Kanada: Redaktələr arasındakı fərq

XVII əsrin əvvəllərinə qədər Fransa və İngiltərənin Şimali Amerika, Afrika, Şərqi Hindistan və Vest Hinddə müstəmləkələri vardı. Düşmənliklər 1628-ci ildə yeni dünyada başladı(Avropada 1689-cu ildə) və 1761-1762-ci illərə kimi davam etdi(Avropada 1815-ci ilə kimi). İki ölkə arasındakı qarşıdurma XIV Lüdovikin işğalçılıq ehtirasları ilə başladı və Napoleon Vaterlooda məğlub olduğunda sona çatdı. Bu ölkələr öz ərazilərini digərinin hesabına genişləndirməyə çalışdıqca bu mübarizə daha da böyüyür və hətta dəniz müharibəsinə çevrilirdi. Şimali Amerikadakı müharibə eynilə Avropadakı kimi sürətlə baş verdi. Yer adları bu ərazilərdə fransızcadan ingiliscəyə və ya əksinə olaraq dəyişirdi. Kanada adlanan Yeni Fransanın bir qismi 1629-cu ildən 1632-ci ilədək İngiltərənin işğalı altına girdi. Oxşar şəkildə Akadia 1654-1667-ci illər ərzində ingilislər tərəfindən işğal edildi. Atlantik okeanı sahillərində Yeni İngiltərə koloniyaları Yeni Fransa tərəfindən tutuldu. İlk olaraq Akadia, daha sonra Kanada və Luiziana tərəfdən fransızlar Missisipi vadisinə doğru genişləndi. XVII əsrdə İngiltərə və Fransa Kanada uğrunda davamlı olaraq vuruşurdu. 1607-ci ildə ingilislər Port Royalın kiçik kəndinə endi və onu yox etdi. 1603-cü ildə Virciniya ingilisləri Port Royaldakı məskunlaşma vahidlərini taladı.İngiltərə, Akadia adını 1621-ci ildə Nova Skotiaya adı ilə (Yeni Şotlandiya) dəyişdirdi. 1629-cu ildə imzalanan Suz sazişindən sonra onlar Akadia və Port-Royalı tərk etməli oldular. 1632-ci ildə imzalanan San Jermen-an-Ley müqaviləsindən sonra Akadia Fransızlara geri qaytarıldı. Ancaq, 1654-cü ildə Bostondan başqa bir ingilis donanması Port Royala endi. Mayor Sequik Akadiaya bir daha hücum etdi. Akadiaya istiqamətli olan ingilis təhdidi hər daim mövcud idi. 1667-ci il Breda sazişi bölgəni yenidən Fransaya geri göndərdi.(Qərbi Hind adalarına qarşılıq olaraq). Ümumilikdə bu ərazi 32 il fransız və 31 il ingilis nəzarəti altında oldu.1628-ci ildə bir ingilis donanması Tadussaka endi. Ertəsi il Şampleyn iki qardaş - Tomas və Luis Kirke qardaşları tərəfindən Kvebekdən qovuldu. Fransa 1632-ci ilədək koloniyasını bərpa edə bilmədi. XVI və XVII əsrlərin bir qismi boyunca ingilis, ispan, fransız və portuqallar Nyufaundlend sularında sülh içində ov edirdilər. XVII əsrdə St. Consun paytaxtı 2 dəfə hollandlar və bir dəfə də Danimarkalılar tərəfindən hücuma uğradı. Kolonistlərin çoxu bu vaxt özünü fransız və bask quldurları tərəfindən müdafiə etmək məcburiyyətində qaldılar. Fransızlar 1713-cü il Utrext sazişindən sonra Nyufaundlenddən ayrıldı. Yeni Fransanın Kanadası Hudzon körfəzinə də nəzarət etmək üçün ingilislərlə müharibə içində idi. 1692-ci ildə qubernator Frontenak, Pier le Moyn d'İbervilə ingilis koloniyalarının sahillərində patrul gəzməsi və ingilislərlə olan ünsiyyətə maneə törətməsi əmrini verdi. Bir neçə il sonra-, 1696-cı ildə Nyufaundlendi aldıqdan sonra d'İbervil Hudzonun fəthi üçün yola çıxdı. 1697-ci ildə Risvik(Rijsvik) sazişi (Haaqa yaxınları) XIV Lüdovik ilə Birləşmiş İttifaq arasındakı Ausburq Liqası müharibəsinə son verdi. Razılaşma, Fransanın Şimali Amerikadakı nüfuzunu irəli sürdü. Akadia və Hudzon körfəzi Yeni Fransanın müstəqil koloniyası olarkən, Nyufaundlend İngilislərə yenidən geri qaytarıldı.

Tarixi hadisələr təcrid halındadır. Dünyanın bir tərəfindəki hadisələr digərində çox əhatəli və uzun müddətli təsirlərə sahib ola bilir və Fransız İnqilabı (1789-1799) bunun mükəmməl bir nümunəsidir. Insanlıqİnsanlıq tarixindəki ən təsirli hadisələrdən biri olaraq qəbul edilən geniş diametrli siyasi və ictimai qarışıqlıq, İngilis Şimali Amerikasında qətiliklə hiss edildi. Kanadalılar inqilaba necə reaksiya verdi? İngilis və Fransız əhalisi arasında buna münasibət fərqlilikləri oldu mu? Son olaraq, Fransız İnqilabı İngilis Şimali Amerikasını necə dəyişdirdi?

İngilis və Fransız Kanadalı dəstəkçiləri arasındakı ən böyük fərq, Fransız vətəndaşlarının hələ də keçmiş Fransa ilə olan bağlarını hiss etməkdə olduqlarıetməkləri idi. “La Gazette də Québec” kimi erkən İngilis Şimali Amerika qəzetləri, inqilabın hadisələrini yaxından izləyirdi və oxucularının duyğularını əks etdirirdi:

QəzetdəQəzetin saylarından birində belə bir maraqlı məlumat əks olunmuşdu.

XVI Lüdovikin edamına reaksiya olaraq, Böyük Britaniya Fransız səfirini və Fransanı bir müharibə bəyanatı ilə cavablamışdı. Bu qarışıqlığa qarışmaq istəməyən ABŞ hökuməti tərəfsizlik elanı nəşr etdi (1793). İngilis Şimali Amerikası, yenə də bir İngilis koloniyası olmasına baxmayaraq, neytral ola bilmədi.

# Koloniya üzərində nəzarəti möhkəmləndirmək üçün inqilabı istismar etdi. Fransadakı hadisələr İngilis Şimali Amerikasının yenidən təşkilatlanması məsələsini sürətləndirdi. Yuxarı və Aşağı Kanadanın hər birinə öz seçdikləri məclislər, qanunvericilik şuraları və idarəçilər verildi. Hər əyalətəəyalətin öz sxemləri istiqamətində özlərini idarə etməsinə icazə verərək Britaniya, bunun gərginliyi azaltacağına inandı və bu səbəblə Şimali Amerika imperiyasını qorumağı asanlaşdırmaqla qalmayıb, üsyanın toxumlarının Aşağı Kanadada da baş verməsinin qarşısını aldı. Bir başqa yol da xalqın qorxusunu artırmaq idi. İngilis Kanadalılar, böyük Fransız əhalisi səbəbiylə İnqilabın burada baş verəcəyindən qorxdu. İngilislər casusluğa başladılar, saxta məlumatlar tapdılar və şübhəli bir casus olan David McLanenin edam edilməsində rol oynadılar. Fransız Kanadalılar axmaq deyildi, İngilisləriningilislərin nə etmək istədiyini etdiklərininçox fərqindəyaxşı idilərbilirdilər. Öz İnqilablarını başlamağa heç ehtiyac duymadıqlarını düşünürdülər.

# İnqilabın ruhu, 1837-ci ildə Yuxarı və Aşağı Kanadanın uğursuz üsyanlarında hiss edildi.

İngilis Parlamenti aktı 1840-cı il iyulun 23-də kraliça Viktoriya tərəfindən təsdiqləndi və 1841-ci ilin fevralında qüvvəyə mindi. vəBu akt Aşağı, və Yuxarı Kanadanın bir hökumət daxilində birləşdiyini elan etdi. Bu aktın əsas müddəaları aşağıdakılar idi:

*hərHər bir qurucu seqmentdən bərabər olaraq təmsil edilən tək bir parlamentin qurulması;

*rəsmi sənədləşmədə danışıqlardadanışıqlarımda fransız dilindədilindən istifadənin qadağan olunması;

Ümumiyyətlə, bu akt Daremin hesabatından qaynaqlanırdı. Milli fikrin ilk zəif həyəcanları 1812-ci il müharibəsində yaranmışdı. Bruk, Tekumseh, Laura Sekurd kimi qəhrəmanlarla yarım milyonluq xalq, cənubda 8 milyonluq bir ölkənin istismarına qarşı özünü müdafiə etdi. İngiltərədə sənaye inqilabı,okeanın hər iki tərəfinədə siyasi düşüncəni inkişaf etdirən yeni bir orta sinif yaratdı. Bu, iqtisadi inkişaf yerini dəyişən insan qrupu yaratdı və onların əksəriyyəti yeni dünyaya miqrasiya etdilər və həmçinin,"Şato Klik" və "Fəmili Kompakt" tərəfindən yaradılan monopoliyaya qarşı üsyan etdilər. (Fəmili Kompakt - Yuxarı Kanadanı idarə edən oliqarxlara verilən addır, Şako Klik isə Aşağı Kanadada hökuməti idarə edən və əksəriyyəti ingilislərdən təşkil olunan kiçik, yuxarı sinifdir.) Baxmayaraq ki,1837-ci il üsyanları tez yatırıldı, ingilislər başqa bir koloniya qrupunu itirmək riski istəmirdi.

Darem hesabatı ittifaq haqda akt olaraq adlanan sənəd probleminin həllini və islahat proseslərini özündə ehtiva edirdi. Lakin, eyni zamanda bu sənəd elə bir çıxılmaz vəziyyət yaratdı ki, 27 il sonra bu cəsarətli təcrübə tərəfindən qırıldı. İttifaq müflisləşən Yuxarı Kanadada təcili maddi məsələlərin həlli üçün yaradıldı. Onlar ümid edirdi ki, bura Aşağı Kanada ilə birləşsə, buranın maliyyə problemi həll edilə bilər.

Yeni təşkil olunan hökumət forması,bu günki Kanada hökumətinin təməlini təşkil edir. İcraedici şura Kabinet oldu. Qanunvericilik şurası qanun və qaydalar üzərindəki səlahiyyətlərini itirdi. İki KanadaKanadanın birləşməsi, Lord Sidenxem tərəfindən Monrealda 1841-ci ildə reallaşdı. Yeni birləşmiş koloniya Kanada əyaləti olaraq seçildi və hökumət Sidenxem tərəfindən Kinqstona daşındıköçürüldü. Yuxarı Kanada rəsmi olaraq Qərbi Kanada, Aşağı Kanada isə Şərqi Kanada olaraq adlandırıldı. Şərqi Kanada 450.000, Qərbi KanadanınKanada isə 650.000 əhaliyə sahib idi. Şərqi Kanada qanunvericilik məclislərində 42 yerlə təmsil olunurdu. Yuxarı Kanadada Lui Josef Papino tələb etdi ki,birləşmiş Kanadanın yeni parlamenti ləğv olunsun və əhali tərəfindən nümayəndəlik yaradılsın. Qərbi Kanadanın ingilisdilli ikitirəlik salarkən,Şərqi Kanadanın fransızdilli əhalisi Qanunverici Assambleyada birləşmiş frankokanadalıların varlığını güclü qarantiya edirdilər.

Lafonteyn-Baldvin hökuməti, məclisdə, məhkəmələrdə və vətəndaş rəhbərliyində farnsızfransız dili əleyhinə olan tədbirləri qüvvədən qaldırmağı bacardı. İkili əksəriyyət prinsipi ilə Qərbi və Şərqi Kanada yenidən ayrıldı və qısa bir idarə üçün hər iki tərəfdə,tərəf müstəqil idarə olunmağa başladı.Onuda qeyd edək ki, bu akt 1867-ci ilə kimi hökm sürən siyasi qeyri-sabitliyin əsas səbəbi idi. Sonda vəziyyət daha dözülməz hala gəldi və 1864-cü ildə Böyük Koalisiyaya və 1867-ci ildə Konfederasiyaya (Kanada Dominionu) keçdi.