropayevin qonağı olmuşdur. Fadeyevin övladları və nəvələri onlar üçün ayrılan təmiz və səliqəli evdə yerləşmiş və yaxşıca istirahətə başlamış, şəhərin qızmar qoynundan qısa müddət ərzində olsa da, uzaqlaşmalarına çox sevinmişdilər. O yazır: „Mənim oğlum kürəkənimlə birlikdə borçalıların köç etdiyi yerə ova gedirdilər. Orada onlar üçün ov əyləncəsi təşkil edən, o zamanlar mahalda məşhur olan ağalar Daşdəmirlə tanış olmuşdular. Onları həmişə bizimlə yaşayan və oğluma tatar dili * öyrədən alim, Aleksandropol mirzəsi Abdulla Təhmuraz oğlu müşayiət edirdi... Həmin yay bizə təşrif buyuranlar içərisində ən qəribəsi varlı Aleksandropol (?) tatarı, milis praporşiki və eyni zamanda qaçaq kimi məşhur olan, yuxarıda adını çəkdiyim ağalar Daşdəmir idi. Ola bilsin o özü şəxsən qaçaqlıq etmirdi, ancaq hər halda, onun barədə hamıya bəlli olan ümumi fikrə görə qaçaqlar arasında böyük tə’sir qüvvəsinə sahib idi və bu onun azadlığını, zərəcə də olsa, əlindən almır, hökumətlə yaxşı münasibətlərinə mane olmurdu. Çox güman ki, günahları birbaşa açılmırdı və işinin ustası idi. Mənim oğlumla və kürəkənimlə Borçalıda ovda tanış olmuş Daşdəmir buraya özünün bütöv köçü ilə gəlmiş və Gergerdən çox da uzaq olmayan gözəl bir düzənlikdə yerləşmişdi. Məqsədi bizimkiləri qonaq çağırmaq idi. O həm də təmiz və ciddi müsəlman olan bizim Mirzə Abdullanın yaxın dostu idi. Daşdəmir ağa bizim üçün yaylaqda çox əyləncəli bir şənlik bayramı təşkil etdi. Xüsusilə mənim nəvələrim üçün çox əyləndirici olan bu şənlik oğlumun başına gələn bədbəxt bir hadisə ilə əlaqədar bizim üçün uğursuzluqla nəticələndi. Biz səhər tezdən ailəliklə ora getdik... və bütün günümüzü axşam düşənə qədər orada keçirdik.’’ <ref>Vospominaniya Andreya Mixayloviça Fadeeva, Odesa, 1897, ç.1, s.5-6. Azərbaycan dili nəzərdə tutulur – qeyd Valeh Hacılarındır</ref>
Həmin gün Daşdəmir ağa öz qonaqlarına yaddan çıxmayan bir şənlik təşkil edir: ətraflardakı azərbaycanlı sazəndələri, kəndirbazları, rəqqasları oraya toplayıb qara zurnanın və şərq musiqisinə alışmamış qonaqların qulaqlarını batıran dəfin sədaları altında olmazın oyunlar təşkil edir. Alaçıqlarda, xalılar üzərində nahar edirlər: „Bizim üçün ayrılan gün çox haylı-küylü və oriæinal keçdi" – deyə Fadeyev xatırlayır. Qayıdan baş A.Fadeyevin oğlu Rostislavın atı hürkərək onu qayalara sarı qaçırır‚ oğlan atın başını sərt halda döndərmək istərkən torpaq sürüşür və at böyrü üstə yıxılır. Mis üzəngi atın ağırlığı altında Rostislavın ayağına girir. Həkim ayağını kəsmək qərarına gəlsə də, oğlan razılıq verməyib bir feldşer tərəfindən müalicə olunur və, çox şükür ki, sağalır.
Andrey Mixayloviç Fadeyev yazır: „Həmin vaxtdan mənim Daşdəmirlə indiyə qədər davam edən tanışlığım başladı. Hər Tiflisə gələndə mənə baş çəkir, mən Aleksandropola gedəndə də mənimlə görüşür. Onun hazırcavab və yumorlu söhbəti bə’zən çox əyləndirici olur. Bir dəfə Aleksandropolda o məni nahara dəvət etdi... Mən belə yeməklərin o qədər də həvəskarı deyiləm... Bir qədər sonra mən Tiflisdə bizim Mirzə Abdulladan öyrəndim ki, Daşdəmir həmin nahar üçün Aleksandropol müftisinin cöngəsini oğurlayıbmış... Daşdəmir Tiflisdə bizə gələrkən nahardan sonra söhbət islam dinində əksini tapan tanrı qarşısındakı sorğu-sual və məhkəmədən getdi. Özünü böyük ilahiyyətçi-alim hesab edən Mirzə Abdulla danışırdı ki, həmin o dəhşətli məhkəmədə Allah qarşısında bütün müsəlmanlar və hətta vəhşilər və ev heyvanları da dayanacaqlar. Oradakılardan biri Daşdəmirdən soruşdu ki, o həmin məhkəmədən qorxurmu. – Niyə qorxuram ki, mən neyləmişəm ki qorxam – deyə o, cəsarətlə dilləndi. – Neyləyirsən? Sən müqəddəsmisən? Orada müqəddəslər belə qorxacaq, bəs sən kimsən? Dünyada azmı çirkin işlər görmüsən? – deyə Mirzə heyrətlə ona bağırdı.
- Axı, mən neyləyirəm? Di, de görüm mən neyləyirəm?
- Bax, elə misal üçün, yadındadırmı sənin Aleksandropolda erenala (generala) nahar vermək üçün bizim müftinin cöngəsini oğurladığın?-Mirzə bir qədər düşünərək cavab verdi.
Ağalar bir qədər utandı,- cöngəni oğurladığına görə yox, ona görə sıxıldı ki, oğurluq cöngə ilə məni qonaq etdiyini bildim. Ancaq o elə həmin dəqiqə özünü doğrultmağa çalışdı:
-Sonra, nə olsun ki, oğurladım? Aha, oğurladım,- nə yaman böyük iş oldu!
-Bu ki, çox böyük günahdır – deyə Mirzə təsdiq etdi,-yenə sadə adamın olsa, canı-cəhənnəm, amma müftinin olmaz. Müfti Allahın özünə şikayət edib deyəcək: mən sənin bəndənəm, qulunam, ancaq Daşdəmir məni təhqir etdi, mənim cöngəmi oğurladı; buna görə onu cəzalandır.
- Mən də deyəcəyəm ki, bu doğru deyildir, müfti yalan danışır.
- Deyə bilməzsən,-Mirzə qəzəbləndi, -cöngə də orada olacaq! Cöngə Allaha deyəcək: Bəli! Bu doğrudur, mən Aleksandropol müftisinin cöngəsiyəm, Daşdəmir məni oğurladı və enerala nahar vermək üçün kəsdi.
- Çox gözəl! -deyə Daşdəmir sevindi,-mən elə o saat cöngənin buynuzundan yapışıb müftiyə verər və deyərəm: ala, öz öküzünü götür və məndən əl çək!
Onların deyişməsinin belə gözlənilməz sonluqla nəticələnməsi Mirzəni çaşdırdı, bizi isə güldürdü. Daşdəmir rəqibini pərt etməyindən və ondan belə uğurla sivişə bildiyindən çox razı idi: hətta, elə bilki, o gələcək işlərini bir növ qaydaya salmış, öz hazırcavablığı ilə dəhşətli məhkəmədən qalib çıxmışdı. Həmin axşam söhbət zamanı ondan neçə arvadı olduğunu xəbər aldılar.O‚ e’lan etdi ki, "üç arvadım var". Onda heyrətləndilər ki, avropalılar bir arvadla yola gedə bilmədikləri halda, o‚ üç arvadla necə yola gedir?...
- Çox sadəcə,-deyə Daşdəmir e’tiraz etdi:-üç arvadın olmağı mənə çox əlverişlidir, ona görə ki, biri məni döyəndə, ikisi məni müdafiə edir.
„Ümumiyyətlə bu Borçalı qəhrəmanı çox məzəli tatardır." (13)
Xatirələrin işıq üzü gördüyü kitabda (s.128) belə bir nəşriyyat qeydi də var: „1870-ci illərdə Daşdəmir Saxalinə sürgün edilir... 70-ci illərin sonu türk müharibəsində Daşdəmirin oğlu bizim orduda öz cəsarəti ilə fərqlənmiş, əhəmiyyətli xidmətlər göstərmişdir‚ müharibədən sonra ordu baş komandanı general Loris-Melikov ondan bu xidmətlərinə görə hansı mükafatı istədiyini soruşur; Daşdəmirin oğlu öz atasının sürgündən qayıtması diləyində bulunur. Onun xahişi yerini alır; Daşdəmir vətənə qayıdır, ancaq tezliklə vəfat edir".
Daşdəmir ağa və onun oğullarının qoçaqlıq şöhrəti nə qədər geniş əks-səda doğururdusa, yuxarı dairələr tərəfindən onların tə’qibi və izlənməsi də bir o qədər artırdı. Gürcüstan Tarix Arxivində aşkar etdiyimiz müxtəlif məxfi yazışmalar bunu əyani olaraq təsdiqləyir. Onlardan birində -1866-cı il sentyabrın 3-də Qafqaz canişinliyi Baş idarəsinə daxil olmuş məktubda göstərilir:
„Möhtərəm cənab Konstantin İvanoviç!
Podporuçik Eyub ağa Muradov – zemski keşikçi dəstəsinin rəisi-Sizə bir nəfər təqdim edəcək. Həmin şəxs Sizə bəlli olan qaçaq Abdul Kərimin tutulması üçün bizə böyük köməklik göstərəcəyinə söz verir. Abdul Kərimin dəstəsi bu günlərdə Daşdəmir ağanın adamı ilə birləşib və mən bu gün mə’lumat aldım ki, dəstə Naxçıvan yaxınlığında bir nəfəri qarət edib və qətlə yetirib. " (14)
Abdul Kərimlə Dəli Ağa 19-cu yüzilliyin 60-cı illərində dövlətin ələ keçirə bilmədiyi adıbəlli azərbaycanlı qaçaqlar idi.
(Bundan sonra baş verən hadisələr zamanı Daşdəmir ağa niyə həbs olunmuşdu? Məhkəmə qərarının icraatına kim əməl etməkdən imtina etmişdir? Ailəsinin və özünün taleyi barədə maraqlı faktları bilmək istəyirsizsə gələn sayımızı qaçırmıyın.)
== Xarici keçidlər ==
*[https://web.archive.org/web/20141029093331/http://qarapapaqlar.borchali.net/index.php?cat=oxu&id=31 Valeh Hacılı. Qasımlı Daşdəmir ağa (Tarixi və ədəbi mənbələr əsasında)]
==Mənbə==
<references/>
==Mənbə orjinalda==
*1.GMTA, f. 254, c 1, № 812, v.331.
*2 GMTA, f. 251, s 1, № 1254, v 219.
*3 GMTA, f. 254, s. 1. №2048, v.46
*4 GMTA, f. 254, s. 1. № 2048, v.46
*5 Zakavkazkiy vestnik, N23‚ 20 noyabr, 1847-ci il, s.170.
*6 M.Sadıxov. M.F.Axundov i russkaya literatura. Baku 1986, s.149
*7 „Zakavkazkiy vestnik". 1847, N23, s.171-172.
*8 Y. Polonskiy, Stixotvoreniya, 1954, s.509.
*9 „Zaqafqaskiiy vestnik", 1847, N23, s.179.
*10 M.Sadıxov. M.F.Axundov i russkaya literatura, Baku, 1986. s.152.
*11 İ.Boqomolov, Полонский в Грузии Тб., 1966, с. 132.
*12 Vospominaniya Andreya Mixayloviça Fadeeva, Odesa, 1897, ç.1, s.5-6. Azərbaycan dili nəzərdə tutulur-V.H.
*13 A.Fadeyev. A.G.Ə. s 125.
*14 A.Fadeyev, AGƏ‚ s. 127-128.
*15 GMTA‚ f. 17‚ s. 1‚ N9393‚ v. 2.
*16 GMTA, f. 17, s. 1, N 27, v.50
*17 GMTA, f. 17, s.1, 27, vv 1-3
*18 Yenə orada, vv. 8-10.
*19 Yenə orada, v. 11
*20 GMTA, f.17, s.1, N27, v.16
*21 GMTA, f.17, s.1, N27, v.18.
*22 Yenə orada, v. 22.
*23 Yenə orada, vv 27-28.
*24 Yenə orada, v. 50.
*25 GMTA, f.254, s. 1000, vv. 54-58
*26 KMTA f. 17, s. 1, N49, v. 1-3.
*27 GMTA, f. 17, s.1, N27, v. 53
*28 Yenə orada, v. 56.
*29 GMTA, f. 17, s.1, N27, v. 65
*30 "Tiflisskiy vestnik" qəzeti, 1873-cü il‚ N17, 8 fevral.
*31 Yenə də orada, N20, 15 fevral.
*32 GMTA, f.17, s.1, N27, v.66
*33 "Tiflisskiy vestnik", 1873-cü il, N23, 24 fevral, s.1.
== İstinadlar ==
{{vikiləşdirmək}}
{{İstinadlar|1}}
|
