Köçərilik: Redaktələr arasındakı fərq

 

'''Köç''' — köçərilərin mövsümlə bağlı yaylağa, qışlağa, güzləyə və yazlağa müvəqqəti yerdəyişməsi.

 

== Köç və köçərilik ==

 

Qеyd еdək ki, köçəriliyin iki qismi var: Bunlardan biri hоrizantal köçəbəlikdir. Hоrizantal köçəbəliklə məşğul оlanlar qеyri-müəyyən, məsafələr arasında güzəran kеçirir, оt-örüş ardınca diyar-diyar, ölkə-ölkə gəzirlər. Düşdükləri yurda bir də qayıtmırlar. Ikinci qism köçəriliyə vеrtikal köçəbəlik dеyilir. Vеrtikal köçərilər müəyyən məsafə arasında, yaylaq-qışlaq həyatı yaşayırlar.

Qədim çağlarda [[türklər]]də köçəri həyat tərzi daha çox bəlli bir bölgə hüdudları içində davam etmiş, bəzən də savaş, qıtlıq, əhalisi çoxalmış bir oymağa ənənəvi yaşayış bölgəsinin artıq dar gəldiyi durumlarda çox uzaq məsafələrə köçləri ilə müşayiət edimişdir. Uzaq məsafələrə köçlər çadır-arabalar şəklindəki kağnılar üzərində gerçəkləşmişdir. [[Türklər]] yüzillər boyunca atlar və kağnılar üzərində nəhəng [[Avrasiya]] qitəsini bu ucundan o ucuna fəth etmişlər. [[Türklər]] bu köçlərdən sonra nəhəng dövlətlər yaratmış, dünyaya böyük mədəniyyət örnəkləri və abidələri ərmağan etmiş, bundan başqa dünyanın çeşidli bölgələrində bir-birindən qopuq düşmüş mədəniyyətləri də çulğaşdırmışlar. Bu səbəblə türklərin ayrı-ayrı coğrafi ərazilərdəki mədəniyyət, elm, texnika sahəsindəki bilgiləri də bir yerdən digərinə çatdırmaqda, bir araya gətirməkdə böyük rolları olmuşdur. Qərblilərin "köçəri" damğası vurduğu, aşağı mədəniyyət səviyyəsi kimi baxdığı bu mədəniyyət ünsürü qəsdən və bilərəkdən geri qalmış, gəlişməmiş bir mədəniyyət olaraq göstərilmişdir. "Barbar köçərilərin" yaşadıqları vəhşi çöl dedikləri yerləri bilərək mədəniyyətdən uzaq bölgələr olaraq göstərmiş, böyük Fərabilərin yetişdiyi Otrari, Dəşti-Qıpçaq çölünü bilərək görməzlikdən gəlmişlər.

 

{{əsas|Atlı xalqlar}}

 

Bir zamanların ən qüdrətli dövlətlərini yaradan köçərilərin dövlətçiliyinin təsadüfi səciyyə daşıdığı fikri rus tarixşünaslığında tanınmış şərqşünaslar V.Radlov və V.Bartold tərəfindən fərziyyə şəklində hələ XIX yüzilin sonları - XX yüzilin əvvəllərindən formalaşdırılmışdı. Sonraki dövrlərdə köçəri cəmiyyətlərin ictimai-siyasi inkişafı məsələsinə münasibətdə sovet dövrü tarixçiləri arasında nə qədər fikir müxtəlifliyi olsa da, köçəri dövlətlərin varlığı faktı etiraf olunurdu.

Bəzi tədqiqatçılar türklərin (səlcuqluların və digərlərin) dövlətçiliyi yerli (oturaq) xalqlardan əxz etdiklərini vurğulayırlar.Türklərin böyük mənəvi mədəniyyətinin, yüksək dövlətçilik təcrübəsinin mövcudluğu artıq süqut dövrü keçirən yerli (oturaq) xalqlardan nəyisə öyrənməyi mümkünsüz edirdi.

Əlbəttə, bu məsələ ilə bağlı mübahisələrə aydınlıq gətirmək bizim mövzunun əhatə dairəsindən kənara çıxsa da, köçəri və oturaq xalqların etnik-mədəni ənənəsinin tədqiqinə müxtəlif elmlərdə olan diqqəti ön plana çəkmək, zənnimizcə, vacibdir.

Ən ciddi araşdırmalara əsasən isə, türk etnık-mədəni ənənəsində öz tipi etibarilə oturaq şəhər mədəniyyəti ilə yanaşı, hər zaman atlı köçəri mədəniyyət şəkli də mövcud olmuşdur. Bir çoxları guya türk millətinin mədəniliyi və qədimliyinin üzərinə kölgə salacaqmış kimi kö¬çərilik kompleksini kiçiltməyə, yaxud onu kökündən danmağa çalışırlar. Bəzən bunun tam əksinə hərəkət edib, eləcə də oturaqlığı qədir-qiymətdən salmaq istəyənlər var.

Şübhəsiz, bu meyllərin ikisi də yanlışdır və əslində yanlış olduğuna görədir ki, türk mədəniyyətinin tarixi təkamülünü doğru-düzgün əks etdirməyə mane olur. Məsələn, Türküstanda yaşayan türklərin böyük çoxluğunun köçəri həyat sürməsi əski qaynaqlarda əhalinin hər yanda çadırlarda yaşaması faktının qeydə alınmasından bəlli olur. Və ya köçərilikdən, yarımköçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçib şəhər və kəndlərdə yaşayan oğuzlar haqda bilgilərə hələ ərəb qaynaqlarında rast gəlinir. "Yeni köhnə dünyanın böyük bir qismini öz içə¬risinə alan Turanın ayrı-ayrı bölgələrində coğrafi iqlim şərtlərinə uygun olaraq, türklər qismən oturaq və ya qismən köçəri olaraq yaşamış, böyük sivilizasiyalar yaratmışlar".

Türk еtnik ümumiliyinin fоrmalaşmasının tarixini müəyyənləşdirən [[Sergey Klyaştornı|S. Q. Klyaştоrnı]] yazır: "Qədim və оrta əsrlər tarixi dövründə türk xalqları mühitində daha çоx müxtəlif mənşəli bu və ya digər ölçüdə bütün türk tayfalarına xas еtnik əhəmiyyətli xüsusiyyətlər tədricən cəmləşmiş və irsən möhkəmlənmiş еtnо mədəni ənənələr fоrmalaşmışdı. Bu cür stеrеоtiplərin ən intеnsiv fоrmalaşması qədim türk dövründə, yəni еramızın birinci minilliyinin ikinci yarısında təsərrüfat fəaliyyətinin оptimal fоrmalarının (köçəri və yarım köçəri hеyvandarlıq) müəyyənləşməsi, əsasən maddi mədəniyyət kоmplеksinin (yaşayış еvləri, gеyim, nəqliyyat vasitələri, qida, bəzək əşyaları və s.) yaranması, məşhur ənənəvi mədəniyyət, sоsial ailə təşkilatının, xalq еtikasının, tətbiqi sənət və fоlklоrun müəyyənləşib başa çatdığı zaman baş vеrmişdir".<ref>S. Q. Klyaştоrnı, Türk Dünyası və Avrasiya simbiоzu, Qırğız dövlətinin pоlitоgеnеz prоblеmləri.-Bişkеk, 2003-cü il. Səh. 115-125, rus dilində.</ref>

 

* [[Atlı xalqlar]]