Udilər: Redaktələr arasındakı fərq

|adı = UdinlərUdilər<br/>{{lang-udi|удиUdi/Уди}}

|şəklin izahı = [[1883]]-cü ildə Nuxa qəzasının Vartaşen kəndində ( [[Azərbaycan Respublikası]]nın indiki [[Oğuz]] şəhərində) çəkilmiş udinudi qızının şəkili.

'''Udilər'''<ref>"Udilər".Qəmərşah Cavadov, Rauf Hüseynov. 1996, Bakı</ref>''', Udinlər'''<ref>Удинлəр, сəhифə 420. // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. IX ҹилд: Спутник – Фронтон. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjасы, 1986.</ref><ref>Uu, səh. 397. // [[Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti]]. Dörd cilddə. IV cild (SŞTUÜVYZ). Redaktor: Əliheydər Orucov; Tərtibçilər: Əliheydər Orucov, Bəhruz Abdullayev, Nərgiz Rəhimzadə. Təkrar nəşrə hazırlayanı, təkmilləşdirəni və redaktoru: Ağamusa Axundov. Bakı: Şərq – Qərb, 2006, 712 səhifə. ISBN 9789952340266</ref><ref>Əhali. Xalq. Dil. Din. — Əhali, səhifə 95. // [[Azərbaycan Milli Ensiklopediyası]]. 25 cilddə. Məsul katib akademik [[Tofiq Nağıyev|T. M. Nağıyev]]. [http://web.archive.org/save/http://www.ebooks.az/download/hJTyWQZD.pdf "Azərbaycan" cildi]. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017</ref><ref>4. Azərbaycan əhalisinin etno – demoqrafik quruluşu və onun dəyişilməsi meylləri, səhifə 59. // Azərbaycan Respublikası əhalisinin dinamikası və quruluşu: əsas demoqrafik və etno – demoqrafik dəyişikliklər (1897 – 2007 – ci illər). Müəllif: iqtisad elmləri doktoru Ş. M. Muradov; Redaktor: iqtisad elmləri namizədi A. Q. Gözəlova. Bakı: "Elm", 2008, [http://www.azstat.org/Kitweb/zipfiles/00579.pdf 240 səhifə]. ISBN 5806617114 {{az}} {{en}} {{ru}}</ref><ref>Bölmə 2: Demoqrafik göstəricilər, səhifə 80. // [https://web.archive.org/web/20151116092523/http://www.stat.gov.az/menu/6/statistical_yearbooks/source/stat-yearbook_2015.zip Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015 (statistik məcmuə)]. Müəllifi: [[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə. ISBN 5-86874-232-9</ref>, '''Udilər'''<ref>"Udilər".Qəmərşah(özlərini Cavadov,[[Udi Raufdili|udi Hüseynov.dilində]] 1996''Udi, Bakı</ref> (özlərini udi, utiUti''<ref name="Kuznecov">[http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/udiny.html Udilər. I.Kuznecov]</ref><ref name="Volkova">[http://udilang.narod.ru/papers/narros_udi.pdf Н. Г. Волкова. Удины // Народы России: Энциклопедия. М., 1994. С. 346-347.]</ref> adlandırırlar), [[rus dili|rus.]] удиныУдины, [[İngilis dili|en.]] udis)Udi people — Şərqi Qafqazda ən qədim xalqlardan biri<ref>[http://udilang.narod.ru/papers/narkavk2_udi.pdf Удины // Народы Кавказа. Том 2. М., 1962.]</ref>. Udilər [[Oğuz rayonu]]<nowiki/>nun inzibati mərkəzi olan [[Oğuz şəhəri|Oğuz (Vartaşen) şəhəri]]<nowiki/>ndə, həmçinin [[Qəbələ rayonu]]<nowiki/>nun [[Nic|Nic qəsəbəsi]] qəsəbəsində<nowiki/>ndə yaşayırlar. Udilər eləcə də [[Rusiya]]<nowiki/>da, [[Gürcüstan]]<nowiki/>da ([[Kaxeti]]<nowiki/>nin Oktomberi kəndində), [[Qazaxıstan]]<nowiki/>da, [[Ukrayna]]<nowiki/>da və başqa olkələrdəölkələrdə yaşayırlar.

Udilər [[udi dili]]<nowiki/>ndə danışırlar. Udilər arasında eləcə də [[Azərbaycan dili|azərbaycan]], [[Rus dili|rus]], [[Gürcü dili|gürcü]] və başqa dillər geniş yayılmışdır. DiniDinləri - Xristianlıqdır[[xristianlıq]]<nowiki/>dır.

Udilər əsrlər boyu [[Qafqaz Albaniyası]]<nowiki/>nda yaşayan tayfalardan biri olmuşdur.<ref>V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504—529.</ref> Adları çox güman ki qədim qaynaqlarda sadalanan [[utilər]]<nowiki/>lə əlaqədardır. Həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə Albaniyanın qərbi və cənub-qərbi ərazilərini (təxmini olaraq indiki [[Qarabağ]] ərazisi və ona yaxın mahallar) əhatə edən [[Uti|Uti vilayəti]] də mövcud idi.

[[Udi dili]]<nowiki/>nin üç dialekti var : Oğuz Nic, NicOğuz (Vartaşen), Oktomberi (Gürcüstanda kənd).

Nic dialekti də öz növbəsində 3 hissəyə bölünür: aşağı, aralıq və yuxarı. Belə ehtimal var ki, bu hissələr özləri də [[Tovuz|Tovuz rayonu]],<nowiki/>nun [[GirzanHunanlar|'''Kirzan''' '''(indiki Hunanlar)''' kəndi]] kəndi və [[Arsax]]dan (Qarabağ, [[Tərtər rayonu]]<nowiki/>nun [[Seysulan|'''Seysulan''']] kəndi,və Həsənqala[[Həsənqaya (Tərtər)|'''Həsənqaya''']] kəndləri) olan müxtəlif udinudi qruplarınaqruplarının uyğun olaraqözlərinin ayrı-ayrılıqda dialektdirdialektlərindən əmələ gəlmişlər. Bu tayfalar sonradan əsrlər boyu yaşadıqları ərazilərin [[ermənilər]]lə məskunlaşdırılması nəticəsində Nic və Oğuz ərazilərinə köçmüşlər.<ref name="Kuznecov"/> Vartaşen dialekti də öz növbəsində 2 hissəyə bölünür: vartaşen və oktomberi (zinobiani)<ref>Voroşil Gukaşyan. "Udincə- Azerbajanca-Rusca Lügət", Elm, Baki, 1974. стр. 251</ref>.

Keçmişdə udilər yalnız [[Qafqaz Albaniyası]]<nowiki/>nın ərazisində qeydə alınmışdır. Tarixən [[Günəş]]ə, [[Ay]]<nowiki/>a sitayiş edən udinlərudilər IV əsrin əvvəllərində xristianlığı qəbul etmiş və bu günə kimi dininidinlərini saxlamışlar.

Udilərin ulu babaları Qafqaz Albaniyası tayfalarından biri olan [[utilər]] olmuşdur<ref name="Volkova" />. Udilərə aid ilk məlumat hələ 2500 il bundan əvvəl verilmişdir. Bu etnosun əcdadları olan utilər haqqında e.ə. V əsr yunan müəllifi [[Herodot]]<nowiki/>un "Tarix" əsərində məlumat var. [[Marafon döyüşünüdöyüşü]]<nowiki/>nü (b.e.ə. 490-cı ildə yunan-fars döyüşü) təsvir edən müəllif göstərir ki, [[Əhəmənilər dövləti|fars ordusundaordusu]]<nowiki/>nda, XIV satrapininsatrapın tərkibində utilərin əsgərləri də vuruşurdular. E.ə. l əsrdə yaşamış Strabonun[[Strabon]]<nowiki/>un "Coğrafiya" əsərində [[Xəzər dənizi]] və [[Qafqaz Albaniyası]] haqqında məlumatında utilərdən danışılır.

Udi sözünə termin kimi ilk dəfə [[Böyük PlinininPlini]]<nowiki/>nin (l əsr) "Həqiqi tarix" əsərində rast gəlinir. [[PtolomeyPtolemey]]<nowiki/>in (ll əsr) "Coğrafiya" əsərində, [[Xəzər dənizi]]<nowiki/>nin ətrafında müxtəlif tayfaların, o cümlədən – udilərin yaşadığı göstərir. Udilər haqqında bəzi məlumatlara Qay Pliniy Sekunda, Aziniy Qvadrat və bir çox başqa qədim müəlliflərin əsərlərində rast qəlmək olar. Utilər Alban çarlığının yaranmasında mühüm rolu olan 26 alban tayfalarından biridir.

1878-ciBəzi ildəkəndlərdə çap- olunmuş bir kitabda isə göstərilir ki[[Soltannuxa|'''Sultan Nuxa''']] qəzasının(<u>indiki erməni-qriqoryanSoltannuxa, əhalisindən[[Qəbələ yerlirayonu]]</u>), hesab[[Mıxlıqovaq|<u>'''Mıxlıqovaq'''</u>]] olunanları(Qəbələ udinlərdir.rayonu), Onlar[[Corlu|'''Erməni yalnızCarlu''']] Nic(<u>indiki vəCorlu, VartaşenQəbələ kəndlərindərayonu</u>), yaşayırlar[[Mirzəbəyli|<u>'''Mirzəbəyli'''</u>]] və(Qəbələ özrayonu), dillərində[[Bayan danışırlar.(Oğuz)|<u>'''Bayan'''</u>]] Udin([[Oğuz dilirayonu]]), başqa[[Kərimli heç(Oğuz)|'''Vardanlı''']] bir kənddə işlədilmir. Udinlərin yazısı yoxdur, onlar(<refu>Mümkündürindiki kiKərimli, buradaOğuz "onlar" sözü yalnız qriqorian məzhəbli udinlərə aiddirrayonu</u>), -[[Maluq Red.qalası|<u>'''Malıx'''</refu>]] erməni(Oğuz danışıq dilində yazırlarrayonu) və dini<u>'''Yenikənd'''</u> ayinləri(konkretləşdirilməyibdir, ermənihəm kilsəQəbələdə dilindəhəm yerinədə yetirirlər.Oğuzda Bəzibu kəndlərdəadda -kəndlər Sultanvar; Nuxa,lakin Erməniçox carlu,güman Mirzəbəyli,ki Vardanlı,[[Yenikənd Malıx(Oğuz)|Oğuz vərayonundakı Yenikənd]] haqda söhbət gedir) kəndlərində, ermənilər (udinlərudilər? - Redred.) [[Azərbaycan dili|tatar (azərbaycan,yəni - Red.azərbaycan) dilindədili]]<nowiki/>ndə danışırlar və bu dili ana dili hesab edirlər. Bu mənbədə [[Calut|Cəlut kəndi]] erməni kəndi kimi göstərilir və qeyd edilir ki bu kənddə Qarabağdan[[Qarabağ]]<nowiki/>dan köçüb gələn ermənilər yaşayırlar və onlar [[Qarabağ]] və Xoydan[[Xoy]]<nowiki/>dan köçüb gələn ermənilərin məskunlaşdığı digər kəndlərdə olduğu kimi erməni dilində danışırlar. Mənbədə həmçinin qeyd edilir ki, [[Oğuz|Vartaşen kəndindəkəndi]]<nowiki/>ndə provoslavpravoslav udinlərinudilərin 113 evi var və onlrınonların sayı 606 nəfərdir.<ref>Материалы для изучения эконимическаго быта государственных крестьян Закавказскаго края, Тифлис, 1878, стр.: 19-21</ref>.

[[1836]]-cı ildə [[Rus Pravoslav Kilsəsi|rus pravoslav kilsəsi]] və rusiyaRusiya idarəçiliyi alban katalikosununkatolikosunun taxtını və dəftərxanasını ləğv etdikdən sonra, udinudi – xristianlar [[Erməni Həvari kilsəsi|erməni kilsəsininkilsəsi]]<nowiki/>nin tam təsiri altına düşürlər. Azərbaycanda islam dininin yayılması və [[Azərbaycan dili|türk dili]]<nowiki/>nin inkişafı ilə əlaqədar, Azərbaycan xalqının uzunmüddət formalaşması ilə vahid – azərbaycanlı etnosu yaranmışdır. Lakin udi – xristianlar bu günkü günümüzə qədər etnik qrup kimi öz dillərini, maddi və mənəvi mədəniyyətlərini qoruyub saxlamışlar. [[Udi dili]] QafqazQafqazın [[Nax-Dağıstan dilləri|Nax-Dağıstan dil ailəsinəailəsi]]<nowiki/>nə aiddir. Lakin udilərUdilər Azərbaycan xalqının əcdadlarından biri hesab edilir.

[[1992]]–ci ildə [[Azərbaycan Prezidenti|Azərbaycan Respublikasının prezidenti]] "Azərbaycan Respublikasında mövcud olan milli azlıqların, azsaylı xalqalrın və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, onların dil və mədəniyyətlərinin qorunması və inkişafı" barədə fərman imzalamışdır. Bu sənəd keçmiş sovet respublikaları içərisində qəbul olunmuş sənəddir.

[[313]]-cu il udilər tərəfindən xristianlığın qəbul edilməsi tarixi sayılır <ref>[http://www.bakililar.az/ca/history/kav_alb.html КАВКАЗСКАЯ АЛБАНИЯ. Фарида Мамедова (профессор, доктор наук).]</ref>. Bu tarixdə [[Urnayr|alban çarı UrnayirUrnayr]] xaç suyuna salınma adətini qəbul etmiş və xristianlıq Qafqaz Albaniyasının rəsmi dininə çevrilmişdir. [[Qafqaz AlbaniyasınınAlbaniyası]]<nowiki/>nın əhalisinin xristianlaşma dövründən başlayaraq udilər [[Alban kilsəsi]]<nowiki/>nə mənsubdur. Başqa xalqlar kimi, xristianlığı qəbul etdikdən sonra, udilər yeni xristian ayinlərlə bərabər köhnə adət və ənənələri qoruyub saxlmışdırlar. Məsələn, evlərdə sönməz ocaq saxlamaq atəşpərəstlikdən[[Zərdüştilik|atəşpərəstlik]]<nowiki/>dən qalmış ənənədir. Udi xristianlar olduqca tez-tez dualarını Aya[[Ay]]<nowiki/>a döndərirdilər və öz dinini saxlayan Qafqaz Albaniyasının yeqanəyeganə xalqıdır.

[[10 aprel]] [[2003]]-cü ildə Azərbaycanda [[Alban-udi xristian icması]] qeydiyyatdan keçmişdir.<ref>[http://udi.az/ Албано-Удинская Христианская Община Азербайджана]</ref>.

Udilərin sayı haqqında ən həqiqətəuyğun məlumat 20-ci əsrin son 25 ilinə təsadüf edilir. Dünyada udinlərinudilərin sayı: [[1880]]-cı il - 10 min, [[1897]]-cı il - 4 min, [[1910]]-cu il - 5900, [[1926]]-cı il - 2500, [[1959]]-cu il - 3700, [[1979]]-cu il - 7000, [[1989]]-cu il - 8652 nəfər olmuşdur.

[[1989]]–cu il siyahıyaalınmasına görə Azərbaycanda 6.125 nəfər udi yaşayırdı.<ref name="Азербайджанская ССР">Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1989 года.: Национальный состав населения по республикам СССР: [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Азербайджанская ССР]---Источник: Рабочий архив Госкостата России.Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку.</ref> 27 yanvar-3 fevral 1999–cu ildə aparılmış siyahıyaalmaya əsasən [[Azərbaycan|Azərbaycan RespublikasındaRespublikası]]<nowiki/>nda 4.152 nəfər: [[Qəbələ rayonu]] rayonunda<nowiki/>nda 3962 nəfər və [[Oğuz rayonu]] rayonunda<nowiki/>nda 104 nəfər<ref>http://www.azstat.org/region/az/005_4.shtml</ref> olmaqla) udinudi qeydə alınmışdır.

[[Rusiya Federasiyası]]<nowiki/>nda [[2002]]-ci il siyahıya alımasına əsasən 3721 nəfər özlərini udinudi kimi təqdim etmişdir. Onlardan 2078 nəfəri (1114 kişi, 964 qadın) şəhər əhalisi, 1643 nəfəri (829 kişi, 814 qadın) kənd əhalisidir. 27Rusiyada yanvar-3udilərin fevralən 1999–cuçox ildəqeydiyyata aparılmışalındıqları siyahıyaalmayayer əsasən Azərbaycan Respublikasında 4.152 nəfər:([[Qəbələ]]Rostov rayonunda 3962 nəfər və [[Oğuzvilayəti]] rayonunda 104 nəfər<ref>http:nowiki//www.azstat.org/region/az/005_4.shtml</ref> Rusiyada udinlərin ən çox qeydiyyata alındıqları yer Rostov vilayətidirdir<ref>2002-ci il üçün Rusiya Federasiyasında siyahıya alma. Nəticə, 4-cü cild, kitab 3.</ref>.

* [http://udilang.narod.ru/ Udilərə və udinudi dilinə həsr olunan sayt. Udi dilinə, tarix və etnoqrafiyasına aid məqalə və kitablar, udi dilində əsərlər]