Ontogenez: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
vizual dəyişikliklər
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
 
[[Şəkil:HumanEmbryogenesis.svg|thumbnail]]
 
Sətir 23 ⟶ 22:
 
== İlkin diferensiasiya ==
Məlumdur ki, heyvanlarda ilkin morfoloji diferensiasiya yumurtanın sitoplazmasının quruluşu və onun xarici qatı ilə (kortekale) müəyyənləşir. Məs, bəzi amfibilərdə və onurğasızlarda nüvəsi çıxarılmış yumurta hüceyrəsi aktivləşdirildikdən sonra blastula mərhələsinə qədər inkişaf etmək qabiliyyətini saxlayır. Korteks funksional olaraq diskretdir. Onun animal zonasından ektoderma, “boz oraqvarı” zonasından mezoderma və vegetativ zonasından entoderma inkişaf edir. Deməli, yumurta hüceyrə mayalanmaya qədər differensə olunmuşdur. Mayalanmadan sonra yumurtayumurtada daha dəqiq və incə diferensiasiyasıdiferensiasiya aşkar olunur. Bu da rüşeymin ilk mərhələdə inkişafını determinə edir. Mitoz bölünmədən meydana çıxmış blastomerlər eyni genoma malik olur. Lakin korteks sahəsinin və sitoplazmanın miqdarına görə eyni olmur. Bunun nəticəsində blastomerlər müxtəlif tərkibli sitoplazmaya malik olur. Elə ona görə də müxtəlif sitoplazma tərkibli blastomerdə eyni genlər yox, müxtəlif genlərin fəaliyyəti tənzim olunur və bununlada diferensiasiya baş verir. Deməli, diferensiasiya prosesində nüvə və sitoplazma qarşılıqlı əlaqədə olur və bu zaman yumurta hüceyrə sitoplazmanın və korteks qatının əvvəlcədən formalaşması ana orqanizmi genotipinin fəaliyyətinin nəticəsidir. Sitoplazmatik irsilik öyrənilən bölmədə ana irsiliyini sübut edən dəlillər göstərildiyi üçün burada bu haqda danışılmayacaq. Meyozdan sonra yumurta hüceyrədə ancaq haploid yığım xromosomların genləri saxlandığı halda, sitoplazmada diploid ana orqanizmin əmələ gətirdiyi gen məhsulları və ontogenezdə formalaşmış quruluş mövcud olur. Elə bunlar da yumurtanın ilkin inkişafını təmin edir. Bu maddə əvvəlcədən ana orqanizmi tərəfindən hazırlanmış məlumat RNT-dən ibarətdir. Həmin m-RNT rüşeymin inkişafının zülalın sintezi üçün matris ola bilər.
Məlumdur ki, onurğalı heyvanların oositlərində külli miqdarda m-RNT-si olur. Onun miqdarı somatik hüceyrələrdəkindən yüz və min dəfə çoxdur. Birinci meyotik bölünmədən əvvəl oosit 4 xromosom yığımına malik olur. Sitoplazmada külli miqdarda həlqəvi DNT molekul şəklində amplifikasiya olunmuş müvəqqəti plazmidlər meydana çıxır. Belə DNT molekullarından seqmentasiya əmsalı 45 olan r-RNT-lər traskripsiya olunur ki, bunlar da ribosom üçün işçi molekullardır. Oositlərdə həlqəvi DNT molekullarının meydana çıxma mexanizmi hələ məlum deyil. Yuxarıda göstərilənlərdən göründüyü kimi molekulyar genetikanın inkişafı,inkişafının fərdi inkişafın genetik mexanizmini öyrənməkdə böyük əhəmiyyəti olacaqdır.
 
== EkspressivlikEKSPRESSİVLİK penetrantlıqPENETRANTLIQ ==
Eyni mutant gen ayrı-ayrı orqanizmlərdə müxtəlif dərəcədə öz effektini üzə çıxara bilir. Bu ontogenezin baş verdiyi xarici mühit şəraiti və onun genotipi ilə müəyyən olunur. Ontogenezdə genin fenotipik təzahürü əlamətin üzə çıxma dərəcəsini dəyişdirə bilir. Bu hadisə ekspressivlik adlanır. Məsələn, toyuqlarda “əsmə” resessiv mutasiya baş verir. Bu mutasiyaya görə homoziqot cücələrdə çox zəif əsənlərə və çox qüvvətli əsənlərə rast gəlinir. Həmçinin homoziqot mutantlar arasında bu əlaməti üzə çıxmayan və tam üzə çıxan fərdlər də olur. Bu hadisəyə penetrantlıq deyilir. Populyasiyada penetrantlıq tam və qismən müşahidə olunur. Penetrantlıq və ekspressivlik genotipində genlərin qarşılıqlı təsiri və genotipin xarici mühitin faktorlarına müxtəlif reaksiya ilə müəyyənləşir.
 
== OntogonetikONTOGENETİK adaptasiyaADAPTASİYA ==
Bütün canlılar uyğunlaşma xüsusiyyətinə malikdir. Uyğunlaşma prosesində hüceyrə və orqanizmin funksional xüsusiyyətləri dəyişilir. Təbii seçmənin təsiri altında formalaşmış genotip ontogenezdə baş vermiş şəraitdə orqanizmin irsi uyğunlaşmasını müəyyən edir. Xarici mühitin faktorları müxtəlif olduğundan və dəyişmədiyindən təkamül prosesində seçmə fərdi uyğunlaşmanın xüsusi mexanizmini yaratmışdır. Orqanizmin fərdi inkişaf prosesində onu əhatə edən xarici mühitin dəyişilən faktorlarına uyğunlaşmaq qabiliyyətinə ontogenetik adaptasiya deyilir. Ontogenetik adaptasiyanın sadə forması olan toxuma adaptasiyasına misal, infuzorlarıninfuzorlar müxtəlif toksiki məhsullarda və ya yüksək temperaturda saxlandıqda, onların bu faktorlara möhkəmliyinin artdığını göstərə bilərik. Ontogenetik adaptasiyanın daha yaxşı mexanizmi çox hüceyrəlilərdə, xüsusi heyvanlarda mövcuddur. Hər şeydən əvvəl buraya orqanizmlərin daxili mühitinin daimiliyin saxlanılmasını təmin edən fizioloji mexanizmi aid etmək olar. Həmin ontogenetik adaptasiyaya immunitet daxildir ki, bu da bütün orqanizmlərə aiddir. İmmunitet anadangəlmə (9 genotipik) və qazanılmış (fenotipik) ola bilər. Orqanizmə daxil olan kənar zülalın antigen təsirindən heyvanın qanında ona müvafiq antitellər əmələ gələrək, onun həmin antigenə qarşı möhkəmliyini artırır. Yoluxmaya qarşı immunoloji müdafiə mexanizminin səfərbər olunması ontogenetik adaptasiya mexanizminin əsaslarından biridir. İmmunitetə misal olaraq, ana və övlad qanının uyğunsuzluğuna səbəb olan rezus – faktoru göstərə bilərik. Əksər adamların eritrositləri makaka-rezus meymunların qanı ilə immunizmə olunmuş kroliklərindovşanların qan zərdabı ilə aqqlyutinasiya olduğu halda, bəzi adamların eritrositləri həmin zərdabın təsirindən aqqlyutinə olunmur. Övlad antigeninə qarşı ana tərəfindən qanda antellərinantitellərin hazırlanması heyvanlar aləmində də geniş yayılmışdır. Ana orqanizmi belə immun reaksiyası ilə özünü döl genotipi ilə müəyyənləşən antigenlərdən qoruyur. Bu hadisənin genetik və immunoloji mexanizmini bilərək, nikah zamanı nəzərə almaqla və həmçinin hamiləlikdə balanın sağlamlığını qorumaq olar.
 
== ONTOGENEZİN DİSKRETLİLİYİ ==
== ontonogenezin diskretliyi ==
Ontogenez prosesində orqanizm tam sistem kimi mövcud olur. Odur ki, hər hansı əlamət və funksiyanın dəyişilməsi onunla əlaqədar olan hissələrə də təsir edir. Lakin fərdi inkişaf prosesində kəskin nəzərə çarpan fasiləlik də müşahidə edilir. Fərdi inkişaf prosesi qeyri-bərabər baş verir. Lakin bu zaman böyümə və diferensiasiyasının xarakterinin dəyişilməsini əks etdirən mərhələlərin keyfiyyətcə bir –birini əvəz etməsi baş verir. Ontogenezin diskretliyi heyvanlarda müəyyən olunmuş inkişafın kirtik mərhələsində özünü göstərir. İnkişafda kirtik mərhələ bəzi orqanizmlərdə və toxumalarda müəyyən edilmişdir. Hər bir orqan intensiv morfogenez anında kirtik mərhələ keçirir. Bu dövrdə o, xarici mühitin faktorlarına çox həssas olur. Odur ki, xarici faktorlar orqanın kirtik mərhələsində ona daha çox təsir edərək fenotipik dəyişkənlik yarada bilir. Orqanizmin müəyyən inkişaf mərhələsində (kirtik mərhələdə) xarici mühitin hər hansı faktorunun təsiri altında baş verən qeyri-irsi fenotipik dəyişkənliklər morfoz adını almışdır. Bəzi morfozlar fenotipik olaraq mutasiyanı tam xatırladır. Belə morfozlar fenokopsiya adlanır. Fenokopsiyalar mutasiyaları yamsılayır, lakin irsən ötürülür. Belə ki, onlar somatik hüceyrələrdə baş verib, uyğunlaşma əhəmiyyətinə malikdir.
 
== GENİN FƏALİYYƏTİNİ ÖYRƏNMƏKDƏ TRANSPLANTASİYA ÜSULUNUN MAHİYYƏTİ ==
== Genin Fəaliyyətini öyrənməkdə transplantasiya ==
Diferensiasiya olunan toxumaların qarşılıqlı əlaqəsinin xarakterini öyrənməkdə toxumaların transplantasiyası (köçürülməsi) üsulundan istifadə olunur. Məsələn, CpCp genotipi (dominant gen olub, ətrafları qısa olur) toyuqların embrounun ətraf başlanğıcı hissəsini normal rüşeymimə keçirdikdə qısa ətraflar inkişaf edir.Deməli, CpCp ətraf başlanğıcının inkişafı avtonomdur, yəni bu anomaliya toxumanın genotipi ilə müəyyən olunur. Lakin belə genotipli mutant embiriondan göz başlanğıcını (həmin gen pleytrop təsir göstərərək gözü kiçildir) normal rüşeymə köçürdükdə ondan normal gözlər inkişaf edir. Burada CpCp genotipli göz başlanğıcı toxuması avtonom deyildir, onun morfogenezi ətraf toxumanın genotipindən də asılıdır. Görünür ki, CpCp embrionlarında gözlərin inkişafı normal şəraitlə təmin olunmur.
 
Toxuma köçürməsində immunoloji toxuma uyğunsuzluğu çətinlik törədir. Bu çətinlik və ressipientin irsiyyəti ilə müəyyənləşir. Genlərlə determinə olunan uyğunluq və uyğunsuzluq cüt alternativ əlamətlərdir. Donorun dominant genləri ilə müəyyən olunan antigenlərin təsirindən ressipientdə əmələ gələn ressesiv antigenlər uyğunsuzluğa gətirib çıxarır. Köçürülmüş toxumanın birləşməsi üçün belə genin donorda və ressipientdə olması zəruridir. Məs, donorun genotipi AA və Aa olduqda toxuma birləşir, lakin aa olduqda uyğunsuzluq olduğundan toxuma birləşmir. Donorun toxuması aa olduqda ancaq genotipi aa olan ressipientin toxumasına birləşir. İmmunoloji toxuma uyğunsuzluğu cərrahlıq təcrübəsində insanlarda orqan və toxumaların köçürülməsini çətinləşdirir.
 
== GENETİK PROSESƏ SİSTEMLİ NƏZARƏT ==
== Genetik prossesə sistemli nəzarət ==
Ontogenezdə əlamətlər genetik determinə olunmasına baxmayaraq, lakin dəfələrlə qeyd etdiyimiz kimi, cinsiyyət və somatik hüceyrələrdə genetik proseslər avtonom olmayıb, onlar orqanizm ilə bütünlüklə əlaqədardır. Genetikada nəinki genəlamətorqanizm əlaqələri, həmçinin orqanizm-əlamət gen kimi əks əlaqələr də müəyyən edilmişdir. Əks əlaqələrə, yəni orqanizm sisteminin genetik proseslərə təsirini sübut edən çoxlu faktorlar müəyyən edilmişdir: