|
[[Şəkil:Lewis Hine Power house mechanic working on steam pump.jpg|260px|thumb|Buxar nasosunda işləyən mexanik (1920)]]
'''Sənaye inqilabı''' — XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə baş verən iqtisadi və sosial dəyişikliklərlə müşayət olunan iş şəraiti və həyat rifahının yüksəlməsi prosesi. Sənaye inqilabı [[Avropa]]da başlayıb sonra əsasən Mərkəz Amerikaya keçmiş, bu cəmiyyətləri aqrar mərhələdən sənaye mərhələsinə adladmışdır.
Sənaye İnqilabı, Avropada 18 .-ci və 19 .-cu illərdə yeni kəşflərin emala olan təsiri və buxar gücü ilə işləyən maşınların avtomatlaşdırılmış sənaye yaratması, və bu inkşafın Avropadakı kapital inkşafın artmasına deyilir. Sənaye İnqilabı ilk olaraq '''Birleşmiş Krallıq'''da meydana gəlmişdir, sonralar isə '''Qərbi Avropa''', '''Şimali Amerika''' və '''Yaponiya'''da yaranmış və ardından dünyaya yayılmışdır. ▼İstehsalatda külək, su və buxar enerjisinin tətbigi cəmiyyətdə dərin sosial və texnoloji dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu. Sənaye inqilabı köklü sosial dəyişikliklər yaratdığından çox vaxt mütəxəssislər tərəfindən "Neolit inqilabi" ilə müqayisə edilir. Burada inqilab sözu şərti olarag tətbiq edilir, çunki sənayeləşmə on illər boyu baş verən bir proses olmuşdur. Bu ərəfədə texnikanın, elmin və bununla bağlı məhsuldarlığın inkişafı kütləvi işsizlik və kasıbçılıq kimi bir çox problemləri də ozü ilə gətirmişdir.
Sənaye inqilabı XVIII əsrdə İngiltərədə başlamış və XIX əsrdən etibarən Avropa və ABŞ-a yayılmışdır. Əvvəllər heyvan və ya insan gücü ilə hərəkətə gətirilən maşınlar üçün Vattın ixtira etdiyi buxar maşını yeni imkanlar yaratmışdır. Buxar enerjisinin mexaniki enerjiyə çevrilməsi nəticəsində fabrik və zavodları çaylardan və su kanallarından uzaq olan ərazilərdə qurmaq mümkün olmuşdur. Əl əməyi mexanikləşdirilərək manufakturalar iri fabriklərə çevrilmiş və bununla da yeni istehsal üslubu yaranmışdır. Bu öncə İngiltərənin pambıq istehsalında tətbiq olunmuş, sonra başqa sahələri də əhatə etmişdir.
Beləliklə, [[Buxar maşını|buxar maşınları]], küləkdən və fəsildən asılı olaraq enerji mənbələrinin artıb-azalmasının qarşısını ala bildi. Su və külək çarxları vasitəsilə hərəkətə gətirilən [[nasos]]lar artıq buxar maşını ilə işlədilməyə başladı.
Sənaye inqilabının əsas tərkib hissəsi buxar maşınının yaradılması ilə bərabər, həm də hərəkət vasitələrinin də mexanikiləşdirilməsindən ibarət idi. [[Riçard Trevitik]]in və [[Corc Stivenson]]un [[buxar lokomotivi]], [[Robert Fulton]]un [[buxar gəmisi]] buna misaldır. Bu ixtiralar cəmiyyətdə yeni mərhələnin başlanğıcına gətirib çıxarmışdır. Kiçik [[dəyirman]]ların və manufakturların enerji gücü buxar enerjisi ilə rəqabətə girə bilmirdilər. Məhsullar lokomotivlərin və buxar gəmilərinin köməyi ilə daha tez nəql edilə bilirdi. Bununla istehsalda tətbiq olunan kohnə üsullar yenisi ilə əvəz olunmağa başlayır. Burada əsasən
* insan vərdişlərinə əsaslanan işlərin bu qaydada tez, dəqiq və yorulmadan işləyən maşınlarla əvəzi,
* canlının cansız enerji mənbəyi ilə əvəz olunması, ən əsası istiliyi işə çevirən maşının ixtirası ilə tükənməz enerji mənbəyinin yaranması,
* xammalın böyük miqdarda tətbiqi, hər şeydən əvvəl bitki və heyvan maddələrinin qeyri-üzvi və süni şəkildə hazırlanmış materiallar ilə əvəz olunması nəzərə çarpırdı.
Sənaye inqilabının nəyə görə texnoloji cəhətdən daha inkişaf etmiş Çində yox, məhz Avropadan başlanmasının səbəbləri hələ də müxtəlif elmi mülahizələrin əsasında durur. Bəzi mutəxəssislərin fikrincə Çində, o dövrdə yüksək inkişaf etmiş iqtisadiyyat sabit vəziyyətdə idi. Burada görülən işlər qeyri-sənaye üsulları ilə də məhsuldar şəkildə yerinə yetirilə bilirdi. Ona görə də, yüksək kapital tələb edən üsulların tətbiqinin qarşısını əl əməyi alırdı. Başqa mənbə, bir tərəfdən Avropada küllü miqdarda kömür və təbii ehtiyatların olması, müstəmləkələrdən xammal axını, digər tərəfdən ölkələr arasındakı rəqabət onlarda sənaye inqilabının başlanması üçün ilkin şərait yaratdı. Bu dövrdə, Çində aparılan təcrid siyasəti də texnikanın inkişafının qarşısını almışdır. Ticarət üçün Avropada olan azadlıq Çində yox idi.
Bu səbəblərdən sənaye inqilabı üçün yetişmiş ictimai, siyasi və iqtisadi şərait, bu prosesin İngiltərədə başlanması üçün zəmin yaratdı.
= '''Sənaye İnqilabı''' = ▼▲Sənaye İnqilabı, Avropada 18. və 19. illərdə yeni kəşflərin emala olan təsiri və buxar gücü ilə işləyən maşınların avtomatlaşdırılmış sənaye yaratması, və bu inkşafın Avropadakı kapital inkşafın artmasına deyilir. Sənaye İnqilabı ilk olaraq '''Birleşmiş Krallıq'''da meydana gəlmişdir, sonralar isə '''Qərbi Avropa''', '''Şimali Amerika''' və '''Yaponiya'''da yaranmış və ardından dünyaya yayılmışdır.
== '''Səbəbləri''' ==
İntellektual səbələrlə birlikdə sənaye inqilabını yaradan digər səbəblər bunlardır:
-Sürətli əhalli artımı 16.-cı yüzillikdən başlayaraq Avropada sürətli əhali artımı baş verdi.
-Kənd təsərrüfatında yaşanan inkişaflar, əhalinin bu sektorda əhaliyə olan ehtiyacın azaldılması ilə şəhərlərə köç etməsinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, şəhər sənayesi üçün hazır olan bir işçi qüvvəsi var idi.
-Böyük miqyaslı işğallar sənaye inqilabı üçün əsas maliyyə mənbəyi olmuşdur. İspaniyalılar tərəfindən talan edilən Mərkəzi Amerika qızılları və İspan gəmilərini yıxan, talan edənləri qarət edən ingilis gəmiləri, Avropaya tonlarca qızıl daşındı. XVI və XVI əsrlərdə bütün bunlar sənaye inqilabına gətirib çıxaran prosesləri dəstəklədi.
-1753 -cü il 23 iyunda Fransız qoçunlarını müharibədə məğlub edən İngilislər('''Plessey Savaşı''')Babür imperatorunun nəhəng xəzinəsini ələ keşirmişlər. Bu xəzinənin İngiltərəyə aparılması, bu ölkə iqtisadiyyatdakı pul və maliyyə imkanları 1758-1791-ci illər arasında toxuculuq və buxar maşınlarının bütün texniki ixtiralarını izah etmək üçün əsas arqument kimi qəbul edilə bilər. 18.-ci və 19.-cu əsrlərdə olmuşdur.
-'''Müstəmləkəçilik'''. Avropa ölkəkləri yeni koloniyalar yaradaraq buradan getirilən malları sənayedə isdifadə etməyə başladılar, onları yeniden emal edib müstəmləkəçilərə satdılar.
-Protestant islahat; "Bu günün işi və sabahın düşüncəsi" adlı tədris əhəmiyyətli bir dəyər olaraq yer alması.
-17.-ci yüz illikdə '''Maariflənmə'''də intellektual mövqe və elmi biliklərin əsaslandırılması yolu ilə yaranma prosesi.
-'''Elmi metod''' və riyazi düşüncə prinsipləri və texnoloji inkişafların təsirləri ilə elmin yaranması.
-'''Fransız İnqilab'''ı sənaye cəmiyyətinə uyğun bir siyasi quruluşun təməlini atmaq.
▲== '''İngiltərədə Sənaye İnqilabı ''' ==
Sənaye inqilabının ilk öncə İngiltərədə başlama səbəbləri
-İngiltərə uzun müddətdir konstitusiya monarxiyası olmuşdur. Bu plana əsasən, mülkiyyət hüquqlarının və fərdi hüquq və azadlıqların qorunması təşviq edilir.
-18-ci əsr İngiltərə artıq dünyanın maliyyə mərkəzi idi. Birja və bank sektorları digər ölkələrə nisbətən çox inkişaf etmişdi.
-Parlament, Kapitalizmin prinsiplərinə uyğun olaraq daxili bazarda azad rəqabətin qarşısını almaq üçün bütün maneələri aradan qaldırdı.
-İngiltərə, sənaye üçün önəmli ilkin təməl maddələr olan kömür və dəmir cəhətdən yeraltı qaynaqlara sahibdir.
-İngiltərə, dünynın ən böyük müstəmləkə imperatorluğu idi.Bu ona xammal və istehsal malları üçün geniş bir bazar imkanı verdi.
-İngilis donanmaları və güclü ticarət donanmaları, nəqiliyyatı daha asan bir hala saldı.
-İngiltərə, İntibah dövründən bu yana Avropada olmuş və tekstil sənayesində olmuşdur.
-İngiltərə bir ada ölkəsidir. Buna görə də, Avropada feodal mübarizələrindən, müharibələrdən, məzhəb mübarizələri kimi hadisələrdən uzaqdır.
Zavod sistemi ilə istehsal, artan tələbat istiqamətində ehtiyac ortaya çıxartdı. böyük maşınlar ev tikmək üçün əlverişsiz idi. Buna görə evlər əvəzinə işçilər maşınların yerləşdiyi böyük binaya getdi və iş sistemi, başqa sözlə, zavod sistemi meydana gəldi.
Zavod sistemi sürətli istehsal kimi müsbət təsirlə yanaşı, ictimai cəhətdən bir sıra mənfi cəhətləridə var. Kişi işçilərin yanında, hətta onların əvəzinə (daha ucuz işlədikləri üçün) uşaq və qadınları işlətməyə başladılar. 20 saata qədər olan iş saatı uşaq və qadınlara əziyyət verirdi. Buna baxmayaraq ödənişlər qeyri-kafi idi. İşçilərin ixtisaslı olması artıq o qədərdə önəmli deyildi. Müvafiq işçilərin müntəzəm əmək haqqı ilə iş tapmaq imkanı olmurdu. Bu maşının qabaqcıl forması maşın dövrünün faktiki başlanğıc nöqtəsini təşkil edir.
== Digər texnoloji inkişaflar ==
-Buxar maşını. Sənaye inqilabının ən önəmli kəşflərindən biri buxar maşını olmuşdur. 1763-cü ildə James Watt, Şotlandiyada buxarla işləyən maşını kəşf etdi.
-1807-ci ildə Amerikalı Robert Fulton buxar maşınını gəmilərə tətbiq etdi. 1840-cı ildə ilk dəfə müntəzəm okean gəmisi buxar xidmətinə başlamışdır.
-1812-ci ildə buxar maşını ilk dəfə lokomotivlərdə istifadə edilib.
-1844-cü ildə Samuel Morse Amerika Birləşmiş Ştatlarında
== Mənbə ==
| 