Zəlilər: Redaktələr arasındakı fərq

{{Taksoqutu

| adı = ''Hirudo''

| mbmm =

}}

 

== Ümumi xarakteristika ==

 

Azqıllı qurdlardan fərqli olaraq bütün zəlilərdə əsl seqmentlərin sayı sabitdir – [[ibtidai zəlilərdə]] ({{lang-la|Acanthobdellida}}) 30 ədəd, əsl zəlilərdə ({{lang-la|Euhirudinea}}) isə 33 ədəddir. Bədəndə aydın seçilən baş və anal pərləri yoxdur. Bunun əvəzində onların bədəninin ön və arxa nahiyələrində [[sormac]] adlanan xüsusi törəmə vardır. [[Ön sormac]] qidalanmağa, arxa sormacla birlikdə isə həm də yapışmağa və hərəkətə xidmət edir. Zəlilərin dünya miqyasında 400 növü, Respublikamızın [[su tutarlar]]ında isə cəmi 15 növü məlumdur. Düzdür Azərbaycanda indiyə qədər zəlilərin növ tərkibinin, onların yayılmasının, miqdarının və s. öyrənilməsi istiqamətində xüsusi tədqiqat işləri aparılmamışdır. Qeydə alınan bu zəli növləri də [[hidrobioloji]] tədqiqatlarda qeydə alınan növlərdir. Tədqiqatçılar zəlilər sinfini iki yarımsinfə:

 

Qədim zəlilərə cəmi 1 dəstə - [[Qıllı zəlilər]] ({{lang-la|Acanthobdellida}}) daxildir. Hazırda qıllı zəlilərin cəmi iki növü məlumdur. Onlar da azqıllı qurdlarla əsl zəlilər arasında bir növ körpü – keçid qrupunu təşkil edirlər. Əsl zəlilər yarımsinfinin [[Xortumlu zəlilər]] ({{lang-la|Rhynchobdellida}}) və [[Çənəli zəlilər]] ({{lang-la|Gnathobdellida}}) kimi iki dəstəsi vardır. Müasir zəlilərin ən çox nümayəndələri də elə bu iki dəstənin payına düşür. [[Tibb zəlisi]] [[Çənəli zəlilər]] ({{lang-la|Gnathobdellida}}) dəstəsinə daxildir.

 

== Zəlinin xarici quruluşu ==

Zəlinin dəri-əzələ kisəsində bütün əzələlər var. Bu əzələlər onun hər tərəfə dönməsinə kömək edir. Zəli [[onurğasızdır]]. Onun iki ədəd [[''kutikula'']] ilə örtülü [[kəsici dişcik]]ləri var. Zəli parazitlik edərkən, qanı sorarkən onun diçciklərinin yeri üçbucaq formasında olur. Tibb zəlisinin (Hirudo medicinalis orientalis) bədəni qurdvari olub, bel-qarın istiqamətində yastılaşmışdır. Uzunluğu orta hesabla 120 mm (labarotoriya şəraitində yetişdirilən fərdlərdə isə 250-300, hətta 440 mm) eni isə 10–12 mm –dir. Təbiətdə də bu cür iri fərdlərə nadir hallarda olsa da rast gəlinir. Kütləsi 2-5 q. və daha çox olur. Həlqəvi qurdlara xas olan əsas əlamətlər Tibb zəlisində də mövcuddur. Tibb zəlisinin də iki sormacı – ön və arxa sormacları vardır. Ön sormac bədənin ön uc hissəsinin alt tərəfində, arxa sormac isə arxa ucun alt tərəfində yerləşir. Tibb zəlisində arxa sormacı daha güclü inkişaf etmişdir. Onun diametri zəlinin bədəninin ən enli hissəsinin yarısından çoxdur.Tibb zəlisində sormaclardan başqa bədənin üzərində (çoxsaylı kiçik sormacları nəzərə almasaq) heç bir törəməyə və ya çıxıntıya rast gəlinmir. Bununla belə bədənin üzərində sıx seqmentləşmə müşahidə olunur. Bu seqmentləşmələr xarici həlqələrin izləridir. Həlqələr çox ensiz olurlar. Ona görə də tibb zəlisində olan bu xarici həlqələrin sayı onun daxili seqmentlərinin sayından 3 – 5 dəfə çoxdur. Həqiqi seqmentlərin ön uc hissədə yerləşən 4 seqment birləşərək ön sormacı, arxa uc hissədə yerləşən seqmentlərin 7-si birləşərək arxa sormacı əmələ gətirirlər. Bədənin ön ucunun üst tərəfində yarımdairə üzrə düzülən 5 cüt göz yerləşir. Gözlər heyvanın təsnifatında müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bədən xaricdən kifayət qədər möhkəm olan kutikula qatı ilə örtülüdür. Bu qatda da, yuxarıda deyildiyi kimi, çoxsaylı kiçik sormaclar yerləşir.

 

[[Ön sormac]]da ağız dəliyi yerləşir. Ona görə də [[ön sormac]] həm qidalanmağa, həm də [[arxa sormacla]] birlikdə yapışmağa və hərəkətə xidmət edir. Ağız boşluğunda üç əzələvi yastıq-1 bel və 2 yan yastıqlar vardır. Qida qəbulu zamanı zəlinin çənələri sahibin dərisini kəsir və üçşüalı yara alınır. Sorulan qan şaxələnərək bağırsaqlara daxil olur. [[Bağırsaq]] üç hisssədən ibarətdir: ön, orta və arxa bağırsaq

 

 

== Təsnifatı==

Zəlilər sinfi 3 dəstəyə ayrılır:

*{{bt-azlat|Xortumlu zəlilər|Rhynchobdellida}}

*{{bt-azlat|Çənəli zəlilər|Gnathobdellida}}

 

Hirudoterapiya-qədim vaxtlardan başlayaraq insanlar zəlinin köməyi ilə müxtəlif xəstəlikləri müalicə edirdilər. Müasir vaxtlarda da bu müalicə üsulundan uğurla istifadə olunur.

 

 

Seans zamanı həkim zəlini xüsusi şüşə borucuğuna yerləşdirir və insan bədəninin müxtəlif yerlərinə (xəstəlikdən asılıdır) qoyulur. Seansın əvvəlində insan yüngül yandırma hiss edə bilər. 1 seans zamanı 1 və ya bir neçə zəli istifadə oluna bilər.  Zəli yalnız bir neçə ml qan (təxminən 15 ml kimi) sovura bilər. Doyunca sovurduqdan sonra zəli dəridən qopur. Bu baş vermədikdə həkim zəlini spirt və ya yod məhlulunda isladılmış tamponla götürür. Zəli qanı sorarkən öncə bədənin müəyyən nahiyəsində adi qan axınına səbəb olur. Seans zamanı zəli müxtəlif və çox faydalı bioloji aktiv komponentlərlə zəngin olan xüsusi sekret (şirə) ifraz edirki, bu sekret insanın qanına düşür və insan orqanizminin bütün orqan və sistemlərinə çox müsbət  təsir edir. Hirudin qanın laxtalanmasının qarşısını alır, duruldur, oksigenlə zənginləşdirir, [[tromb]]ları əridir və orqanizmdəki iltihab prosesi aradan götürür və yüksək təzyiqi azaldır. Seansdan sonra 2 gün ərzində zəli yapışan yeri isladmaq və qaşımaq olmaz. Zəli yapışan yerlərdə cüzi [[qanaxma]] yarana bilər. Belə qanaxmalar insanın səhhəti üçün heç bir təhlükə yaratmır və 24 saat ərzində kəsilir. [[Onkoloji xəstəliyi]], [[anemiya]], [[tuberkulyoz]] xəstəlikləri və zəli fermentlərinə qarşı allergik reaksiyaları olan insanlar hirudoterapiyadan istifadə edə bilməz.

 

Hirudoterapiya, əsasən, 3 təsir göstərir: mexaniki, bioloji və refleksogen.

 

Beləliklə, zəli ilə müalicə xroniki [[iltihab]] prosesləri ilə yanaşı, ürək qüsurlarında, ürəyim [[işemik]] və qan dövranı xəstəliklərində, stenokardiya, maddələr mübadiləsi pozulduqda, mədə-bağırsaq xəstəliklərində, nevroloji problemlərdə, miqrendə və s. xəstəliklərdə zəli ilə müalicə müsbət effekt verir.

 

== Həmçinin bax ==

 

== Xarici keçidlər ==

{{İstinad siyahısı}}