Kvazar: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
[[Şəkil:Black hole quasar NASA.jpg|thumb|424x424px]]
[[Göy sferi|Göy sferinin]] [[Radioteleskoplar|radioteleskoplarla]] müşahidəsi ulduzabənzər radioşüalanma mənbələrinin kəşf edilməsinə gətirib çıxardı. (1963) Onlar görünən obyektlərlə müqayisə edilərkən, ulduzlardan fərqlənmədiyinə görə ulsuzabənzər - kvazar adlandırıldı. Lakin sonralar onların uzaqlaşma sürətlərinin çox böyük və bizdən məsafələrinin milyard işıq ilinə bərabər olduğu aşkar edildi. Kvazarların işıqlığı 10<sup>39</sup>Vt tərtibindədir, yəni adi qalaktikanın işıqlığına nisbətən ən azı yüz dəfə böyükdür. Kvazarlar öz enerjisinin əsas hissəsini infraqırmızı diaöazonda şüalandırır. Bu şüalanmanın gücü 10<sup>42</sup>Vt-dir (
Ən parlaq kvazar 12<sup>m</sup>, 6 ulduz ölçüsü ilə xarakterizə edilir. Bizdən 3 milyard işıq ili məsafəsində olmaqla, işıqlığı Andromeda dumanlığından 500 dəfə çoxdur. O həm də güclü rentgen şüalanma mənbəyidir. Kvazar, ölçüsünə görə ulduzdan xeyli, böyük, bizim Qalaktikadan isə olduqca kiçikdir. Onun ölçüsü təqribən bir işıq ilinə, kütləsi isə bir neçə milyon [[Günəş|Günəş kütləsinə]] ekvivalentdir.<ref name=":0">Zeynalov S.Q., Hüseynov N.Ə., “Qalaktika, Metaqalaktika, Metakainat”, 2005, Bakı, “Elm” nəşriyyatı</ref>
Qalaktikaların aktiv nüvələri ilə kvazarların əlaqələrini təsdiq edən faktlar aşkar edilmişdir. Müasir təsəvvürlərə görə, kvazarlar tədricən aktiv qalaktikaya, o da öz növbəsində adi qalaktikaya çevrilir.
Sətir 12:
1963-cü ildə ingilis astronomları tərəfindən 3C 273 radiomənbəsinin koordinatları çox böyük dəqiqliklə müəyyən edildi. Bu radiomənbənin Ay tərəfindən “tutulması” zamanı onun mürəkkəb quruluşa malik olması aşkar olundu. Radiomənbənin mərkəzi hissəsi nöqtəvi cisimdən ibarət idi. Onun ətrafında 19<sup>II</sup>5 bucaq saniyəsi məsafəsində yerləşən çox zəif örtük aşlkar edildi. Elə həmin vaxtlar daha bir neçə mənbənin zəif ulduz olması aşkar edildi.
Kvazarların anlaşılmayan spektrinə 1963-cü ildə holland mənşəli amerika astronomu Şmidt aydınlıq gətirə bildi. Bu, [[XX əsr|XX əsrin]] ən böyük kəşflərindən biri hesab olunur.
Şmidt kifayət qədər parlaq, 13<sup>m</sup>-cü ulduz ölçüsünə malik 3C 273 radiomənbəsinin spektrini aldı və tədqiq etdi. O, bu spektrdəki xətləri, əvvəlcə heç bir kimyəvi elementin xətləri ilə eyniləşdirə bilmədi. Sonra isə həmin xətləri çox böyük dəqiqliklə hidrogenin [[Layman seriyası|Layman seriyasının]] xətləri ilə eyniləşdirdi. Məlum oldu ki, bu 48000 km/san sürətlə bizdən uzaqlaşan və bu hesaba xətləri qırmızı oblasta doğru sürüşmüş radiomənbənin, yəni kvazar 3C 273 kvazarının spektridir. Aydın oldu ki, indiyə kimi bizim Qalaktikanın adi ulduzlarından biri hesab edilən 3C 273 bizim Qalaktikadankənarda və çox-çox uzaqda yerləşir. Spektrində müşahidə olunan qırmızı sürüşmə isə (Z = 0,158) kosmoloji xarakterlidr və [[Kainatın genişlənməsi nəzəriyyəsi|Kainatın genişlənməsi]] ilə bağlıdır. Habbl qanununu tətbiq etdikdə V = H<sub>0</sub>r kvazara qədər məsafənin 600 Mpk və ya 2 milyard işıq ili olduğu məlum oldu.<ref name=":0" />
Palomar atlasında kvazarlar nöqtəvi obyekt kimi görünürlər və görünüşlərinə görə ulduzlardan seçilmirlər. Onlar Seyfert qalaktikalarına nisbətən daha yüksək işıqlığa malikdirlər.
Beləliklə, məlum oldu ki, 3C 273 kvazarının qırmızı sürüşməsi Z=0,158, 3C48-in Z=0,37 və 3C 9-un Z=2-dir. Əgər spektrdə müşahidə olunan qırmızı sürüşmə Kainatın kosmoloji genişlənməsi ilə bağlıdırsa, onda [[Habbl qanunu|Habbl qanununu]] tətbiq etsək 3C 273-ün bizdən 48000 km/san və 3C 9-un 240000 km/san sürətlə bizdən uzaqlaşmaqda olduqlarını tapırıq.
Bundan sonra keçmiş sovet astrofiziki Şklovskiy çox paradoksal bir hipotez irəli sürdü. Əgər 3C 273 kvzarı Qalaktikadan kənarda yerləşirsə, onda onun parlaqlığı zamana görə dəyişməlidir. Bundan sonra MDU-nun nəzdindəki Dövlət Astronomiya İnstitutunun əməkdaşları Şarov və Yefremov bu kvazarın əvəllər alınmış fotoplastinkalarını yenidən tədqiq edərək, onun parlaqlığının bir il ərzində bir ulduz ölçüsü dəyişməsini aşkar etdilər. Bu vaxta qədər astronomlar ayrı-ayrı ulduzların parlaqlığının dəyişməsini tədqiq edirdilər. Kavazar 3C 273 isə milyardlarla ulduzdan ibarət qalaktikadır və bu ulduz sistemində hər bir ulduz o birindən asılı olmayaraq enerji şüalandırır. Dəyişmənin xarakterik vaxtının bir il olması, belə qərara gəlməyə əsas verirdi ki, iddia edək ki, dəyişməyə məsul onlastın ölçüsü bir işıq ilindən artıq deyildir. Bu müşahidə faktı iddia etməyə imkan verdi ki, həmin obyekt öz təbiətinə görə Seyfert qalaktiklarına bənzəyir. Ancaq onlardan min dəfələrlə daha güclü və fəaldır.
| |||