17:09, 29 dekabr 2017 tarixindəki versiya redaktə Eminn (müzakirə \| töhfələr) İnzibatçılar 34.188 redaktə k 194.135.170.188 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq 158.181.43.117 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teq: Geri qaytarma ← Əvvəlki redaktə		06:53, 9 iyul 2018 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Luny (müzakirə \| töhfələr) 393 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Sonrakı redaktə →
Sətir 23: \| qaynama temperaturu f = 518 }} == Ümumi məlumat == '''Dəmir''' ('''Fe''', Ferrum) – D.İ. Mendeleyevin [[Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli\|elementlərin dövri sistemində]] 26-cı element, kimyəvi işarəsi Fe-dir. Çəkisi 55,85 unitdir. '''Dəmirin kəşfi.''' Dəmir qədim zamanlardan mövcuddur, birləşmələrində dəmir əsasən +2 və +3 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. [[Şəkil:IronInRocksMakeRiverRed.jpg\|thumb\|300px\|~~left~~right\|Dəmir]] Dəmir -(Fe) qan hemoqlobininin tərkibində və əzələlərdə rast gəlir. Ən çoх heyvan mənşəli məhsulların və meyvə-tərəvəzlərin tərkibində olur. Insan orqanizmində olan dəmirin yarıdan çoхu qan hemoqlobininin tərkibindədir.Dəmir maqnit sahəsinə malik olan metaldır.O,"SULFUR" yəni kükürd ilə maqnitlə təsir etməsinə gorə heterogen qarışıqdır.İnsan qidasında dəmir çatışmadıqda elementar anemiya (qida anemiyası) baş verir. Ərzaq məhsullarında dəmirin miqdarı mq%-lə belədir: çovdar çörəyi – 3,0; buğda çörəyi – 1,6; lobya – 7,9; soya unu – 7,7; kartof – 0,9; yerkökü – 0,6; kələm – 1,3; alma – 2,0; üzüm – 0,9; qaraciyər – 8,4; mal əti – 3,0; yumurta – 3,0. Bitki orqanizmində dəmirin kütlə ilə miqdarı orta hesabla 0,02 %-dir. Dəmir fotosintez üçün lazım olan maddələrin (sitoxromların, ferrodoksinlərin), bir sıra fermentlərin tərkibinə daxildir. Dəmir çatışmadıqda xlorofilin əmələ gəlməsi ləngiyir. Yarpaqlarda, xüsusən də cavan yarpaqlarda xlorozun (sarı rəngin) əmələ gəlməsi və onların rəngi itirməsi mümkündür. Uzun müddət dəmir çatışmazlığı olduqda sıx otlu bitkilərdə yarpaq lövhəsinin kənarları boyu toxumalar ölür, ağaclarda zoğlar ölür, ümumi məhsuldarlıq azalır və bitkilərin xəstəliklərə davamlılıqları azalır. Təbiətdə dəmir bakteriyaları adlanan bakteriyalar mövcuddur. Xemosintez prosesində dəmir bakteriyaları (krenotriks, leptotriks və s.) iki valentli dəmiri üç valentli dəmirə çevirir ki, o da hüceyrənin səthinə çökür. Dəmir (III) hidroksid çökür və bataqlıq filizi adlanan filiz əmələ gətirir: ~~4FeCO3~~4FeCO<sub>3</sub> + O2O<sub>2</sub> + ~~6H2O~~6H<sub>2</sub>O → 4Fe(OH)<sub>3</sub> + ~~4CO2↑~~4CO<sub>2</sub>↑ + enerji Heyvan orqanizmində təxminən 0,01% (kütlə ilə) dəmir olur. Dəmir qanyaratma və hüceyrə daxili mübadilə proseslərində əvəz olunmazdır. Təxminən 55% dəmir eritrositlərin hemoqlobininin tərkibinə daxildir, 24%-ə qədəri əzələlərin rəng maddələrinin (mioqlobinin) tərkibinə daxildir, təxminən 21%-ə qədəri qara ciyərdə və dalaqda “ehtiyat üçün” saxlanılır. Sətir 51: Dəmirin daha geniş məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır: ~~FeSO4~~FeSO<sub>4</sub> ~~7H2O~~7H<sub>2</sub>O – dəmir kuporosu, dəmir (II) kristallohidrat. ~~FeS2~~FeS<sub>2</sub> – dəmir disulfid, pirit, kükürd kolçedanı. ~~FeCl3~~FeCl<sub>3</sub> – dəmir(III) xlorid. FeO ~~Fe2O3~~Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – maqnitli dəmir, maqnetit. Dəmir aşağıdakı mənbələrdən orqanizmə daxil olur; Sətir 67: Heyvan mənşəli məhsullar: qara ciyər, böyrəklər, yumurta sarısı. Qədim insanın kosmik mənşəli dəmir ilə tanışlığını təsdiq edən fakt dəmir filizi haqqında təsəvvürləri olmayan Qrenlandiya əhalisində dəmir məmulatların olmasıdır. Əksər meteoritlər tərkibində 5,5%-ə qədər nikel olan dəmir külçəsidir. Əlkimyaçılar dəmiri nizə və qalxan – Marsın müharibə allahının xarakterik atributu kimi təsvir edirdilər. Onun adı da buradan götürülüb, latın sözü ferro – qılınc deməkdir.<ref>http://unec.edu.az/application/uploads/2015/06/kimya-1_az16cavab.pdf</ref> İnsan bədənində dəmir atomlarının sayı 4,5·1022, bir insan hüceyrəsində isə 4,5·108 ədəddir. İnsan qanının 100 milli litrində 13-16q hemoqlobin olur. Hemoqlobin yaxşı öyrənilmiş zülallardan biridir. O, 1851-ci ildə alman fizioloqu [[Otto Funke]] tərəfindən kəşf olunmuş, strukturunu isə 1959-cu ildə avstriya molekulyar bioloqu Maks Perus təsvir etmiş və buna görə üç il sonra Nobel mükafatı almışdır. İnsan orqanizmində hemoqlobinin bütün molekulunun “yığılmasına” 90 saniyə vaxt sərf olunur. Hər saniyə insan orqanizmində 650·1012 hemoqlobin molekulu əmələ gəlir. Sətir 81: Orqanizmdə dəmirin artıq miqdarı ilə erkən ateroskleroz, işemik xəstəlikləri, şişlər arasında korrelyasiya müəyyən edilmişdir. Dəmir kuporosu ~~FeSO4~~FeSO<sub>4</sub>·~~7H2O~~7H<sub>2</sub>O bitkilərin ziyanvericilərinə qarşı mübarizədə, mineral boyaqlar hazırlanmasında istifadə olunur. Dəmir (III) xlorid parçaların boyanması zamanı istifadə olunur. Dəmir disulfid ~~FeS2~~FeS<sub>2</sub> yeganə təbii sulfiddir ki, şüşəni cıza bilir. [[Pirit (mineral)\|Pirit]] [[sulfat turşusu]], kükürd və dəmir kuporosu almaq üçün xammaldır. Sətir 91: Amma, piritin faydalı komponentlərə emalı iqtisadi sərfəli olmadığından o, tullantı kimi atılır. <ref> Musayev N.Х. "Ərzaq malları əmtəəşünaslığının nəzəri əsasları". Dərslik. Bakı, "Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 2003 – 368 səh. </ref> == Təbiətdə yayılması == Bəzi qədim dillərdə dəmir “səma daşı” adlanır. Dəmirə daha çox aşağıdakı mineralların tərkibində təsadüf olunur: CuFeS<sub>2</sub>—mis kolcedanı, FeS<sub>2</sub>-pirit, Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>-maqnetit, Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>-hematit, FeCO<sub>3</sub>-siderit , FeCr<sub>2</sub>O<sub>4</sub>-xromit. Bir çox mineral sularda dəmir (II) hidrokarbonat Fe(HCO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> olur. Dəmir canlı təbiətdə böyük əhəmiyyətə malikdir. O, qandakı hemoqlobinin tərkib hissəsidir. == Fiziki və kimyəvi xassələri == Saf dəmir gümüşü-ağ rəngli plastik metaldır. Dəmirin sıxlığı 7,87 q/sm<sup>3</sup>, ərimə temperaturu 1539<sup>o</sup>C-dir. Dəmir maqnit xassələrinə malikdir. Yüksək təmizlikdə dəmir kimyəvi davamlıdır, lakin müxtəlif qarışıqları olan adi dəmir nəm havada tez paslanır. == İstinadlar ==

Dəmir: Redaktələr arasındakı fərq