Vikipediya

Azərbaycan dilində alınma sözlər: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k 81.17.92.86 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq 5.197.179.16 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Babayevv (müzakirə | töhfələr)
3.977 redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 1:
Dilimizdəki sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür: '''əsl Azərbaycan sözləri, alınma sözlər.'''
 
Dilimizdəki sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür: əsl Azərbaycan sözləri, alınma sözlər. Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin böyük əksəriyyəti (xüsusilə say, əvəzlik və feillərin, demək olar ki, hamısı) milli mənşəli sözlərdir. Başqa xalqlarla müəyyən əlaqələr nəticəsində dilimizə çoxlu alınma sözlər də keçmişdir. Alınma sözlər iki qrupa bölünür:
Dilimizdəki [[söz]]lərin böyük əksəriyyəti xüsusilə, '''say''' (''sıfır, həşdat, milyon, milyard, trilyon'' istisnadır), '''əvəzlik''' və '''fellərin''' hamısı Azərbaycan mənşəlidir.
Başqa xalqlarla müəyyən əlaqələr nəticəsində dilimizə çoxlu alınma söz keçmişdir, onlar iki qrupa bölünürlər:
 
'''1) .Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər'''.
'''2). Avropa dillərindən alınma sözlər'''.▼
 
BirinciƏrəb qrupavə daxilfars olandillərindən alınma sözlərin çoxu fəal ümumişlək sözlərdir və onları əsl Azərbaycan sözlərindən fərqləndirmək çətindir. AlınmaMəsələn: sözlərikitab, müəyyənalim, etməkdünya, üçünməktəb, aşağıdakıtələbə, qaydalarışagird bilməkvə lazımdırs. Bu qaydalar dilimizdə olan alınma sözlərin əsas göstəriciləridir:▼
▲'''2) Avropa dillərindən alınma sözlər'''
Alınma sözləri müəyyən etmək üçün əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi olmayan xüsusiyyətləri bilmək zəruridir:
 
1. Sözdə iki saitin yanaşı işlənməsi.
▲Birinci qrupa daxil olan alınma sözlərin çoxu fəal ümumişlək sözlərdir və onları əsl Azərbaycan sözlərindən fərqləndirmək çətindir. Alınma sözləri müəyyən etmək üçün aşağıdakı qaydaları bilmək lazımdır. Bu qaydalar dilimizdə olan alınma sözlərin əsas göstəriciləridir:
Məsələn: ailə, zəif, səadət, müəllim, sual, maaş, bədii, mətbəə və s.
 
12. Sözdə ikiuzun tələffüz olunan saitin yanaşı işlənməsi: ''ailə, maneə, müavin, mətbəə, səadət'' və s.
Məsələn: aləm, məna, elan, xüsusi, səliqə və s.
Avropa mənşəli sözlərdə uzun tələffüz olunan sait olmur.
 
3. sözün r samiti ilə başlanması.
2. Sözün əvvəlində iki qoşa samitin birgə işlənməsi: ''stəkan, plan, prospekt, şkaf'' və s.
Məsələn: rezin, rayon, rəssam, rəf, rəndə və s.
 
4. Sözdə j samitinin işlənməsi (istər sözün əvvəlində, sonunda, istərsə də ortasında). Məsələn: janr, müjdə, əjdaha, qaraj, jurnal, montaj və s. Qiji, qijilti kimi sözlər istisnadır.
3. Sözdə uzun tələffüz olunan saitin işlənməsi: ''elan, təlim, mötərizə, Xalid, Natiq'' və s.
 
85. SözdəVurğusu ahəngson qanununhecaya pozulmasıdüşməyən sözlərin çoxu ('''elatbayaq, ilğımbildir, ilıqdünən, işıqnecə, inamancaq, ildırımyalnız, işartı'''sanki və s. kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır). ▼
4. Sözün '''"r"''' samiti ilə başlanması: ''rəf, rütbə, rəndə, rayon, Rza, rəssam'' və s.
 
6. Sözdə ahəng qanununun pozulması.
5. Sözün əvvəlində, ortasında, istərsə də sonunda '''"j"''' samitinin işlənməsi: ''jurnal, müjdə, əjdaha, ekipaj'' və s.
Məsələn: aşıq, məktub, vəfa, ticarət və s. (ilıq, işıq, inam və s. əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).
 
7. Təkhecalı sözlərin sonunda eyni samitlərin işlənməsi – sirr, həll, hiss, xətt, tibb, hədd və s.
6. Daxilində təkrar olunan qoşa samitli sözlər alınmadır: ''qüvvə, molla, bənna, mədəniyyət, professor'' və s.
 
8. Qoşa yy samitli sözlərin hamısı.
7. Vurğusu son hecaya düşməyən sözlər (əsl Azərbaycan sözlərində vurğu sonuncu hecaya düşməlidir. '''Bi`ldir, ba`yaq, dü`nən, ne`cə, ni`yə, a`ncaq, ya`lnız, sa`nki''' kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır): ''ka`mera, filo`sof, metafora'' və s.
 
9. Tərkibində q samitinin kar qarşılığı k səsi olan sözlərin çoxu – kolxoz, klub, tank, xalq, şəfəq, əxlaq və s.
▲8. Sözdə ahəng qanunun pozulması ('''elat, ilğım, ilıq, işıq, inam, ildırım, işartı''' və s. kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).
 
10. Fleksiyaya uğrayan (kökü içəridən dəyişən) sözlər:
9. Sonu '''–at(-ət)''' şəkilçisi ilə bitən sözlər: ''hesabat, təxribat, heyvanat, təlimat'' və s.▼
Məsələn: (ərəb mənşəli sözlər) nəsr-nasir-mənsur; şəkil-təşkil-mütəşəkkil; eşq-aşiq-məşuq-məşuqə və s.
 
▲911. Sonu '''–at(-ət)''' at şəkilçisi ilə bitən sözlər: ''hesabatməlumat, təxribathesabat, heyvanatmühasibat, təlimat''tələbat və s.
10. '''la-, na-, bi-, ba-, a-, anti-''' önşəkilçiləri ilə dilimizə daxil olan sözlər ('''nadinc, nakişi''' istisna olaraq milli mənşəlidir): ''laməkan, naxələf, biqeyrət, baməzə, anormal, antifaşist''.
 
Bu xüsusiyyətləri daşıyan sözlərin hamısı alınma sözlərdir.
11. Sonu qoşa samitlə bitən təkhecalı sözlər: ''hədd, sədd, sirr, hiss, həzz, fənn'' və s.
 
Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər isə la-, na-, bi-, ba- ön şəkilçiləri ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur.
12. Dilimizdə təhsil və dinlə bağlı olan sözlərin böyük əksəriyyəti ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdir: ''lövhə, tabaşir, məktəb, dərs, dəftər, məktub, Allah, müsəlman, islam, peyğəmbər, cənnət, mələk'' və s.
Məsələn: laməkan, laqeyd, naşükür, naməlum və s.
Nadinc və nakişi sözləri istisna hal olaraq milli mənşəlidir.
 
Məktəb, təhsil, din və ilahiyyatla bağlı sözlərin çoxu da ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdir. Məsələn: məktəb, məktub, kitab, katib, dərs, tədris, mədrəsə, sinif, elm, Allah, rəbb, islam, peyğəmbər, məscid, müsəlman, inam, namaz, səcdə, ilahi, oruc, həcc, molla, axirət, cənnət, şeytan, Əkbər, Zəhra, Ömər, Cəfər, Həsən, Əli, Fatma və s.
13. Kökündən dəyişən sözlər (fleksiyaya uğramış sözlər):
''elm-alim-üləma
eşq-aşiq-məşuq-məşuqə
nəzm-nizam-Nizami-Nazim-mənzum''
 
Sözün əvvəlində iki samitin yanaşı gəlməsi də əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi xüsusiyyət deyil. Məsələn: plan, prospekt, şkaf, tramplin və s.
14. Bütün apostroflu sözlər ərəb mənşəlidir (dilimizdən apostrof işarəsi çıxarılsa da, klassiklərimizin əsərlərində apostroflu sözlər saxlanılır): ''ə`la, sün`i, bə`zi, bə`zən, məs`ul, mə`na, mö`təbər, mə`lum'' və s.
Belə sözlər, əsasən, Avropa mənşəli alınma sözlərdir.
Dilimizdə fars dilindən keçən sözlərin əksəriyyəti poetik ifadələr və sözlərdir. Məsələn: gül, bülbül, bahar, payız, dilbər və s.
Rus dilindən keçmiş sözlər: samovar, paraxod, zavod, vedrə və s.
Latın dilindən keçən sözlər: direktor, respublika, konstitusiya və s.
Alman dilindən keçən sözlər: veksel, kurort, qalstuk, şayba və s.
İngilis dilindən keçən sözlər: klub, mitinq, trolleybus, keks, futbol, rels, basketbol və s.
 
Alınma sözlərin bir çoxunun dilimizdə qarşılığı vardır. Lakin bu, nitqdə alınma sözlərdən qaçmağa əsas vermir. Alınma sözlərdən elmi, qismən də, bədii və publisistik üslublarda termin kimi istifadə etmək mümkündür. Lakin danışıqda, məişət üslubunda onlardan istifadə olunmasına ehtiyac yoxdur.
15. Sonu '''o, ö, e''' saitləri ilə bitən sözlər alınmadır: ''kino, büro, Nitşe'' və s.
 
Alınma sözlərin bir çoxu nitqimizi zənginləşdirir, onu dəqiq və ifadəli edir. Lakin onlardan yerli-yersiz istifadə etmək dili korlamağa gətirib çıxarır.
 
Dilimizə müxtəlif dillərdən söz keçdiyi kimi, başqa dillərə də Azərbaycan sözləri daxil olmuşdur. Məsələn, fars dilində ordu, bağ, boran, boşqab sözləri; rus dilində işlənən kərpic (ruscada kirpiç), karandaş, ütü (utyuq), sandıq (sunduk) və s. sözlər bizim dilimizdən keçmişdir.
'''P.S''' Bizim dildən də başqa dillərə alınma Azərbaycan sözləri keçmişdir:
 
'''Farslarda:''' ''ordu, bağ, boran, boşqab''
 
'''Ruslarda:''' ''kərpic(кирпич), ütü(утюг), ocaq(очаг), sandıq(сундук), qarpız(арбуз), karandaş'' və s.
 
 
Alınma sözlərin bir çoxunun dilimizdə qarşılığı var. Ancaq, bu nitqdə alınma sözlərdən qaçmağa əsas vermir. Alınma sözlər dilimizi zənginləşdirir, fikrin dəqiq, ifadəli çatdırılmasına yardımçı olur.
 
== Həmçinin bax ==
*[[Söz]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Azərbaycan_dilində_alınma_sözlər"