Validə sultan: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 1:
'''Validə sultan''' vəya '''Sədəf-i Dürr-i Xilafət '''([[Osmanlıca]]: والده سلطان) — [[taxt]]<nowiki/>a çıxan [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı padşahları]]<nowiki/>nın həyatda olan analarına verilən bu ünvan bəzi mənbələrdə ''"validə-i padşah"'', ''"validə-i səadətpənah"'', ''"məhdi-ülya-i səltənət"'' olaraq da qeyd olunur. [[Kösəm Sultan]] üçün ''"ümmül-möminin"'', [[Pərtəvniyal Sultan]] üçün ''"ümmül-cahan"'' ünvanları istifadə edilmiş, Dəftərdar Sarı Mehmed Paşa, ölümünün ardından [[Turhan Xədicə Sultan]]ı ''"dövlətin bir rükn-ü rəkini"'' olaraq adlandırmışdır. [[Osmanlı sülaləsi]]<nowiki/>nin [[hərəm]]<nowiki/>dəki ən yüksək təmsilçisi və [[Hərəm|hərəmxana sistemi]]<nowiki/>ndə ən yüksək rütbəli şəxs olan validə sultan icazə vermədən ona yaxınlaşmaq, yanında danışmaq vəya oturmaq olmazdı.
▲[[Şəkil:New Mosque Yeni Camii Istanbul.JPG|thumb|[[III Mehmed]]in anası [[Safiyə Sultan|Safiyə Validə Sultan]] tərəfindən tikilən [[Yeni Məscid]]]]Osmanlı tarixində oğlunun səltənətini görə bilən validə sultan sayı 23-dür. Bunlar [[I Orxan|Orxan Qazi]]<nowiki/>ni anası [[Malhun Xatun]], [[I Murad]]ın anası [[Nilüfər Xatun]], [[I Mehmed]]<nowiki/>in anası [[Dövlət Xatun]], [[II Mehmed]]<nowiki/>in anası [[Hüma Xatun]], [[II Bəyazid]]<nowiki/>in anası [[I Gülbahar Xatun|Gülbahar Xatun]], [[I Süleyman]]ın anası [[Ayşə Hafsa Sultan|Hafsa Sultan]], [[III Murad]]ın anası [[Nurbanu Sultan]], [[III Mehmed]]<nowiki/>in anası [[Safiyə Sultan]], [[I Əhməd]]<nowiki/>in anası [[Handan Sultan]], [[I Mustafa]]<nowiki/>nın anası [[Həlimə Sultan]], [[II Osman]]ın anası [[Mahfiruz Xədicə Sultan|Mahfiruz Sultan]], [[IV Murad]] və [[I İbrahim]]<nowiki/>in anası [[Kösəm Sultan]], [[IV Mehmed]]<nowiki/>in anası [[Turhan Xədicə Sultan]], [[II Süleyman]]ın anası [[Saliha Dilaşub Sultan]], [[II Mustafa]] və [[III Əhməd]]<nowiki/>in anası [[Əmətullah Rabiyə Gülnuş Sultan|Rabiyə Gülnuş Əmətullah Sultan]], [[I Mahmud]]<nowiki/>un anası [[Saliha Sebkati Sultan|Saliha Sultan]], [[III Osman]]ın anası [[Şahsüvar Sultan]], [[III Səlim]]<nowiki/>in anası [[Mihrişah Sultan]], [[IV Mustafa]]<nowiki/>nın anası [[Aişə Səniyəpərvər Sultan]], [[II Mahmud]]<nowiki/>un anası [[Nakşidil Sultan|Nəqşidil Sultan]], [[I Əbdülməcid]]<nowiki/>in anası [[Bəzmi-aləm Sultan|Bəzmialəm Sultan]], [[Əbdüləziz|I Əbdüləziz]]<nowiki/>in anası [[Pərtəvniyal Sultan]] və [[V Murad]]ın anası [[Şevkəfza Sultan]]<nowiki/>dır. [[II Əbdülhəmid]] isə kiçik yaşlarında anasını itirdiyi üçün onu böyüdən mənəvi anası [[Rahimə Piristü Validə Sultan|Piristü Sultan]]ı validə sultan elan etmişdir.
[[Padşah]]ın anası, xanımları, qızları, [[Şahzadə (Osmanlı)|şahzadələr]]<nowiki/>i, qısaca [[padşah]]ın ailəsi [[XVI əsr|XVI əsri]]<nowiki/>n ortalarına qədər bugün [[İstanbul Universiteti]]<nowiki/>nin olduğu yerdə [[Köhnə Saray (İstanbul)|Köhnə Saray]]<nowiki/>da yaşayırdılar. [[Sultan Süleyman Qanuni|Qanuni Sultan Süleyman]]ın xanımı [[Xürrəm Sultan]] qaynanası [[Ayşə Hafsa Sultan|Hafsa Sultan]]ın vəfatının ardından [[hərəm]]<nowiki/>in bir hissəsi ilə [[1534]]-cü ildə [[Topqapı sarayı]]<nowiki/>na köçdü. Xələfi [[Nurbanu Sultan]] da iqamət olaraq bu [[saray]]ı seçmişdi. Beləliklə, yeni [[saray]]ın [[Hərəm|hərəmxana]] hissəsi getdikcə böyüdü. Validə sultan ünvanını ilk dəfə [[III Murad]]ın anası [[Nurbanu Sultan]] istifadə etmişdir. [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayı]]<nowiki/>nda mütəmadi olaraq yaşayan ilk validə Sultan isə [[Safiyə Sultan]] olmuşdur. Validə Sultan olan bir qadın bir daha evlənə bilməzdi. [[Padşah]]<nowiki/>a övlad verən qadınlar [[XVIII əsr]]ədək xatun, [[Hasəki Sultan|hasəki]], nadir olaraq [[sultan]] adlanır, [[III Əhməd]]<nowiki/>in dövründən etibarən isə qadın vəya qadın əfəndi ünvanı alırdı. [[Şahzadə (Osmanlı)|Şahzadə]]<nowiki/>nin anası oğluyla birlikdə sancağa çıxar, ona nəzarət edib təhlükələrdən qoruyardı və təcrübə qazanmasına kömək edərdi. [[1583]]-cü ildə [[III Mehmed|Şahzadə Mehmed]]<nowiki/>in sancağa göndərilməsinin ardından bu sistem tədbiq edilmədi və [[Şahzadə (Osmanlı)|şahzadə]]<nowiki/>lər [[saray]]<nowiki/>da qapalı sistemdə yaşadılar. [[Hərəm]]<nowiki/>də [[padşah]]<nowiki/>dan sonra ən görkəmli otaq validə sultan otağıdır. Otaq yataq otağı, qübbəli taxt otağı, xüsusi [[məscid]] və hamamdan ibarət olub, xidmətçilərin otağı ilə mətbəx, anbar və ocaqlar Validə sultan daşlığı adlanan meydançanın ətrafında yerləşirdi. Validə sultanlar [[padşah]], [[Qızlar ağası|darüssəadə ağası]], qadın əfəndilər və digər xidmətçilərilə taxt otağında görüşər, [[hərəm]]<nowiki/>dəki böyük əyləncələr də burada baş tutardı. [[I Əbdülməcid|Sultan Əbdülməcid]]<nowiki/>in [[XIX əsr]]<nowiki/>də inşa etdirdiyi [[Dolmabağça sarayı]]<nowiki/>nda da böyük bir validə sultan otağı mövcuddur.
Sətir 18 ⟶ 17:
[[Padşah]]ın övladı dünyaya gələndə validə sultan hədiyyələr paylayardı. Doğuşdan öncə [[hərəm]]<nowiki/>də bütün işlər nizamlanır, uşaq və anası üçün zinət əşyaları, [[ipək]] parçalar, geyimlər hazırlanırdı. Bundan başqa validə sultanın ''beşik alayı'' adlanan və təxminən [[XVII əsr]]<nowiki/>dən etibarən tərtib olunan alayı da önəmlidir. [[Şahzadə (Osmanlı)|Şahzadə]]<nowiki/>nin dünyaya gəlməsini qeyd etmək üçün qiymətli daş-qaşla bəzədilən bir beşik [[Köhnə Saray (İstanbul)|Köhnə saray]]<nowiki/>a göndərilər, oradan alayla birlikdə şəhəri gəzərək [[Topqapı sarayı|Topqapı]]<nowiki/>ya gətirilərdi.
Validə sultanların dövlət işlərinə müdaxilələri və siyasi nüfuz qazanmaları əsasən [[XVI əsr]]<nowiki/>in sonunda meydana gəlmiş, ancaq bu kimi fəaliyyətlər daha keçmiş illərdə də davam etmişdir. [[II Bəyazid]]<nowiki/>in anası [[I Gülbahar Xatun|Gülbahar Xatun]] və [[Sultan Süleyman Qanuni|Qanuni Sultan Süleyman]]ın anası [[Ayşə Hafsa Sultan|Hafsa Sultan]]ın oğullarına yazdıqları siyasi məzmunlu məktubları günümüzədək gəlib çatmışdır. Validə sultanların dövlət idarəsinə birbaşa müdaxiləsi isə [[XVI əsr]]<nowiki/>in sonlarından [[XVII əsr]]<nowiki/>in ortalarına qədər davam etmişdir. Belə ki, [[III Murad]]ın [[1574]] tarixində [[taxt]]<nowiki/>a çıxmasıyla validə sultan olan [[Nurbanu Sultan]] oğlu üzərindəki nüfuzundan istifadə edərək dövlət işlərinə qarışmış, əslən [[Venesiya respublikası|venesiyalı]] bir kölə olan [[Nurbanu Sultan]] daim [[Venesiya respublikası|Venesiya]]<nowiki/>nın lehinə siyasət yürütmüşdür. Hətta [[Venesiya respublikası|Venesiya]] senatının [[1583]]-cü ildə [[Nurbanu Sultan]]<nowiki/>a 2000 Venesiya qızılı dəyərindəki hədiyyə göndərməsi bu siyasətin nə dərəcədə önəmli olduğunu göstərir.
[[Safiyə Sultan]] da oğlu üzərindəki nüfuzu ilə dövlət idarəsində söz sahibi olmuşdur. [[İngilislər|İngilis]] elçisi Lello onun ''"oğlu böyük türkü"'' tamamilə əlində tutduğunu, xarici siyasətdə qaynanası [[Nurbanu Sultan]]ın davamçısı olaraq hədiyyə almağı sevdiyini qeyd edir. Validənin elçilərlə olan əlaqələrini isə [[Yəhudilər|yəhudi]] əsilli Esparanzo Malxi qururdu. [[Safiyə Sultan]]ın rüşvət çarxının mərkəzində olan və bu yolla böyük sərvət qazanan Esparanzo [[1 aprel]] [[1600]] tarixli [[Sipahilər|sipahi]] üsyanında oğluyla birlikdə qətlə yetirildi. [[Safiyə Sultan]] isə bu fəlakətdən zorla xilas ola bildi.
[[XVII əsr]]<nowiki/>də kiçik yaşdakı [[padşah]]<nowiki/>ların [[taxt]]<nowiki/>a çıxması ilə dövlət, onlara [[Regent|naibə]]<nowiki/>lik edən anaları tərəfindən idarə olunmağa başlandı. [[1617]]-[[1618]] tarixlərində 3 ay və [[1622]]-[[1623]] tarixlərində təxminən 1 il [[taxt]]<nowiki/>da oturan [[I Mustafa]]<nowiki/>nın zehni geriliyi səbəbilə onun adına dövləti anası [[Həlimə Sultan]] idarə etdi. [[I Mustafa]]<nowiki/>nın ardından 11 yaşında [[taxt]]<nowiki/>a çıxan [[IV Murad]]ın hakimiyyəti ələ aldığı [[1632]]-ci ilədək dövlət işləri anası [[Kösəm Sultan]]<nowiki/>la [[sədrəzəm]] və dövlət adamları tərəfindən aparıldı. [[1640]]-cı ildə dövlət işlərinə uzaq olan digər oğlu [[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]]<nowiki/>in [[taxt]]<nowiki/>a çıxmasıyla birlikdə oğlunun yaratdığı boşluğu [[Kösəm Sultan]] doldurdu. [[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]] [[1648]]-də [[taxt]]<nowiki/>dan endirilsə də, [[Kösəm Sultan]]ın dövlət idarəsindəki gücü və nüfuzu azalmadı. Çünki o əsnada yeni [[padşah]] [[IV Mehmed]] 6 yaşında, anası [[Turhan Xədicə Sultan|Turhan Sultan]] isə 21 yaşında idi. Buna görə də [[Kösəm Sultan]] böyük validə adı ilə dövləti idarə etdi. Bununla da [[imperiya]] tarixində ilk dəfə olaraq iki validə eyni anda dövlət idarəsinə qarışırdı. Ancaq [[yeniçərilər]]<nowiki/>lə iş birliyi quran [[Kösəm Sultan]]ın, əvvəlcə [[Sədrəzəm]] [[Sofu Mehmed Paşa]] və ardından [[Turhan Xədicə Sultan|Turhan Sultan]]<nowiki/>la münasibətləri pozuldu. İki validə sultanın mübarizəsi dövlət adamları arasında da qütbləşməyə səbəb oldu. Nəticədə [[2 sentyabr]] [[1651]] tarixində [[Kösəm Sultan]]ın qətl edilməsi ilə bu mübarizə başa çatdı.
[[Turhan Xədicə Sultan|Turhan Sultan]] da dövlət işlərinə qarışan digər validə sultanlar kimi dövlət adamlarının [[padşah]] önündə apardığı müzakirələrə pərdə arxasından iştirak edir, bəzən bu müzakirələrə qarışaraq fikrini də bildirirdi. [[1656]]-cı ildə isə [[Sədrəzəm|sədarət]]ə gətirdiyi [[Körpülü Mehmed Paşa]]<nowiki/>ya bütün dövlət işlərini tapşırıb, qalan ömrünü xeyriyyə işlərinə sərf etdi. Beləliklə, [[IV Mehmed]]<nowiki/>dən sonra validə sultanların [[Regent|naibəlik]] dönəmi başa çatdı. Buna baxmayaraq [[Əmətullah Rabiyə Gülnuş Sultan|Gülnuş Əmətullah Sultan]] da oğullarının səltənətlərində bəzi dövlət işlərinə qarışmışdır. [[1703]]-cü ildə [[Şeyxülislam]] [[Seyid Feyzullah Əfəndi|Feyzullah Əfəndi]] əleyhinə baş verən [[Ədirnə hadisələri (1703)|Ədirnə hadisələri]] əsnasında [[II Mustafa]]<nowiki/>nın [[şeyxülislam]]<nowiki/>dan əl çəkməmiş, ancaq [[Əmətullah Rabiyə Gülnuş Sultan|Gülnuş Əmətullah Sultan]]ın səyləri ilə [[şeyxülislam]] vəzifədən alınmışdır. Buna baxmayaraq bu qərarında gecikən [[II Mustafa]] üsyançılar tərəfindən [[taxt]]<nowiki/>dan salınmış, yerinə qardaşı [[III Əhməd]] [[sultan]] elan edilmişdir. [[Ədirnə]]<nowiki/>dəki [[yeniçərilər]] isə [[II Mustafa]]<nowiki/>nı yanlış yönləndirdiyi üçün [[Əmətullah Rabiyə Gülnuş Sultan|Gülnuş Əmətullah Sultan]]ın [[Topqapı sarayı|Topqapı]]<nowiki/>ya yenidən bir validə sultan kimi getməsinə qarşı çıxmış, [[III Əhməd]]<nowiki/>in məsələyə müdaxiləsi ilə ayaqlanma sona çatmışdır.
[[III Səlim]]<nowiki/>in anası [[Mihrişah Sultan]] isə dövlət işlərində çox da maraqlı olmamışdır. Buna baxmayaraq qısa müddətlik də olsa validə sultan olan və [[Kösəm Sultan]]<nowiki/>dan sonra, oğlu [[taxt]]<nowiki/>dan endirilsə də, [[Köhnə Saray (İstanbul)|Köhnə saray]]<nowiki/>a göndərilməyən yeganə validə sultan olan [[Aişə Səniyəpərvər Sultan|Ayşə Səniyəpərvər Sultan]]ın oğlu [[IV Mustafa]]<nowiki/>nı yenidən [[taxt]]<nowiki/>a çıxrmaq üçün bəzi dövlət adamları ilə müzakirələr apardığı məlumdur. [[Nakşidil Sultan|Nəqşidil Sultan]] da dövlət işləri ilə məşğul olmamışdır. [[Bəzmi-aləm Sultan|Bəzmialəm Sultan]]ın oğlu [[I Əbdülməcid|Sultan Əbdülməcid]] üzərində güclü nüfuzu vardı ancaq bu nüfuzunu dövlət işlərində yox, xeyriyyəçilik işlərində istifadə etdi. [[Pərtəvniyal Sultan]] isə dövlət işləriylə yaxından məşğul olan, ehtiraslı bir qadın idi. Hələ [[Safiyə Sultan]] dövründə dövlət adamları öz işlərini gördürmək üçün validə sultanlara müraciət edirdi. Bu kimi məktublar [[Pərtəvniyal Sultan]]<nowiki/>a da ünvanlanmışdır. 3 ay kimi qısa bir müddət validə sultan olan [[V Murad]]ın anası [[Şevkəfza Sultan]] da dövlət işlərinə maraq göstərmişdi. [[II Əbdülhəmid]] validə sultan elan etdiyi ögey anası [[Rahimə Piristü Validə Sultan|Piristü Sultan]]ı daim dövlət işlərindən uzaq tutmuşdur. [[Rahimə Piristü Validə Sultan|Piristü Sultan]], validə tacı adlanan [[zümrüd]] daşlı bir sancaq taxardı.
[[Padşah]]<nowiki/>ların [[taxt]]<nowiki/>dan endirilməsi əsnasında dövlət adamlarının [[saray]]<nowiki/>dakı tərəfdaşları çox vaxt validə sultanlar olurdu. [[I Mustafa]], [[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]] və [[II Mustafa]] [[taxt]]<nowiki/>dan endiriləndə anaları sağ idi. Əqli geriliyi səbəbilə [[I Mustafa]]<nowiki/>nın [[taxt]]<nowiki/>dan endirilməsi gündəmə gələndə anası [[Həlimə Sultan]]<nowiki/>la da müzakirələr aparılmış, validə sultan oğlunun öldürülməməsi şərtilə [[taxt]]<nowiki/>dan endirilməsinə razı olduğunu bildirmişdir. Yenə eyni səbəblə oğlu [[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]]<nowiki/>in yerinə, nəvəsi [[IV Mehmed]]<nowiki/>in [[taxt]]<nowiki/>a çıxarılmasında razılığı alınan [[Kösəm Sultan]] olmuşdur. [[II Mustafa]]<nowiki/>nın [[taxt]]<nowiki/>dan endirilməsində də dövlət adamları [[Əmətullah Rabiyə Gülnuş Sultan|Gülnuş Əmətullah Sultan]]ın xeyir-duası alınmış, sabiq [[padşah]]ın [[taxt]]<nowiki/>dan endirilməsi qarşılığında həyatı bağışlanacağı bildirilmişdir. Validə sultanların ölümlərində [[Vəzir|vəzirlər]], üləma, dövlət adamları, bəzən də [[Padşah|padşahl]]<nowiki/>arın qatıldığı mərasimlər keçirilirdi. [[Şeyxülislam]], [[Rumeli]] və [[Anadolu]] [[Qazı|başqazı]]<nowiki/>ları və digər yüksək dərəcəli din adamlarının rəhbərliyi ilə keçirilən bu mərasim əsnasında mərhum validə sultanın [[Namaz|cənazə namazı]] [[şeyxülislam]] tərəfindən qılınırdı.
Validə sultan vəfat edəndə [[məscid]]<nowiki/>lərdə [[Azan|əzan]]<nowiki/>lar oxunur, [[Namaz|cənazə namazı]]<nowiki/>nın qılınacağı yer təyin edilir. [[Padşah]]<nowiki/>lar [[Namaz|cənazə namaz]]<nowiki/>larına qatılar, ancaq dəfn prosesində iştirak etməzdilər. [[Namaz|Cənazə namaz]]<nowiki/>ları müxtəlif yerlərdə qılınırdı. [[Nurbanu Sultan]]ın [[Namaz|cənazə namazı]] [[Fateh məscidi]]<nowiki/>ndə qılınmış, oğlu [[III Murad]] matəm geyimində piyada olaraq alayla birlikdə [[məscid]]ə qədər getmişdir. [[I Mahmud]]<nowiki/>un anası [[Saliha Sebkati Sultan|Saliha Sultan]]ın [[Namaz|cənazə namazı]] vəfat etdiyi köşkün önündə [[padşah]]ın da iştirakı ilə qılınmışdır. [[III Səlim]]<nowiki/>in anası [[Mihrişah Sultan]]ın [[Namaz|cənazə namazı]] isə [[padşah]]ın iştirakı ilə [[saray]]<nowiki/>da qılınmışdır. Validə sultanın cənazəsi dəfn olunacağı yerə alayla aparılar, alayın axırında iki nəfər vəzifəli pul səpərdi. [[Sədrəzəm]] və [[şeyxülislam]]ın mərasimin ertəsi günü [[padşah]]<nowiki/>a başsağlığı verməsi isə ənənəvi idi.
[[Şəkil:New Mosque Yeni Camii Istanbul.JPG|thumb|[[III Mehmed]]in anası [[Safiyə Sultan|Safiyə Validə Sultan]] tərəfindən tikilən [[Yeni Məscid]]|256x256px]]Validə sultanlar istər [[Hasəki Sultan|hasəkilik]], istərsə də validə sultanlıq dövründə topladıqları sərvətlə xeyriyyəçiliklə məşğul olmuş, çətin vəziyyətdə olanlara, hətta bəzən [[Xəzinədar|dövlət xəzinəsi]]<nowiki/>nə də kömək etmişdir. Mövcud məlumatlara görə, xeyriyyə qurumu təsis edən ilk validə sultan [[I Murad]]ın anası [[Nilüfər Xatun]]<nowiki/>dur. O, [[Bursa]]<nowiki/>da bir [[Xanəgah (söz)|təkkə]], bir [[məscid]] və öz adını daşıyan [[körpü]] inşa etdirmişdir. Bundan başqa oğlunun [[1388]]-ci ildə onun adına [[İznik]]<nowiki/>də inşa etdirdiyi bir imarət də vardır. [[II Bəyazid]], anası [[I Gülbahar Xatun|Gülbahar Xatun]] üçün [[3 sentyabr]] [[1493]] tarixində xeyriyyə qurumu təsis etmiş, [[Tokat]]<nowiki/>da imarət, [[mədrəsə]] və [[məscid]]<nowiki/>dən ibarət külliyə inşa etdirmiş, bunlara yüksək gəlirli torpaqlar vəqf etmişdir. Bundan başqa [[I Gülbahar Xatun|Gülbahar Xatun]]<nowiki/>un [[Tokat]]<nowiki/>da inşa etdirdiyi bir [[məscid]]<nowiki/>i də var. [[Sultan Süleyman Qanuni|Qanuni Sultan Süleyman]]ın anası [[Ayşə Hafsa Sultan|Hafsa Sultan]]ın ən önəmli əsəri isə [[Manisa]]<nowiki/>da [[1523]]-cü ildə inşa edilən və [[məscid]], [[mədrəsə]], [[məktəb]], [[Xanəgah (söz)|təkkə]], imarət, hamam və [[xəstəxana]]<nowiki/>dan ibarət [[Hafsa Sultan külliyəsi]]<nowiki/>dir. Külliyəyə aid olan hamam və [[xəstəxana]] isə [[1538]]-[[1539]] tarixlərində oğlu tərəfindən inşa olunmuşdur. [[Ayşə Hafsa Sultan|Hafsa Sultan]]ın xeyriyyə qurumunun sənədlərinə görə, onun [[İzmir]]<nowiki/>də də bir [[məscid]]<nowiki/>i var. [[Nurbanu Sultan]] da əsərlər inşa etdirən validələrdən biridir. Ən önəmli əsəri [[1570]]-[[1579]] tarixlərində [[Üsküdar]]<nowiki/>da [[Memar Sinan|Memar Sənan]] tərəfindən inşa edilən [[Atik Validə Sultan külliyəsi]]<nowiki/>dir. Külliyə [[məscid]], [[mədrəsə]], [[Xanəgah (söz)|təkkə]], [[məktəb]], imarət, hamam və [[xəstəxana]]<nowiki/>dan ibarətdir. Külliyədə yerləşən [[kitabxana]] Osmanlı tarixində qadın tərəfindən qurulan ilk [[kitabxana]]<nowiki/>dır. [[Safiyə Sultan]] və [[Kösəm Sultan]] da qurumlar yaradaraq geniş xeyriyyəçilik işləri görmüşdür.
Turhan Sultan, [[Safiyə Sultan]]ın [[1598]]-ci ildə inşasını başlatdığı [[Yeni Məscid|Yeni məscid külliyəsi]]<nowiki/>ni tamamlamış, [[30 oktyabr]] [[1665]] tarixində özünün də iştirak etdiyi mərasimlə açıq elan etmişdir. Bu [[məscid]] [[Sultan|qadın sultan]] tərəfindən inşa olunan ilk [[Məscid|məsicid]]<nowiki/>dir. Bundan başqa [[XVII əsr]]<nowiki/>in ortalarında [[Dardanel boğazı|Çanaqqala boğazı]]<nowiki/>nın təhlükəsizliyi səbəbilə, [[Qelles burnu|Qelles qalası]] və Qumqalanı inşa etdirmişdir. Hər iki qalanın içində [[məscid]], [[məktəb]], hamam, dükanlar, bazarlar və qala mühafizəçiləri üçün evlər inşa etdirmişdir. [[1669]]-cu ildə [[Krit|Krit adası]]<nowiki/>nın fəthi ilə [[İraklion]] şəhərindəki Müqəddəs Salvador kilsəsi Validə Turhan Sultan adına [[məscid]]ə çevrilmişdir. [[1681]]-ci ilin [[iyul]]<nowiki/>unda [[Zal Mahmud paşa məscidi|Zal Mahmud Paşa məscidi]] yaxınlığında inşasına başlanan köşk daha sonralar Validə Sultan köşkü adlanmışdır.
== Mənbə ==
* BA, İrade-Dahiliye, nr. 101585, 10 Receb 1280;
* BA, KK, nr. 676M(1), s. 97;
* Selânikî, Târih (İpşirli), I, 140-141;
* Peçuylu İbrâhim, Târih, II, 72;
* Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Ravzatü’l-ebrâr Zeyli (haz. Nevzat Kaya), Ankara 2003, s. 12-13;
* Abdurrahman Abdi Paşa, Vekāyi‘nâme (haz. Fahri Çetin Derin), İstanbul 2008, tür.yer.;
* The Report of Lello Third English Ambassador to the Sublime Porte: Bâbıâli Nezdinde Üçüncü İngiliz Elçisi Lello’nun Muhtırası (nşr. ve trc. Orhan Burian), Ankara 1952, s. 41-43, 45-46, 49, 50, 54-56;
* Hezârfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân (haz. Sevim İlgürel), Ankara 1998, s. 103-104;
* J.-B. Tavernier, Topkapı Sarayında Yaşam (trc. Perran Üstündağ), İstanbul 1984, s. 158-161;
* Naîmâ, Târih (haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007, I, III, IV, tür.yer.;
* Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 123, 156, 523, 526;
* Uşşâkīzâde İbrâhim, Uşşâkīzâde Târihi (haz. Raşit Gündoğdu), İstanbul 2005, I, 179-180;
* Subhî Tarihi: Sami ve Şakir Tarihleri ile Birlikte (haz. Mesut Aydıner), İstanbul 2007, s. 718, 769, 819;
* Hâkim Mehmed, Târih, TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 231, vr. 94b-95b, 101a-b, 102a, 190a;
* Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 178;
* Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 249-250, 309;
* Mehmed Emin Edîb Efendi’nin Hayatı ve Târîhi (haz. Ali Osman Çınar, doktora tezi, 1999), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 124-127, 162, 172;
* Ahmed Câvid, Hadîka-i Vekāyi‘ (haz. Adnan Baycar), Ankara 1998, s. 20-21, 141-142;
* Vâsıf, Târih, I, 42, 44, 46, 77;
* Teşrîfât-ı Kadîme, s. 124-125;
* Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Târih (haz. Ziya Yılmazer), İstanbul 2008, I, 32, 42-43, 46, 48, 168;
* Tayyarzâde Atâ Bey, Târih, İstanbul 1293, III, 65-67;
* Cevdet, Târih, IX, 283-284;
* Lutfî, Târih, VIII, 112;
* Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s. 76, 150, 154-161, 168-170;
* İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943-45, I, 194, 220, 222, 250;
* M. Çağatay Uluçay, Harem’den Mektuplar, İstanbul 1956, I, 19, 20, 79, 80;
* a.mlf., Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, tür.yer.;
* a.mlf., Harem II, Ankara 1985, s. 61-66;
* a.mlf., “İstanbul’da XVIII. ve XIX. Asırlarda Sultanların Doğumlarında Yapılan Törenler ve Şenliklere Dair”, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, sy. 4, İstanbul 1958, s. 199-213;
* Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960, s. 13-14;
* Nurhan Atasoy - Filiz Çağman, Turkish Miniature Painting, İstanbul 1974, plate 30;
* Pars Tuğlacı, Osmanlı Saray Kadınları, İstanbul 1985, s. 291, 321-326;
* A. Galland, İstanbul’a Ait Günlük Hâtıralar: 1672-1673 (nşr. Ch. Schefer, trc. Nahid Sırrı Örik), Ankara 1987, I, 192, 215, 219;
* Feridun M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989, s. 95-96;
* Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform: 1836-1856, İstanbul 1993, s. 97 vd.;
* a.mlf., Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, İstanbul 2003, s. 8-9;
* Gravürlerle Türkiye: İstanbul (haz. Mustafa Sevim), Ankara 1996, III, pl. 66;
* L. P. Peirce, Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar (trc. Ayşe Berktay), İstanbul 1996, tür.yer.;
* Arzu T. Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000, s. 18;
* Anonim Osmanlı Tarihi: 1099-1116/1688-1704 (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 2000, s. 107-109, 117, 140, 231-232, 244-245, 248-253, 270-272, 275;
* An Ottoman Protocol Register: Containing Ceremonies from 1736 to 1808 (ed. Hakan T. Karateke), İstanbul-London 2007, s. 109-110, 125-128, 150-154, 157, 159;
* Mustafa Güler, Gülnuş Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayrâtı I, İstanbul 2006;
* Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı, Mimarî, Tören ve İktidar (trc. Ruşen Sezer), İstanbul 2007, s. 210-214, 227-228;
* İsmail E. Erünsal, Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri: Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu, Ankara 2008, s. 149;
* Lucienne Thys-Şenocak, Osmanlı İmparatorluğu’n-da Kadın Baniler: Hadice Turhan Sultan (trc. Ayla Ortaç), İstanbul 2009;
* Cerîde-i Havâdis, nr. 525, İstanbul 28 Cemâziyelevvel 1267, s. 1;
* Tahsin Öz, “Selim III. Mustafa IV. ve Mahmut II. Zamanlarına Ait Birkaç Vesika”, TV, sy. 1 (1941), s. 21-22;
* İbrahim Hakkı Konyalı, “Kanunî Sultan Süleyman’ın Annesi Hafsa Sultan’ın Vakfiyyesi ve Manisa’daki Hayır Eserleri”, VD, sy. 8 (1969), s. 50;
* Ömer Lutfi Barkan, “İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri”, TTK Belgeler, IX/13 (1979), s. 155;
* M. Hüdai Şentürk, “Bezmiâlem Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayır Eserleri”, İstanbul Araştırmaları, sy. 6, İstanbul 1998, s. 7-69;
* J. Deny, “Vâlide Sultan”, İA, XIII, 178-187;
* Virginia H. Aksan, “Wālide Sulŧān”, EI² (İng.), XI, 130-131.
[[Kateqoriya:Validə sultanlar| ]]
| |||