Vikipediya

Ermənistan: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k 178.72.166.114 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Sefer azeri tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Teqlər: Dəyişdirildi Vizual redaktor
Sətir 1:
{{Dövlət
|rəsmi_adı = Ermənistan Respublikası
|yerli_dildəki_adı = {{lang-hy|Հայաստանի Հանրապետություն}}<br />[[Latın əlifbası|lat.]] Hayastani Hanrapetutyun
|qısa_adı = Ermənistan
|milli şüar =
|himn = [[Ermənistan himni]]<br/><center>[[File:Mer Hayrenik instrumental.ogg]]</center>
|bayrağı = Flag of Armenia.svg
|gerbi = Coat of arms of Armenia.svg
|xəritə = Armenia (orthographic projection).svg
|rəsmi_dillər = [[Erməni dili]]
|dövlət_dini =
|paytaxt = [[İrəvan]]
|koordinatlar = {{Coord|40|11|N|44|31|E|type:city}}
|ən_böyük_şəhər = paytaxt
|etnik_qruplar =
|idarəetmə_forması =
|vəzifə1 = [[Ermənistan prezidentlərinin siyahısı|Prezident]]
|vəzifə2 = Baş nazir
|vəzifəni_daşıyan1 = [[Serj Sarqsyan|Serj Sarkisyan]]
|vəzifəni_daşıyan2 = [[Karen Karapetyan]]
|müstəqillik_forması =
|müstəqillik =
|əlamətdar_hadisə1 =
|əlamətdar_tarix1 =
|əlamətdar_hadisə2 =
|əlamətdar_tarix2 =
|sahəsi = 29743
|sahəsi_yer = 139
|su_sahəsi (%) = 4.7
|əhali_təxminən = 3 009 800<ref name="Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2014 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ">Հայաստանի Հանրապետության Ազգային վիճակագրության ծառայություն: [http://www.armstat.am/file/article/bnakch_1.07.2014.pdf Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2014 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ] — yoxlanılıb: 1.8.2014</ref>
|əhali_təxminən_yer =
|əhali_təxminən_il = 2014
|əhali_siyahıya_alma = 3 018 854<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/armenia-census.htm|title=All Places of Armenia by 2001 and 2011 censuses — '''Population statistics of Eastern Europe'''|publisher=|accessdate=16 iyul 2015}} [http://web.archive.org/web/20150716073659/http://pop-stat.mashke.org/armenia-census.htm Arxivləşdirilib].</ref>
|əhali_siyahıya_alma_il = 2011
|əhali_sıxlığı = 101.5
|əhali_sıxlığı_yer =
|ÜDM_AQP =
|ÜDM_AQP_yer =
|ÜDM_AQP_il =
|ÜDM_AQP_adam_başına =
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer =
|ÜDM_nominal =
|ÜDM_nominal_yer =
|ÜDM_nominal_il =
|ÜDM_nominal_adam_başına =
|ÜDM_nominal_adam_başına_yer =
|İİİ =
|İİİ_il =
|İİİ_yeri =
|İİİ_fərq =
|pul_vahidi = [[Ermənistan dramı]]
|pul_vahidi_kodu = AMD
|saat_qurşağı =
|UKV_offset =
|saat_qurşağı_yay_vaxtı =
|UKV_offset_yay_vaxtı =
|internet_domeni = [[.am]]
|telefon_kodu = 374
|qeyd =
}}
 
'''Ermənistan''' ([[Erməni dili|ermənicə]]: ''Հայաստան ''- ''Hayastan''), rəsmi olaraq '''Ermənistan Respublikası''' (ermənicə: ''Հայաստանի Հանրապետություն'') — [[Cənubi Qafqaz]]da dövlət. Şimalda [[Gürcüstan]], şərqdə və cənub-şərqdə [[Azərbaycan]], cənubda [[İran]], qərbdə isə [[Türkiyə]] ilə həmsərhəddir. [[Pakistan]] tərəfindən tanınmır. [[Avrasiya İqtisadi Birliyi]]nin üzvüdür.
 
== Etimologiya ==
Ermənilər öz ölkələrini "Հայաստան"(Hayastan), bəzən də "Հայք"(Hayk') adlandırsalar da, dünya dillərində "Ermənistan" ifadəsi bir-biri ilə oxşarlıq təşkil edir.
 
== Tarix ==
Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü [[Anatoli Novoseltsev|Anatoli Petroviç Novoseltsev]]<ref>Новосельцев А.П. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период. Кавказ и Византия, I. Ереван, 1979.</ref> və Z. İ. Yampolski<ref>Ямпольский З.И. К изучению древнего пути из Каспийского моря по реке Куре через Грузию к Черному морю.//Тр. Ин-та истории АН ГССР, т. 2, 1956</ref> hesab edir ki, erkən orta əsrlərdə indiki Ermənistanın böyük hissəsi [[Qafqaz Albaniyası]]na aid olmuşdur.
 
Bəzi tədqiqatçılar [[Uti]] və Artsak vilayətlərini [[II Tiqran]]ın işğal sahələri sayırlar. Yunan və Roma mənbələri isə sübut edir ki, [[II Tiqran]] alban torpaqlarını işğal etməmişdir<ref>F. Məmmədova, 2006, səh 116 {{az}}</ref>. [[II Tiqran]] [[Ermənistan (tarixi ərazi)|Ermənistanın]] Şərq və Qərb hissələrini birləşdirib, vaxtilə Ermənistanın olan 70 vahəni parfiyalılardan almışdır. C.Markvarta görə isə həmin vahələr [[I Artaşes]]in işğal etdiyi [[Atropatena]]nın Şimal – Qərb torpaqları idi.<ref>J. Marquart. Eransahr…, стр. 78</ref> [[II Tiqran]] [[Lukull]] və [[Pompey]] tərəfindən məğlub ediləndən sonra onun dövləti dağıldı. E.ə. 66 – cı ildə bağlanmış müqaviləyə görə, [[II Tiqran]] vaxtilə ələ keçirdiyi torpaqlardan imtina elədi. Yalnız Şimali Mesopotomiya və Korduena Ermənistanın hakimiyyəti altında qaldı. Əgər Artsak və Utinin vaxtilə [[II Tiqran]] tərəfindən işğal olunduğunu fərz edilsə belə, məğlubiyyətdən sonra başqa torpaqlar kimi, həmin yerlər də Ermənistandan ayrılmışdır. Bununla da Arsaq və Utinin [[II Tiqran]] tərəfindən zəbt olunması mülahizəsinin əsassızlığı üzə çıxır.<ref>Юшков С.В. К вопросу о границах древней Албании.//ИАН СССР, 1937, т. I.</ref><ref>F. M.mmədova, 2006, səh 68 {{az}}</ref>
 
'''İrəvan xanlığı''' – [[1747]]-ci ildə [[Nadir şah Əfşar]]ın ölümündən sonra əsası qoyulmuş müstəqil xanlıq. Ərazisi müasir Ermənistanı habelə indiki [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Şərur]] və [[Sədərək]] rayonlarını və indiki [[Türkiyə]]nin [[İğdır ili]]ni əhatə etmişdir. [[1828]]-ci ildə [[Rusiya İmperiyası]] ilə [[Qacarlar|Qacar Şahənşahlığı]] arasında imzalanmış [[Türkmənçay müqaviləsi]]nə əsəsən Rusiyanın tərkibinə daxil edilmışdir.
{{Qalereya
|Miqyas = 280
|Ad = İndiki Ermənistan xəritələrdə
|Yeri = right
|Cismi =
|Çərçivə = Black
|Şəkil:Ancient countries of Transcaucasia.jpg|Ermənistan dövlətinin sərhəddləri V-VII əsrlər. Kembric Universitetinin nəşri olan "Qədim Tarix" kitabında verilmiş xəritədə <ref>The Cambridge Ancient History, volume XIV, chapter 22b, page 662</ref>
|Şəkil:Azərbaycan XI-XII əsrlərdə.jpg|İndiki Ermənistan əraziləri XI-XII əsrlərdə [[Naxçıvanşahlıq]] dövlətinin tərkibində
|Şəkil:Eldənizlər dövlətinin ərazisi.jpg|İndiki Ermənistan əraziləri [[Eldəgəzlər]] dövlətinin tərkibində XIII əsr
|Şəkil:ErevanKhanate.gif|İndiki Ermənistan əraziləri [[İrəvan xanlığı]]nın tərkibində. 1800-cü il xəritəsi
|Şəkil:Gubernias del Caucaso - Gubernia de Erevan - Imperio Ruso.png|İndiki Ermənistan əraziləri [[İrəvan quberniyası]] tərkibində - Rusiya İmperiyası, XIX - XX əsrlər
|Şəkil:Azerbaijan Democratic Republic 1918 20.png|İndiki Ermənistan əraziləri Azərbaycan Demokratik Respublikası tərkibində. (1918 -1920)
}}
[[1828]]-ci ildə [[Rusiya]] ilə [[İran]] arasında imzalanan [[Türkmənçay müqaviləsi]]nə əsasən Şimali Azərbaycanın [[Naxçıvan xanlığı]] və [[İrəvan xanlığı]] ərazisində Erməni vilayəti təşkil edilmişdir. Cəmisi 25 min erməninin yaşadığı həmin ərazilərə [[Qacarlar|Qacar İran]] və [[Osmanlı İmperiyası]]ndan kütləvi surətdə ermənilər köçürülmüşdür ki, vilayətin etnik tərkibi rusların daha loyal qəbul etdiyi xristianların say üstünlüyü ilə nəticələnsin və bununla da erməni vilayətinin inzibati-ərazi bölgüsü möhkəmləndirilsin.
<br />
'''[[Şimali Azərbaycan]]ın [[İrəvan xanlığı]] ərazisində yaradılmış [[İrəvan quberniyası]]'''
<br />
{{İrəvan quberniyası diaqramı}}
 
=== Antik era ===
 
=== Feodal dövrü ===
=== Yeni dövr ===
 
{| class="standard" border="1" frame="box" align="center"
|- style="background:"
|-
! style=background:{{Rəng|Rusiya İmperiyası}};|Qəzalar<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=566 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! style=background:{{Rəng|Rusiya İmperiyası}};| [[ermənilər]]
! style=background:{{Rəng|Rusiya İmperiyası}};|[[azərbaycanlılar]]
! style=background:{{Rəng|Rusiya İmperiyası}};|[[kürdlər]]
! style=background:{{Rəng|Rusiya İmperiyası}};|[[ruslar]]
! style=background:{{Rəng|Rusiya İmperiyası}};|[[assuriyalılar]]
|-
| [[Aleksandropol qəzası]]
| 85,5 %
| 4,7 %
| 3,0 %
| 3,4 %
| …
|-
| [[Naxçıvan qəzası]]
| 34,4 %
| 63,7 %
| …
| …
| …
|-
| [[Yeni Bəyazid qəzası]]
| 66,3 %
| 28,3 %
| 2,4 %
| 2,2 %
| …
|-
| [[Sürməli qəzası]]
| 30,4 %
| 46,5 %
| 21,4 %
| …
| …
|-
| [[Şərur-Dərələyəz qəzası]]
| 27,1 %
| 67,4 %
| 4,9 %
| …
| …
|-
| [[İrəvan qəzası]]
| 38,5 %
| 51,4 %
| 5,4 %
| 2,0 %
| 1,5 %
|-
| [[Eçmiədzin qəzası]]
| 62,4 %
| 29,0 %
| 7,8 %
| …
| …
|-
| Cəmi quberniya üzrə
| 53,2 %
| 37,8 %
| 6,0 %
| 1,6 %
| …
|-
|}
 
Ermənilərin İran və Türkiyədən indiki Ermənistan ərazisinə kütləvi surətdə köçürülməsi ilə paralel olaraq Erməni vilayətinə daxil edilən İrəvan əyalətinin [[Qırxbulaq]], [[Zəngibasar]], [[Körpübasar]], [[Vedibasar]], [[Şərur]], [[Sürməli]], [[Dərəkənd-Parçanis]], [[Səədli]], [[Talın]], [[Seyidli-Ağsaqqallı]], [[Sərdarabad]], [[Gərnibasar]], [[Abaran]], [[Dərəçiçək]], [[Göyçə]] (bir hissəsi) mahallarının, [[Naxçıvan]] əyalətinin Əlincəçay, Məvazixatun, Xok, Naxçıvan, Dərələyəz mahallarının, [[Ordubad]] dairəsinin Ordubad, Əylis, Dəstə, Biləv və Çənnəp mahalları türklərinin əksəriyyəti əsasən [[Türkiyə]] və [[İran]]a köçməyə məcbur olmuşlar. Azərbaycan türklərinin deportasiyası<ref>İbrahim Bayramov, [http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/qerbazt.pdf "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri"], BAKI – “Elm” - 2002, 346 səh.</ref>
 
* '''1-ci mərhələ: 1905-1906-cı illər''':
1903-cü ildə kilsə torpaqlarının Rusiya Torpaq və Əmlak Nazirliyinin sərəncamına keçirilməsi haqqında çıxarılan qanun kilsənin maliyyələşdirdiyi siyasi təşkilatların maddi vəziyyətinə zərbə vurduğu üçün erməni terrorizminin genişlənməsinə, antitürk, antimüsəlman əfval-ruhiyyəsinin qızışmasına səbəb olmuşdu. Erməni kilsəsi İrəvan və Eçmiədzində bu qanun əleyhinə qiyamlar təşkil etmişdi. Həmin il avqustun 29-da Gəncədə, sentyabrın 2-də Qarsda və Bakıda, sentyabrın 12-də Şuşada, oktyabrın 14-də Tiflisdə ermənilər iğtişaşlar və terror törətmişdilər. 1905-ci ildə Rusiyanın özündə baş verən iğtişaşlar, çarizmə qarşı narazılıq dalğasının güclənməsi Zaqavqaziyada güclü əks-səda doğururdu. Bu qarışıqlıqdan ermənilər məharətlə istifadə edirlər. Rusiyanın hakim şovinist dairələri də zərbəni özlərindən yayındırmaq üçün ermənilərin antitürk, antimüsəlman kampaniyasını qızışdırırdılar.Qafqaz canişinliyinin yüksək rütbəli erməni və ermənipərəst məmurları vasitəsilə silahlandırılan erməni dəstələri 1905-ci ildə Bakıda, İrəvanda, Naxçıvanda,Zəngəzurda, Qarabaqda, Gəncədə, Tiflisdə və başqa yerlərdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı silahlı hücumlar edib, həmin ərazilərdən onları təmizləməklə ermənilərin say üstünlüyünə nail olmaq istəyirdilər. Çünki həmin dövrdə Qafqazdakı 54 qəzadan yalnız beşində ermənilər çoxluq təşkil edirdilər.1905-ci il fevralın 6-da Bakıda bir nəfər azərbaycanlının ermənilər komitəçiləri tərəfindən öldürülməsi ilə başlanan erməni-müsəlman qırğınları bir çox müəlliflərin iddia etdikləri kimi bir təsadüf nəticəsində deyil, məhz bütün Qafqazın varlı ermənilərinin zaman-zaman cəm olduqları bir şəhərdə planlı şəkildə baş vermişdi. Ermənilər Bakıda erməni milyonerlərinin köməyi ilə istədiklərinə nail olacaqlarına, Bakının neft səltənətini əllərinə keçirəcəklərinə və bundan sonra bütün Zaqafqaziyadan müsəlmanları silah gücünə qovub Ermənistan dövləti yaradacaqlarına əmin idilər. Fevralın 6-dan 10-a qədər Bakıda şiddətlə davam edən qırğınlar zamanı hər iki tərəfdən tələfat min nəfərə çatsa da, ermənilərin niyyətləri baş tutmamış və məğlub olmuşdular.<ref>Ordubadi M.S., “Qanlı illər”, Bakı, 1991, səh.7.</ref> Ermənilər fevralın 21-23-də İrəvanda da qırğınlar törətmişdilər. M.S.Ordubadi “Qanlı illər” kitabında verdiyi məlumata görə, ermənilərin növbəti fitnəkarlığı 1905-ci il mayın 5-də Naxçıvan qəzasının Cəhri kəndində üç nəfər müsəlmanın ağır yaralanması və mayın 7-də bir nəfər müsəlmanın Tunbul kəndində öldürülməsi ilə yenidən qızışır. Mayın 8-də İrəvan vitsequbernatoru Baranovski, İrəvan şəhər qlavası Ağamolovla birlikdə Naxçıvan şəhər qlavası Cəfərqulu xan Naxçıvanski Naxçıvana gəlirlər. Qırğınlar ara vermədiyi üçün Tiflisdən general Əlixanov Avarski də Naxçıvana göndərilir. Ermənilər Naxçıvanda da məğlub olduqlarından növbəti iğtşaşları İrəvanda törədirlər. Ermənilərin məqsədi ilk növbədə İrəvan və onun ətraf kəndlərini müsəlmanlardan təmizləmək, sonra isə M.S.Ordubadinin təbirincə, “İrəvandan Naxçıvana qədər yol üstə yerləşən islam kəndlərini dağıtmaqla İrəvan ermənilərini Naxçıvanda hazır əskəri qüvvələrlə birləşdirmək, Naxçıvandan Zəngəzura kimi yol boyunda olan köyləri dağıdıb Zəngəzur könüllüləri ilə Naxçıvandakı əsgəri qüvvəni bitişdirmək kimi alçaq xəyallar”dan ibarət idi. Mayın 23-də ermənilərin Qarsaçay bağçasında müsəlman gənclərinə hücumu ilə İrəvanda qırğınlar başlanır. Mayın 31-də İrəvanda qırğınlar dayandırılsa da, ermənilər ətraf müsəlman kəndlərinə hücum etməyi qərara alırlar. Elə həmin axşam ermənilər Qırxbulaq mahalının Gözəcik kəndinə hücum edirlər. İyunun 2-də 10 min nəfərlik erməni alayı Məngüs kəndinə hücum edir. Dağılmış 12 müsəlman kəndinin əhalisi Təzəkəndə qaçır. Ermənilər iyunun 3-də Güllücə kəndinə hücum edirlər. Silahsız əhali Tutiyə, Damagirməz, Kamal kəndlərinə qaçır. Qırğınlar 18 gün davam edir. İyunun 3-də Abaran, Şörəyel, Pəmbək və Aleksandropol erməniləri Eçmiədzin (Üçkilsə) qəzasının Üşü kəndinə hücum edir, iyunun 8-də müsəlmanlar kəndi tərk edirlər. İyunun 9-da ermənilər Pərsi, Nəzrəvan, Kiçikkənd, Kötüklü, Qoşabulaq, İrku, Ənkirsək, Təkiyə kəndlərini dağıdırlar. İyunun 10-da ermənilər Eçmiədzində 10 kəndi dağıdırlar. M.S.Ordubadi 1905-ci ildə indiki Ermənistan ərazisində ermənilərin törətdikləri soyqırımını belə səciyyələndirmişdi: “İrəvan mahalı bir yanar dağa, vulkana dönüb nəcib islam millətini yandırmaqda, boğmaqda idi”. 1897-ci ildə İrəvan quberniyasında azərbaycanlı əhali ''313,176'' nəfər olduğu halda, 10 ildən sonra - yəni 1907-ci ildə ''302,965'' nəfər qalmışdı. Deməli, 1905-ci və 1906-cı illərdə İrəvan quberniyasında əhalinin 10 illik təbii artımından 10 min nəfər artıq azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi. İrəvan quberniyasında öz məqsədlərinə nail olan erməni silahlı dəstələri Qarabağda qırğınlar törətməyə başlamışdılar. İyunun 1-dən başlayan erməni hücumları nəticəsində Cəbrayıl-Qaryakin bölgəsində Veysəlli, Qacar, Çəmənli, Arış, Qışlaq, Məzrə kəndləri darmadağın edilir. Avqustun 16-da Şuşada qırğınlar törədilir. 1905-ci ilin noyabrında Gəncə şəhərində, Cavanşir və Qazax qəzalarında, Tiflis şəhərində ermənilər iqtişaşlar törədərək minlərlə günahsız azərbaycanlını qətlə yetirirlər. Erməni müəllifi S.Zavaryanın verdiyi məlumata görə həmin dövrdə Şuşa qəzasında 12, Cavanşir qəzasında 15, Cəbrayıl qəzasında 5, Zəngəzur qəzasında 43 (cəmisi 75 kənd) müsəlman kəndi dağıdılmışdır.<ref>Заварян С., Экономические условия Карабаха и голод 1906-1907 г., Перевод с армянского, S.Peterburq, 1907, səh.61.</ref> 1906-cı ildə Tiflisdə Qafqazın canişini Vorontsov-Daşkovun təşəbbüsü ilə ermənimüsəlman qırğınlarına son qoymaq məqsədilə sülh konfransı (məclisi) keçirilir. Həmin konfransda müsəlman nümayəndələri Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ədil xan Ziyadxanov və başqaları “Daşnaksutyun” partiyasının niyyətlərini ifşa edir, onun Qafqazda törədilən qırğınların, terrorçuluğun təşkilatçısı və icraçısı olduqunu göstərir, rəsmi hökumət dairələrinin bu təşkilatın əməllərinə göz yumduğunu sübuta yetirilər. Lakin bu konfransın keçirilməsindən bir qədər sonra erməni silahlı dəstələri yenidən qırğınlara başlamışdılar. [[Bakı]]da və [[Şuşa]]dakı ikinci məqlubiyyətlərindən sonra “Böyük Rusiya inqilabı söndü, biz işləri sona çatdıra bilmədik” deyə 1906-cı ilin yayında Qarabağdan Zəngəzura yol açmaqdan ötrü İrəvan, Abaran, Aleksandropol, Şörəyel ermənilərinə teleqramlar göndərərək əsgər toplamışdılar. İrəvandan Zəngəzura, Zəngəzurdan Qarabağa qədər yol boyunca erməni əhalisinin sayı olduqca az idi.Ona görə də erməni komandalarına yol üstündə yerləşən müsəlman kəndlərinə hücum etmək əmri verilmişdi. Ermənilər təkcə 1906-cı ilin avqust ayında Zəngəzur qəzasında Xələc, Karxana, Qatar, İncəvar, Daşnov, Çöllü, Yeməzli, Saldaşlı, Mollalar, Batuman, Oxçu-Şəbədək, Atqız, Pürdavud, Zurul, Cuman, İyilli-Sənalı, Minənəvur, Fərcan, Qalaboynu, Bucağıq və başqa kəndləri yerlə yeksan etmiş, azərbaycanlı əhalisinə qarşı soyqırım törətmişdilər. Ümumiyyətlə, 1905-1906-cı illərdə İrəvan və Gəncə quberniyalarında 200-dən artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqəsi viran edilmiş, əhali soyqırıma məruz qalmışdır.
* 2-ci mərhələ: 1918-1920-ci illər
* 3-cü mərhələ: 1948-1953-cü illər
* 4-cü mərhələ: 1988-1991-ci illər
 
=== Ermənistan Demokratik Respublikası ===
[[1918]]-ci ildə mayın 26-da Zaqafqaziya Seymi buraxıldıqdan sonra əvvəlcə [[Gürcüstan]], mayın 28-də isə [[Azərbaycan]] və Ermənistan öz müstəqilliyini elan edir. İyunun 4-də [[Türkiyə]] ilə Ermənistan arasında Batumda sülh müqaviləsi imzalanır. Bu müqaviləyə əsasən Ermənistan Respublikasının ərazisi təqribən 9 min kv.km, əhalisi isə 321 min nəfər (o cümlədən 200 min erməni, 100 min [[Azərbaycan]]lı, 5 min yezidi kürdləri, 6 min digər millətlər) təşkil edirdi. Bu respublikanın ərazisinə Yeni-Bəyazid qəzası, İrəvan qəzasının beşdə üçü, Eçmiədzin qəzasının dörddə biri, Aleksandropol qəzasının dörddə biri daxil idi. (Kazım Karabekirin Kaleminden, Doğunun Kurtuluşu, Ərzurum, 1990, səh. 371.)
 
Alman diplomatı Bernsdorf bu mənzərəni belə təsvir etmişdi: "Türkiyə ermənilərə ancaq Sevan(Göyçə-müəllif) gölünü saxlayıb, hansı ki, çimə bilərlər, ancaq çıxmağa və özlərini qurutmağa yer qalmayıb. Batum müqaviləsinə əsasən Ermənistan Respublikasının ərazisi Birinci Dünya müharibəsinə qədər ermənilərin İrəvan quberniyasında kompakt yaşadıqları ərazilərə məhdudlaşırdı.
1918-ci ildə Şərqi Anadoluda qırğınlar törətdikdən sonra türk qoşunlarının önündən qaçan erməni silahlı qüvvələri general Andranikin komandanlığı altında [[Gümrü]]dən [[Qarakilsə]]yə, oradan [[Dilican]] dərəsinə və [[Göyçə]]yə, sonra [[Naxçıvan]]a, oradan da [[Zəngəzur]]a adlayaraq, həmin ərazilərdəki müsəlman kəndlərini viran qoymuşdu. Erməni silahlı qüvvələrinin [[Zəngəzur]]dan [[Qarabağ]]ı təhdid etməsi Azərbaycan hökumətini ciddi narahat edirdi.
 
1918-ci ilin yayında erməni silahlı qüvvələri [[Göyçə]]ni darmadağın etdikdən sonra [[Naxçıvan]]ı işğal etmiş oradan da Zəngəzur qəzasına daxil olmuş, Gorus nahiyəsini və [[Şuşa qəzası|Şuşa]] yolunu ələ keçirmişdilər. Bununla əlaqədar Azərbaycan hökuməti avqustun 15-də Ermənistan hökumətinə etiraz notası göndərmiş, erməni silahlı qüvvələrinin bu addımını təcavüz kimi qiymətləndirərək, əgər erməni qoşunlarının Azərbaycan ərazisindən çıxarılmasına qarşı tədbir görülməzsə, hadisələrin sonrakı inkişafı üçün məsuliyyətin Ermənistan hökumətinin üzrinə düşəcəyini kəskinliklə bildirmişdi. Lakin Ermənistan hökuməti hiylə işlədib Andranikin silahlı qüvvələrinin Ermənistan hökumətinə tabe olmadığını bəhanə edərək, avqustun 1-də bildirmişdi ki, general Andranik və onun dəstəsi bütünlüklə Ermənistan ordusunun tərkibindən silinmişdir. Buna səbəb isə Andranik və onun dəstəsinin Ermənistan daşnak hökumətini tanımadıqlarını bəyan etmələri olmuşudu. Elə buna görə də Ermənistan hökuməti Andranikin və onun dəstəsinin əməllərinə cavabdeh olmadığını bildirmişdi<ref>[[Azərbaycan Respublikası]] Dövlət Arxivi, f.970, siy. 1, iş 11, v. 193</ref>.
 
N.N.Şavrov Rusiyanın Zaqafqaziyadakı müstəmləkəçilik siyasəti haqqında yazır: "Biz müstəmləkəçilik fəaliyyətimizə Zaqafqaziyada rusların deyil, bizə yad olan xalqların yerləşdirilməsindən başladıq... 1826-28-ci illər müharibəsinin qurtarmasından sonrakı iki il ərzində [[1828]]-ci ildən [[1830]]-cu ilədək [[Zaqafqaziya]]ya 40 min [[İran]] və 84 min [[Türkiyə]] erməniləri köçürmüş və onları Yelizavetpol ([[Gəncə]]) və İrəvan quberniyalarının ən yaxşı dövlət torpaqlarında yerləşdirmişdik ki, orada erməni əhalisi cüzi idi. Onları həmçinin Tiflis quberniyasının Borçalı, Axıska və Axılkələk qəzalarında yerləşdirdik, onların yerləşdirilməsi üçün 200 min desyatindən artıq dövlət torpağı ayrılmış, 2 milyon rubldan artıq məbləğdə müsəlmanlardan xüsusi mülkiyyət torpaqları satın alınmışdı. Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi ([[Dağlıq Qarabağ]], [[Xanlar]] və [[Şəmkir]] rayonları nəzərdə tutulur – müəllif.) və [[Göyçə]] gölünün sahili həmin ermənilərlə məskunlaşdırılmışdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, 124 min rəsmi köçürülən ermənilərlə yanaşı, qeyri-rəsmi şəkildə köçənlər də çox olmuşdur və ümumiyyətlə, köçənlərin sayı 200 min nəfərdən xeyli artıqdır.
 
Ermənilərin indiki Ermənistan ərazisinə axını [[1877]]-[[1878]]-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra bir daha güclənmişdi. 90-cı illərdə Türkiyədə baş verən erməni üsyanları nəticəsində 400 minə yaxın erməni yenə də [[Qafqaz]]a köçüb gəlmişdi.
N.Şavrov qeyd edir ki, 20-ci əsrin əvvəlində Zaqafqaziyada yaşayan 1300000 ermənidən bir milyonu yerli əhali deyil, rusların vasitəsilə məskunlaşdırılmışdı<ref>Шавров Н.Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам, СПб, 1911,səh. 63,64 {{ru}}</ref>.
Daha sonralar, Sovet hakimiyyəti illərində xarici ölkələrdə yaşayan 100 mindən artıq erməni Ermənistana köçüb gəlmişdi.
 
=== Ermənistan SSR ===
{{Ermənistan yerlərin xəritəsi|float=right}}
[[1921]]-ci ildə sovet əsgərləri Ermənistana daxil olub, müstəqilliyi ləğv edib [[SSRİ]]nin tərkibində [[Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası]]nı yaratdılar. [[1922]]-[[1936]]-cı illərdə [[Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası]]na daxil idi. [[1988]]-ci ildə [[Azərbaycan]]la [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]nin statusu üstündə münaqişəyə cəlb olunmuşdu. Bu səbəbə görə [[1988]]-[[1991]]-ci illərdə 200 min Azərbaycan türkü , 18 minə yaxın kürd və 4 min nəfər Rus ölkədən çıxarılmışdır.<ref>[http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100722104153455&ext=pdf Organiztion of Liberation of Garabagh : Statistics of Losses in Armenian-Azerbaijan Wor] In Azerbaijan in 1988 before Garabagh conflict 390 thousand Armenians lived (approximately 6% of Republic's population). Of these 180 thousand lived in Baku and 145 thousand lived in Dag-lyg Garabagh Autonomic Region (DGAR). According to population census in 1989 in Armenia 85 thousand Azerbaijani lived (about 3 % of population). In fact, the figure was higher because in January of 1990 in Azerbaijan 208 thousand former Armenian citizens fled to Azerbaijan were recorded: 186 thousand of Azerbaijani, 18 thousand of Kurds and about 4 thousand Russians.</ref> Münaqişə indiyədək davam edir. [[1991]]-ci ildən Ermənistan Respublikası müstəqil dövlətdir.
 
=== Ermənistan Respublikası ===
 
== Coğrafiya ==
{{main|Ermənistan Respublikasının coğrafiyası}}
Ermənistan Cənubi Qafqaz ölkələri qrupuna aid olmaqla Gürcüstan, Azərbaycan, Türkiyə və İran ilə sərhədə malikdir. Ermənistan Respublikasının coğrafi mövqeyinin əsas xüsusiyyəti onun dənizə çıxışa malik olmaması ilə əlaqədardır. Ermənistan Rusiya ilə sərhədə malik deyil, bu da onun iqtisadi inkişafına mənfi təsir edir. Rusiya ilə nəqliyyat əlaqələri avtomobil magistralları vasitəsilə həyata keçirilir. Dəmiryol əlaqəsi isə Azərbaycan və Abxaziya ilə olan blokadaya görə dayandırılıb. Son dövrlərdə Ermənistan məhzullarının idxal və ixracında Gürcüstana aid Poti limanından və İranla nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrindən aktiv istifadə edir. Ermənistan dağlıq ölkədir. O, Ermənistan yaylasının şimal-şərqində dağarası çökəklikdə yerləşir. Relyefi mürəkkəbdir. Burada dağlar, yaylalar, akkumlyativ düzənliklər, çay dərələri və gölətrafı çökəkliklər mövcuddur. Ölkənin əsas hissəsi Zaqafqaziya vulkanik yaylasında yerləşməklə, Kiçik Qafqaz (Bazum, Pəmbək-Sevan) və Zəngəzur, eyni zamanda Vardenis və Geyəm dağları ilə əhatələnib. Geyəm və Sevan silsilələri arasında çökəklik yerləşir. Araqats Cənubi Qafqazda ən böyük vulkanik massivdir. Ən yüksək nöqtəsi Şimal dağıdır (4090 m). Həmçinin burada Qapıcıq (3904 m), Vardenis (3522 m) və Əjdaak (3597 m) zirvələri vardır. Ermənistanın şimal-qərbində Şirak düzənliyi, cənub-qərbində isə Ararat tektonik enməsi yerləşir. Ərazinin orta hündürlüyü burada dəniz səviyyəsindən 900 m təşkil edir. Ermənistan ərazisinin 90%-i dəniz səviyyəsindən 1000 m-dən çox hündürlükdə yerləşir. Orta hündürlük isə 1800-m-dir. Ən az yüksəklik Debed və Araz çayları hövzəsindədir (380 m). Ərazidə düzənlik sahə azdır. Vorotan, Voxçi, Araz çay hövzələrində yaşayış məntəqələrinin çoxu 30° meyillikdə yerləşir ki, bu da şəhər nəqliyyatının təşkili və inkişafında çətinlik törədir. Geoloji quruluşuna görə Ermənistan Alp geosinklinal qurşağında yerləşir. Ölkənin bütün ərazisi Rixter şkalası üzrə 7-9 ballıq seysmik zonaya aiddir. Ermənistan ərazisində XX əsrdə - 1926, 1931 və 1988-ci (Spitak şəhərində) illərdə güclü dağıntılı zəlzələ baş vermişdir.
=== Relyef ===
 
=== İqlim ===
 
{{main|Ermənistan Respublikasının iqlimi}}
 
=== Torpaq örtüyü ===
 
=== Faydalı qazıntılar ===
{{main|Ermənistan Respublikasının faydalı qazıntıları}}
 
=== Daxili sular ===
{{main|Ermənistan Respublikasının hidroqrafiyası}}
 
=== Təbiət ===
{{main|Ermənistan Respublikasının təbiəti}}
==== Flora ====
 
==== Fauna ====
 
=== Ekologiya ===
 
== İqtisadiyyat ==
Sovet dönəmində Ermənistan inkişaf etmiş sənayeyə malik bir respublika idi. Kimya, [[maşınqayırma]], [[elektronika]], yeyinti sənayesi və toxuculuq bu ölkədə çox yüksək dərəcədə inkişaf etmişdi. Lakin bu sənaye sahələrinin əksəriyyəti xaricdən gələn xammaldan asılı idi. [[Kənd təsərrüfatı]] həm işçi sayına görə, həm də istehsal miqdarına görə iqtisadiyyatda 20%-lik həcmə malik idi. Sovet İmperiyasının dağılması nəticəsində Ermənistanda çalışan bir çox müəssisələr öz fəaliyyətini dayandırdı, onlar hissələrə bölünərək metal parçaları kimi satıldılar. Nəticədə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan əhalinin miqdarı 40%-ə, kənd təsərrüfatı məhzullarının ÜDM-də payı isə 30%-ə qalxdı. Bundan başqa [[Qarabağ Müharibəsi]] nəticəsində ölkə iqtisadiyyatına ağır zərbə dəydi. Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasəti aparması qonşu Azərbaycan və Türkiyənin Ermənistanla olan sərhədlərini bağlaması ilə nəticələndi. Bundan başqa qonşu [[Gürcüstan]]ın da Ermənistana gedən mallara yüksək tranzit haqqı tətbiq etməsi (Gürcüstan Ermənistana gedən mallar üçün Azərbaycana gedən mallara tətbiq etdiyi tranzit haqqından iki dəfə yüksək vergi tətbiq edir) etməsi də Ermənistan iqtisadiyyatında olan tənəzzülü dərinləşdirirdi. Digər tərəfdən Ermənistan özünün ən yaxın iqtisadi tərəfdaşı olan Rusiya ilə yerüstü əlaqəyə malik deyildi. Gürcüstanla Rusiya arasındakı münasibətlərin gərginləşməsi nəticəsində Rusiyanın Gürcüstanla olan sərhədini 2006-cı ildə bağlaması da Ermənistanın blokada vəziyyətini daha da dərinləşdirdi. Bununla belə Ermənistan rəhbərliyi iqtisadiyyatda olan çətinliklərdən çıxış yolu kimi ölkədəki sənaye müəssisələrini [[Rusiya]]ya təhvil verməklə həll etməyə çalışırdı. Rusiya isə bunun qarşılığında Ermənistanın dövlət borcunun bir hissəsini ləğv edirdi. Rusiyanın idarəçiliyinə verilmiş iri sənaye müəssisələri Metsamor Atom Elektrik Stansiyası, Ermənistan Dəmir Yolları Konserni, [[Razdan İstilik Elektrik Stansiyası]], İrəvanda yerləşən (fəaliyyətdə olmayan) [[Mars Elekronika və Robot Zavodu]], Ermənistanın qazpaylayıcı şəbəkəsi olan [[ArmRosQazprom]] şirkəti və digər sənaye müəssisələridir. Lakin 2008-ci ildə dünyada baş vermiş iqtisadi böhran Ermənistan iqtisadiyyatında qəfil tənəzzül yaratdı. [[ÜDM]] 2009-cu ildə 15% azaldı. Həmin ildə Ermənistan ÜDM azalmasına görə dünyada ikinci yeri tutmuşdu. Ölkədəki bir çox müəssisələr işini dayandırdı, fəaliyyətdə olan müəssisələr isə ziyanla işləməkdə idi. Buna görə də Rusiya Ermənistanın ziyanla işləyən sənaye müəssisələrini borc əvəzində əldə etmək təkliflərindən imtina etdi. Nəticədə ölkədəki bir çox sənaye müəssisələri iflas etməyə başladı. 2010-cu ildə Ermənistandakı ən böyük kimya zavodu olan ''Nairit'' borclara görə öz fəaliyyətini dayandırdı.<ref>[http://www.banks.am/en-news-2-4401.html "Nairit" Chemical Plant interrupted work]</ref> 2011-ci ildə dünyadakı nüfuzlu [[Forbes]] jurnalı Ermənistanı dünyada ən pis iqtisadiyyata malik ölkələr siyahısında ikinci yerdə göstərdi.<ref>[http://www.forbes.com/pictures/mlj45eiil/armenia Ən Pis İqtisadiyyata Malik Ölkələr – Forbes.com]</ref>
 
Ermənistan iqtisadiyyatı çox böyük ölçüdə xaricdəki ermənilərin ölkəyə göndərdiyi yardımlardan və investisiyalardan asılıdır. [[ABŞ]], [[Avropa Birliyi]], [[Rusiya]] hökumətləri, eləcə [[erməni diasporu]] hər il Ermənistana yüz milyonlarla dollar yardım edirlər. Təkcə ABŞ dövləti Ermənistana müstəqillik qazandıqdan sonra indiyə kimi 2 milyard [[ABŞ dolları]] dəyərində yardım edib.<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5275.htm#relations ABŞ-Ermənistan münasibətləri] ABŞ Dövlət Departamenti</ref>
 
Ermənistan təbii ehtiyatlardan filizlərlə nisbətən zəngin ölkədir. Ölkədə [[qurğuşun]], [[qızıl]], [[mis]], [[molibden]] və [[sink]] ehtiyatları var. Ölkədə istehsal olunan elektrik enerjisinin böyük hissəsi [[Metsamor Atom Elektrik Stansiyası]]nda istehsal olunur (təxminən 40%).
 
== Dövlət quruluşu ==
 
=== Prezident ===
{{main|Ermənistan Respublikasının Prezidenti}}
 
=== İcraedici hakimiyyət ===
{{main|Ermənistan Respublikası Hökuməti}}
 
=== Qanunverici hakimiyyət ===
{{main|Ermənistan Respublikasının Milli Məclisi}}
 
=== Məhkəmə hakimiyyəti ===
{{main|Ermənistan Respublikasının Məhkəmə sistemi}}
 
=== Yerli özünüidarə ===
{{main|Ermənistanın inzibati bölgüsü}}
 
== Xarici siyasət ==
[[Azərbaycan]] - Ermənistan Respublikası 1991-ci ildən başlayaraq 1993-cü ilə qədər Azərbaycana məxsus Dağlıq Qarabağ və ətrafı vilayətləri işğal etmişdir. Hal-hazırda Azərbaycanla müharibə şəraitindədir.
 
=== [[Türkiyə]] ===
 
=== [[Gürcüstan]] ===
 
=== [[İran]] ===
 
== Ordu ==
 
{{main|Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri}}
 
== Əhali ==
 
{{əsas|Ermənistan Respublikasının əhalisi}}
 
[[Ermənistan Respublikası Milli Statistika Xidməti]]nin 1 iyul 2014-cü il tarixinə olan rəsmi məlumatına əsasən Ermənistanın de-yuri əhalisi 3 milyon 9 min 8 yüz nəfərdir.<ref name="Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2014 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ" />
 
=== Şəhərlər ===
{{main|Ermənistan şəhərləri}}
*Gümrü
*İcevan
*İrəvan
 
=== Etnik tərkib ===
Ermənistan Respublikası birmillətli ölkədir.Burada əsasən 99%-i ermənilərdir.1%-nə kürdlər,iranlılar,ruslar,yunanlar və s.daxildir.
 
=== Dil ===
[[Ermənistan Respublikasının Konstitusiyası]]nın I fəsil, XII maddəsinə əsasən Ermənistan Respublikasının dövlət dili [[erməni dili]]dir.<ref name="Հոդված 12">Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն (Ընդունվել է 1995թ. հուլիսի 5-ի ՀՀ հանրաքվեով.Սահմանադրության փոփոխությունները կատարվել են 2005թ. նոյեմբերի 27-ի ՀՀ հանրաքվեով.). [http://www.president.am/hy/chapter1/ Գլուխ 1. Սահմանադրական կարգի հիմունքները, Հոդված 12] - Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ</ref><ref>[http://www.gov.am/u_files/file/Constitution/Constitution-nor.pdf Действующая Конституция Республики Армения] (принятая 27 ноября 2005 года в результате всенародного референдума) на официальном сайте [http://www.gov.am/ru/ Правительство Республики Армения]</ref> 12-21 oktyabr, 2011-ci ildə aparılmış siyahıyaalınmaya əsasən Ermənistan Respublikasının 3.018.854 nəfər olan de-yuri əhalisinin 2.956.615 nəfəri və ya '''97.94%'''-i erməni dilində danışır.
 
=== Din ===
Əhalinin əksəriyyəti [[Erməni Qriqorian Kilsəsi]] üzvüdür.
 
== Nəqliyyat ==
=== Dəmiryol nəqliyyatı ===
 
=== Avtomobil nəqliyyatı ===
 
=== Hava nəqliyyatı ===
 
== Mədəniyyət ==
=== Musiqi ===
 
=== Ədəbiyyat ===
 
=== Memarlıq ===
== Sosial sfera ==
 
=== Təhsil ===
{{main|Ermənistan Respublikasında təhsil sistemi}}
 
=== İnsan haqları ===
{{main|Ermənistan Respublikasında insan haqları}}
 
=== Səhiyyə ===
=== Cinayətkarlıq ===
 
== KİV ==
=== Televiziya və Radio ===
=== Qəzetlər ===
=== İnternet ===
=== Telekommunikasiya ===
 
== İdman ==
 
== Dövlət bayramları və xüsusi günlər ==
 
=== Rəsmi ===
 
=== Dini bayramlar ===
 
=== Xüsusi günlər ===
 
== İstinadlar ==
{{Reflist|2}}
 
== Xarici keçidlər ==
* [http://www.uludil.gen.az/adr/020.php Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və silahlı təcavüzü]
* [http://www.azerbaijan.az/_WorldCommunity/_ForeignPolicy/foreignPolicy_02_a.html Ermənistan Respublikasının Azərbaycan Respublikasına qarşı təcavüzü]
* [http://www.anl.az/sqrm.html 31 Mart – azərbaycanlıların soyqırımı günü]
* [http://www.kackad.com/article.asp?article=292 К проблемам Нагорного Карабаха и вокруг него]
* [http://armenia.az/ Azərbaycanın ilk Ermənistan portalı]
 
== Həmçinin bax ==
* [[İrəvan xanlığı]]
* [[İrəvan quberniyası]]
* [[İrəvan]]
* [[Qərbi Azərbaycan mahalları]]
* [[Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiyası]]
 
{{Ermənistan mövzularda}}
{{Avropa ölkələri}}
{{MDB}}
{{Asiya ölkələri}}
{{Avrasiya İqtisadi Qrupu}}
{{Qərbi Azərbaycan}}
{{Şərq Tərəfdaşlığı}}
 
{{Ermənistan-qaralama}}
 
[[Kateqoriya:Ermənistan| ]]
[[Kateqoriya:Avrasiya İqtisadi Birliyinin üzvü olan ölkələr]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Ermənistan"