|
[[Şəkil:Alazani River 3.jpg|250px|thumbnail|Qanıxçay]]
'''Qanıxçay''' ({{lang-ka|ალაზანი (Alazani)}}, [[Avar dili|avarca]] ''Алазан'' (''Alazan''), [[Çeçenlər|çeçencə]] ''Алаз'' (''Alaz''), [[Saxur dili|saxurca]] ''Дур'' (alazani''Dur'')) – [[Kür]]ün ən böyük sol qoludur. [[Mingəçevir su anbarı]]<nowiki/>na tökülür.
Uzunluğu 413 km, hövzəsinin sahəsi 12.080 min km²-dir (7.325 km²-i Gürcüstanda, 4.755 km²-i isə Azərbaycanda olmaqla).<ref name="Alazan/Qanıx çayı hövzəsi üçün Pilot Çay Hövzəsinin idarəçiliyi Planı, Azərbaycan">[http://kuraarasbasin.net/EU_KuraAras_webpage/Azeri_Language_files/Ganikh_pilot_RBMP_Azeri.pdf Alazan/Qanıx çayı hövzəsi üçün Pilot Çay Hövzəsinin idarəçiliyi Planı, Azərbaycan]</ref>
Çayın 177 km-i [[Gürcüstan]]-[[Azərbaycan]] dövlət sərhəddi boyunca axır.<ref name="Alazan/Qanıx çayı hövzəsi üçün Pilot Çay Hövzəsinin idarəçiliyi Planı, Azərbaycan" />
== Ümumi məlumat ==
Başlanğıcını [[Gürcüstan]] ərazisində [[Baş Qafqaz]] silsiləsinin Barbala dağından (2837 m) götürür. Orta və aşağı axımı [[Gürcüstan]] ilə [[Azərbaycan]]ın [[Balakən rayonu:ru:Большой_Борбало|Balakən]],Didi [[ZaqatalaBorbalo rayonu|Zaqataladağı]],<nowiki/>ndan [[Qax(2837 rayonu|Qax]] və [[Şəki rayonu|Şəki]] rayonları arasında dölət sərhədinim) təşkil edirgötürür. Çay [[PankisPankisi dərəsi]]<nowiki/>ndən çıxdıqdan sonra [[KaxetiyaKaxeti]] düzənliyinə daxil olur və bu hissədə sol tərəfdən bir çox qollar qəbul edir. Aşağı axımında, sağ tərəfdən 100 km-dən artıq məsafədə isə heç bir qol qəbul etmir. Orta və aşağı axımı [[Gürcüstan]]ın [[Kaxeti|Kaxeti mxaresi]] ilə [[Azərbaycan]]ın [[Balakən rayonu|Balakən]], [[Zaqatala rayonu|Zaqatala]], [[Qax rayonu|Qax]] və [[Şəki rayonu|Şəki]] rayonları arasında dövlət sərhədini təşkil edir.
Azərbaycan ərazisində 90–95 km məsafədə axaraq sol tərəfdən ona [[Balakənçay]], [[Katexçay]], [[Talaçay]], [[Qaraçay (Zaqatala)|Qaraçay]] (və ya [[Muxaxçay]]) [[Kürmükçay]] və [[Əyriçay]] çayları tökülür. Qanıxçay [[Əyriçay]]ın töküldüyü yerdən aşağıda, AlazanQanıx-Həftəran vadisini cənubdan əhatə edən alçaq dağlar zonasını yararaq dərin və saldırım yamaclı dar dərə ilə axır. Burada çay astanalar (kaskadlar) əmələ gətirir. Mənsəbinə 4,5 km qalmış Qanıxçay özünün ən böyük qolu olan [[Qabırrı çayı]] (İori) qəbul edir. Hazırda su anbarı həmin yerləri örtdüyü üçün Qabırrıçayı bilavasitə Qabırrıçay [[Mingəçevir]] su anbarınaanbarı]]<nowiki/>na tökülür.
İllik axımının 30%-ni yağış, 40%-ni yeraltı və 30%-ni qar suları təşkil edir. Orta illik su sərfi 108 kub m/san -dir. Axımın 50%-i yazda, 15%-i yayda, 20%-i payızda, 15%-i isə qışda keçir. Orta illik asılı gətirmələr sərfi 290kq/san, lillənməsi isə 2636 q/m³-dir. Çayın bütün axımı boyu suvarma işlərində geniş istifadə edilir.
== Qanıxçayın toponimi ==
''Alazani çayının [[Azərbaycan]] ərazisindən axan hissəsi Qanıx adlanır.'' İlk dəfə I əsrdə [[Strabon]]<nowiki/>un əsərində (Strabon. XI, 32) adı ''Xanes'' kimi qeyd edilmişdir.
Alazan. İlk dəfə [[Strabon]]un əsərində çəkilən bu ad (Strabon. XI, 3, 2) indiyədək araşdırılmamışdır. [[Gürcü]] tədqiqatçıları onun mənasını gürcü dili və başqa [[Qafqaz]] dilləri vasitəsilə açmağa təşəbbüs etsələr də nəticəsiz qalmışdır. Bu hidronimin gürcücə ala -"nəm" və zani -"yer" (əslində gürcücə "zani" sözü yoxdur, "yer" mənasında "sa" sözü vardır, lakin [[yer]] adlarında bu [[söz]] yalnız əvvəldə dura bilər: Sa-Kartvelo, Sa-İnqilo və s.) sözlərindən ibarət olması fikri ((Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. M.1966, s.18) həqiqətdən uzaqdır. [[Alazan]] türk dillərində al -"geniş sahə", "böyük düzən", "açıqlıq" və özən - "çay" sözlərindən ibarət olmaqla Alazan vadisində [[çay]]ın genişliyi ilə əlaqədardır. Bütünlükdə, Alazan "geniş çay" deməkdir. Adın danışıqda "zan" formasını kəsb etmiş özən (üzən) [[söz]]ü [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisində Qızıl-Özən çayının adında da vardır. Maraqlıdır ki, [[Dağ]]lıq Altayda da bir çay məhz Alözən adının fonetik forması kimi Alazan adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim türk dillərində özən "çay" sözü Manna (Cənubi Azərbaycan) ərazisində Urimzan çayının adında er.əv. [[728]]-ci ilə aid assur mənbəyində çəkilir. Həmin çayı lokalizə etmək olmur. Lakin Urimzan [[çay]] adı qədim türk dillərində irim "(yay vaxtı) qurumaqda olan çayın [[su]] axan hissəsi" (126, 235) və özən "çay" sözlərindən ibarətdir.
Dağlıq Altayda Biy çayının qolu Kebozan, [[Sibir]]də Oka çayının qolu Berezan, Volqaboyunda bir çay Çeremsan, Uralda bir [[çay]] Yaruozan adlanır. Qərbi [[Qazaxıstan]]da Böyük Uzen və Kiçik Uzen adlı çaylar vardır.
Göründüyü kimi, Alazan hidroniminin mənşəyi barədə fikrimiz [[tarix]]i həqiqətə əsaslanır.
''Alazan çayının [[Azərbaycan]] ərazisindən axan hissəsi Qanıx adlanır.'' Bəzi tədqiqatçılar bu adı [[Səlcuq]] oğuzlarının Kınık tayfasının adı ilə bağlayırlar, lakin bu səhvdir. Ona görə ki, çayın adı hələ Strabon (I əsr) tərəfindən Xanes kimi qeyd olunmuşdur (Strabon, XI,32)
Qanıx hidronimi Azərbaycanın şimal-qərbində və Cənubi [[Dağıstan]]da yaşayan Dağıstan dilli saxurların dilindəki xan - "çay" sözündəndir. Bu mülahizəmiz aşağıdakı faktlara əsaslanır: Albaniyada yaşamış tayfalardan biri Musa Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində (VII əsr) Ciqb adlanır. Müəyyən etmişik ki, bu [[tayfa]] adı saxurların etnik adı olan yixbi etnoniminin fonetik formasıdır. Deməli, Cənubi Dağıstanda Saxur kəndinin adı ilə "saxur" adlanan indiki saxurların ulu əcdadlarının müəyyən hissəsi [[Albaniya]]da, indi Qanıx adlanan çayın hövzələrində məskun idi .<ref>B.Ə.Budaqov, Q.Ə.Qeybullayev Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti</ref>
''Qanıx'' hidronimi Azərbaycanın şimal-qərbində və Cənubi Dağıstanda yaşayan [[saxurlar]]ın dilindəki "'''''xan'''''" (хьан), yəni "çay" sözündəndir. [[Gürcü]] tədqiqatçıları isə ''Alazani'' hidronimini gürcücə "''ala''" (nəm) və "''zani''" (yer) sözlərindən ibarət olmasını bildirirlər.
Bir digər açıqlamaya əsasən, Alazan türk dillərində "''al''" (geniş sahə, böyük düzən, açıqlıq) və "''özən''/''üzən''" (çay) sözlərindən ibarət olmaqla mənası "geniş çay" deməkdir, və Alazan vadisində çayın genişliyi ilə əlaqədardır. Adın danışıqda "zan" formasını kəsb edə bilən "özən / üzən" sözü [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisində [[Qızılüzən|Qızılüzən çayı]]<nowiki/>nın adında da vardır. Maraqlıdır ki, [[Altay Respublikası|Dağlıq Altay]]<nowiki/>da da bir çay məhz Alözən adının fonetik forması kimi Alazan adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim türk dillərində özən "çay" sözü [[Manna]] (Cənubi Azərbaycan) ərazisində Urimzan çayının adında er.əv. [[728]]-ci ilə aid assur mənbəyində çəkilir. Həmin çayı lokalizə etmək olmur. Lakin Urimzan [[çay]] adı qədim türk dillərində ''irim'' "(yay vaxtı) qurumaqda olan çayın [[su]] axan hissəsi" (126, 235) və özən "çay" sözlərindən ibarətdir. Dağlıq Altayda Biy çayının qolu Kebozan, [[Sibir]]də Oka çayının qolu Berezan, Volqaboyunda bir çay Çeremsan, Uralda bir [[çay]] Yaruozan adlanır. Qərbi [[Qazaxıstan]]da Qaraözen və Sarıözen adlı çaylar vardır.
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
== Mənbə ==
* [http://river.aznet.org/orta3.html QanixçayQanıxçay]
== Həmçinin bax ==
|
