Hotakilər: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 33:
'''Hotaki dövləti''' — [[1709]]-[[1738]]-ci illərdə indiki [[Əfqanıstan|Əfqanıstanı]], [[İran]] və [[Pakistan|Pakistanın]] bir hissəsini əhatə etmişdir. Bu dövlət [[1709]]-cu ldə [[Mir Üveys Hotaki]] tərəfindən [[Qəndəhar|Qəndəharda]] əsası qoyulmuşdur. [[Paştunlar|Paştun]] mənşəli [[Gilzay tayfası|Gilzay tayfasının]] başçısı olan Mir Üveys [[Səfəvilər|Səfəvilərin]] tabeliyində olan Qəndəhar şəhərində çıxardığı üsyan nəticəsində 1709-cu ildə Qəndəhar ələ keçirilir və Hotaki dövləti yaradılır. Bundan sonra Hotakilər mütəmadi olaraq Səfəvilərin tabeliyində olan ərazilərə yürüş etməyə başlayırlar. Hotaki dövlətinin çiçəklənməsi dövrü [[Mir Mahmud Hotaki|Mir Mahmud Hotakinin]] zamanında olur. Onun dövründə Hotakilər Səfəvilərin paytaxtı [[İsfahan|İsfahanı]] ələ keçirir və [[Mir Mahmud Hotaki]] özünü [[şah]] elan edir. Hotaki dövlətinin varlığına [[1738]]-ci ildə [[Nadir şah Əfşar]] tərəfindən [[Qəndəhar|Qəndəharın]] ələ keçirilməsi ilə son qoyulmuşdur.
== Gilzay qiyamının səbəbləri==
[[Şəkil:Sultan Husayn by Bruyn.jpg|150px|thumb|Şah Sultan Hüseyn]]
17-ci əsrin sonu 18ci əsrin əvvəllərində bütün [[Səfəvilər İmperiyası]] ərazisində [[feodal]] istismarın güclənməsi ilə əlaqədar olaraq bütün ölkəni xalq etirazları və üsyanlar dalğası bürüdü.
Əfqanların ən nüfuzlu və güclü tayfası olan [[gilzaylar]] [[1698]] – 99-cü illərdə [[Qəndəhar]] hakimi Abdulla xanın əvəz olunması xahişi ilə şaha müraciyət etdilər. Müraciyət cavabsız qaldı. Onda qilzaylar - yenədə uğursuz olaraq - [[Kabil]]un [[Böyük Moğol İmperiyası|moğol]] valisinə müraciyət etdilər.
[[1704]]-cü ildə Qəndəhar ərazisinə [[bəluclar]] soxuldu. Onlar kəndləri yağmaladılar və Səfəvilərin onların yatırılması üçün göndərdikləri dəstəni darmadağın etdilər. Sağ qalanlar, yerli əhalinin qisasından qaçaraq Qəndəharın güclü istehkamlarının müdafiyəsinə sığındılar. İşlərin belə gedişi [[İsfahan]] sarayını narahat etməyə başladı, və bir az bundan əvvəl [[Kirman]]da bəluclara qarşı özünü yaxşı tərəfdən göstərən şah sərkərdəsi [[Qurqen xan]] göndərildi. [[Dəşti-Lüt]] səhrasının kənarı ilə keçən qısa yolla o Qəndahara gəldi və burada sərt şəkildə qilzayları yatırmağa çalışdı. Onlar, onlara qohum olmayan çoxlu yerli əhali də qoşulan üsyanla cavab verdilər. Bu üsyana, Hindistanla ticarətdən varlanan [[kələntər]] [[Mir Veys xan]] [[Hotaki]] başçılıq etdi. Qurqen xan böyük səylər nəticəsində üsyanı yatıra bildi.
Mir Veys İsfahandan qatı üsyançı kimi sürgün edildi, lakin rüşvət və hədiyələrlə səfəvi hakimlərini özünün suçsuz olması fikrini, eləcə də Qurqen xana qarşı şübhə oyada bildi. Qurqen xan neofit gürcü olduğuna görə sarayda buna inanan tapıdlı. Şah hətta Mir Veysin [[həcc ziyarəti]]nə getməsində ona yardım etdi. Mir Veys isə [[Məkkə]]də müsəlman alimlərindən sünnü-əfqanların şiə-səfəvilərə qarşı mübarizəsi üçün [[fətva]] aldı. Qəndəhara qayıdaraq o özünə tərəfdarlar toplamağa başladı. [[1709]]-cu ildə Qurqen xanın səhlənkarlığından yararlanan Mir Veys ona hücum etdi və öldürdü<ref>Lokhart L. The Fall of the Safavi Dynasty and the Afghan Occupation of Persia. Cambridge, 1958. 83-87</ref>.
Şahın Mir Veysə danışmaq cəhdi baş tutmadı. O İsfahan vasitəçilərini zindana salırdı. Qəndahara Qurgen xanın qohumunun komandanlığı altında 12 minlik qızılbaş qoşunu göndərildi, lakin onlara qilzaylarla düşmənçilik edən əfqan tayfalarının köməyinə baxmayaraq, şəhərin uğursuz mühasirəsi nəticəsində [[1711]]-ci ilin sonunda darmadağın edildi.
==Abdali tayfası ilə münasibətlər==
[[Herat]]da yerləşən [[abdali]] tayfası ilə [[Qəndəhar]]da olan [[gilzaylar]]ın münasibətləri gərgin olaraq qalırdı. Onların arasında həlledici döyüşün nəticəsində gilzaylar qalib gəldi Mahmud məğlub olan abdali tayfasının başçısının başını kəsib İsfahana şah Sultan Hüseynə göndərdi. Mahmud öz hərəkətlərini qiyamçı Əsədullanı cəzalandırmaq kimi izah etdi. Şah görünür bütün bunlara inandı və Mahmudu Qəndəharın Səfəvi valisi təyin etdi.
==Gilzayların İsfahanı alması==
İki ildən sonra eyni məqsədlər göndərilən daha bir qızılbaş korpusu darmadağın edildi. Sonrakı beş-altı il ərzində vəziyət köklü surətdə dəyişdi və İsfahan sarayı yeni Qəndahar hakimi Mahmudun qarşısında geri çəkilməyə başladı. 1719-cu ilin yayının axırında Mahmud qərbə yürüş etdi; 1722-ci ilin oktyabrında İsfahana daxil oldu, və Səfəvi şahı Sultan Hüseyni taxtdan imtina etməyə məcbur etdi.
Qəndahardakı hadisələrin inkişafı Heratdakı vəziyədə də təsir edirdi. Qilzayların təzyiqi nəticəsində [[Nadirin Əfqanıstan yürüşləri|Herat ətrafına köçmüş]] əfqan abdali tayfasının aristokratiyasının nüfuzu artırdı.
[[1720]]-[[1722]]-ci illərdə Mir Əşrəf əmisi oğlu Qəhdəhar əmiri Mir Mahmud Hotakinin İrana yürüşündə iştirak etmişdi.
[[1725]]-ci ilin aprelində Mir Əşrəh öz əmisi oğlu Mir Mahmud şaha qarşı İsfahanda sui qəsd təşkil etdi, o taxtdan salındı və öldürüldü. '''[[Əşrəf şah|Mir Əşrəh]]''' özünü İranın yeni şahı elan etdi.
O Mir Mahmuddan daha çevik siyasətçi idi, və anlayırdı ki, ancaq əfqan tayfalarına dayanaraq İran üzərində hakim ola bilməyəcək.
Mir Əşrəf orduda nizam intizam yaratdı, yerli aristokratiyanı öz tərəfinə çəkmək məqsədiyləyerli əhali üzərində talanları və zorakılığı dayandırdı.
==Gilzayların osmanlılarla münasibətləri==
[[1726]]-ci ildə İran şahı '''[[Əşrəf şah|Mir Əşrəh]]''' əfqan ordusu başında, o zamana qədər [[Qəzvin]], [[Təbriz]] və [[Həmədan]] daxil bütün Azərbaycanı tutan osmanlılara qarşı çıxış etdi.
Bir sıra döyüşdən sonra Əşrəf osmanlı ordusunun irəliləməsini dayandıra bildi. [[1727]]-ci ilin sentyabrında Mir Əşrəf, Osmanlı imperiyasının [[Cənubi Azərbaycan|Azərbaycan]]ı, [[Kürdüstan]]ı və [[Xuzistan]]ı, eləcə də [[Zəncan]]ı və [[Tehran]]ı alması şərti ilə sülh sazişi bağladı.
Mir Əşrəf, İrana nəzarət edərək, heç də hər yerdə özünü hakim hiss etmirdi. [[Mazandaran]]da, hələ 1722-ci ildə özünü İran yeni şahı elan etmiş Sultan Hüseynin oğlu səfəvi şahzadəsi II Təhmasib möhkəmlənmişdi.
[[1726]]-cı ildə osmanlı ordusunun İsfahana yaxınlaşmasını görən Mir Əşrəf,II Təhmasibin atası əsir şah Sultan Hüseyni öldürtdürmüşdü.
==Gilzayların məğlubiyəti==
1726-cı ildə istedadlı sərkərdə Nadir xan gənc şahzadə II Təhmasibin qulluğuna girdi.
Təhmasib Nadir xanı baş komandan təyin etdi və o dövlətin birləşdirilməsi işinə başladı. Nadir [[Sistan]]ı, Xorasanı tabe etdi və '''[[Nadirin Əfqanıstan yürüşləri|Herata uğurlu yürüş etdi]]'''.
Hadir xanın hərbi uğurları əfqan hakimi Mir Əşrəfi narahat etməyə başladı. [[1729]]-cu ildə Mir Əşrəf 50 minlik qoşun başında İsfahandan şimala tərəf hərəkət etdi.
29 sentyabr [[1729]]-ci ildə [[Damğan]] civarındakı döyüşdə Nadirin 25 minlik qoşunu, 12 min adamını itirən Mir Əşrəfin sayca üstün qüvvələrini məğlub etdi.
Əfqanlar darmadağın edildi və [[İsfahan]]a çəkildilər. Nadir xan onları təqib edərək noyabrın 29-da onları Murçexurt kəndi yanında ikinci dəfə məğlub etdi.
Mir Əşrəh İsfahanı tərk etdi və Şiraza çəkildi. II Təhmasib İsfahana daxil oldu və taxta oturdu. Dekabrda Nadir xan, şahı paytaxtda qoyaraq, əfqanları tamamilə dağıtmaq üçün ordu ilə [[Fars]]a doğru hərəkət etdi.
[[Şiraz]] yaxınlığındakı döyüşdə Mir Əşrəf tamamilə darmadağın olaraq, əvvəl Lara qaçdı, ordan da [[Bəlucistan]]a. [[1730]]-cu ilin əvvəlində Mir Əşrəf şah [[bəlucistan]]lı xanlardan biri tərəfindən öldürüldü<ref>[http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8.%20%D0%9C%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA%20XV-XX/%D0%93%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B7%D0%B0%D0%B8/-К. Рыжов Монархи мира. Мусульманский Восток XV—XX вв. Гильзаи]</ref>
== Ədəbiyyat ==
* Н.Н.Туманович. История Герата XVI- XVIII века.Москва. Главная редакция восточной литературы 1989
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
==Həmçin bax==
*[[Nadirin Əfqanıstan yürüşləri]]
[[Kateqoriya:Nadir şah Əfşarın yürüşləri]]
[[Kateqoriya:İran tarixi]]
[[Kateqoriya:Əfqanıstan tarixi]]
[[Kateqoriya:XVIII əsrdə Əfqanıstan]]
[[Kateqoriya:Hotakilər]]
| |||