Qalaktika: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 3:
[[Şəkil:Andromeda.jpg|thumb|250px|Qalaktika]]
[[Süd Yolu|Bizim Qalaktika]] spiral quruluşa malikdir. Ümumilikdə isə Qalaktikalar müxtəlif quruluş və formaya malik olurlar. Qalaktikalar quruluşuna görə elliptik<ref>Hoover, A. (June 16, 2003). [https://web.archive.org/web/20110720083835/http://news.ufl.edu/2003/06/16/galaxies/ "UF Astronomers: Universe Slightly Simpler Than Expected"]. Hubble News Desk. Archived from [http://news.ufl.edu/2003/06/16/galaxies/ the original] on July 20, 2011. Retrieved March 4, 2011.</ref>, spiral və heç bir formaya malik olmayan<ref>Jarrett, T. H. [http://www.ipac.caltech.edu/2mass/gallery/galmorph/ "Near-Infrared Galaxy Morphology Atlas"]. California Institute of Technology. Retrieved January 9, 2007.</ref> formalara malikdirlər.
Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini [[XX əsr|XX əsrin]] ən böyük kəşflərindən biri hesab etmək olar. Bu kəşf [[Kainat|Kainatın quruluşunu və miqyasını]] başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yarandı.
Sətir 22:
Kainat temperaturunun 3000 K-ya qədər soyuması [[hidrogen]] və [[helium]] atomlarının əmələ gəlməsi üçün şəraitin başlanğıcı olur. Bu vaxt hidrogen və helium nüvələrinin nisbəti uyğun olaraq, 73% və 27% idi. Sərbəst elektronların azalması hesabına kainat şəffaflaşır, şüalanma isə maneəsiz və itkisiz çox uzaq məsafələrə qədər yayılmağa başlayır. Kainatın quruluşunun ilk əlamətləri də bircinsli şüalanma fonunda sıxlığın fluktuasiyaları şəklində peyda olur.
Qalaktikarın formalaşması [[Böyük partlayış|Böyük partlayışdan]] təxminən 3 [[1000000000 (ədəd)|milyard]] ildən sonra başlayır: qravitasiyanın təsiri ilə lap cüzi sıxlıq fluktuasiyaları artmağa və onların paylanması dəyişməyə başlayır. Kainat tədricən məsaməli quruluş alır. Qalaktika və qalaktika topaları bircinsli "boş" mühit ətrafında örtüklər və saplar şəklində sıxlaşır. Tədricən [[Molekulyar bulud|molekulyar buludlar]] və ulduzəmələgəlmə prosesi başlayır.
== Qalaktikaların kəşfi ==
Yunan filosofu [[Demokrit]] (450-370-ci illər) gecə göyündə parlaq zolaq kimi görünən və [[Süd Yolu|Samanyolu]] (Ay yol, Süd yolu və s.) kimi tanınan obyeklərin uzaq ulduzlardan ibarət ola biləcəyi fikrini irəli sürmüşdür.<ref>Plutarch (2006). ''The Complete Works Volume 3: Essays and Miscellanies''. Chapter 3: Echo Library. p. 66. <nowiki>ISBN 978-1-4068-3224-2</nowiki>.</ref>
Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini [[XX əsr|XX əsrin]] ən böyük [[Kəşf|kəşflərindən]] biri hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunu və masştabını başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yaratdı.
İlk öncə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlar dünyasından ibarətdir.
[[XVIII əsr|XVIII əsrin ortalarına]] qədər [[Astronom|astronomlara]] [[Göy|səmada]] cəmi 42 dumanlı ləkə məlum idi. 1784 –ci ildə fransız alimi [[Şarl Messye]] (1730-1817) 108 belə obyektin kataloqunu çap etdirdi. O, bu obyektləri [[Kometa|kometlərin]] müşahidəsinə maneçilik törədən və arzuolunmaz səma cismləri hasab edirdi. Bu kataloqa 39 qalaktika, 29 dağınıq topa, 29 kürəvi topa, 6 diffuz dumanlıq və 5 planetar dumanlıq daxildir.
Alman mənşəli ingilis astronomu [[Vilyam Herşel]] (1738-1822) [[XIX əsr|XIX əsrin əvvəlində]] 20 il ərzində səmada 2500 dumanlıq tapdı və onların kataloqunu verdi. Onun oğlu [[Con Herşel]] (1792-1871) bu sayı 5079 çatdırdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, səmada görünən bütün dumanlıqlar qalaktika deyildir. Onların bir çoxunun bizim Qalaktikaya daxil olan ulduz topası olmasını Herşel aşkar etdi. Bir sıra dumanlıqlar isə ümumiyyətlə ulduz təbiətli deyildir. [[Spektral analiz]] üsulunun tətbiqi onların bir çoxunun isti qaz buludları olmasını göstərdi. Ancaq bir çox dumanlıqların və o cümlədən [[Andromeda qalaktikası|Andromeda]] dumanlığının spektri ulduz təbiətli olsa da, orada heç bir ulduz görünmürdü.
1924-cü ildə amerikan alimi [[Edvin Habbl]] (1889-1950) Andromeda dumanlığında [[sefeid]] ulduzlarının olmasını aşkar etdi və onlara qədər qədər məsafəni period-işıqlıq asılılığına əsasən təyin edə bildi. Təyin edilən məsafə indi qəbul edilən qiymətlə müqayisədə iki dəfə kiçik olmasına baxmayaraq, məlum oldu ki, Andromeda dumanlığı [[Süd Yolu|bizim Qalaktikanın]] hüdudlarından çox-çox uzaqda yerləşir. Bundan sonra o, daha bir neçə qalaktikaya qədər də məsafəni təyin edə bildi. Belə olan təqdirdə o iddia etdi ki, Kainatımıza onlarla qalaktika daxildir və bizim Qalaktika onlardan yalnız biridir. Sonra onların sayının yüzlərlə və daha sonra milyonlarla ola biləcəyini iddia etdi.
Beləliklə, Kainatın təkcə bizim Qalaktadan ibarət olmaması və başqa qalaktikaların da mövcud olduğu kəşf edilmiş oldu. Hazırda belə hesab olunur ki, Kainatımıza təxminən 200 milyarda yaxın müxtəlif forma və ölçüyə malik qalaktika daxildir.
== Tipləri ==
| |||