Məhəmməd ağa Şahtaxtinski: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Sətir 41:
1909-1912-ci illərdə Rusiya İmperiyasının Türkiyədəki səfirliyində tərcüməçi-jurnalist olan M.Şahtaxtlı sonrakı dövrdə Bakı Dövlət Universitetində şərqşünas kimi çalışır. Bu sahədəki fəaliyyətinə görə universitetin Elmi Şurası tərəfindən ona Professor elmi adı verilir. O, BDU-nun ilk azərbaycanlı professoru idi. M.Şahtaxtlı [[12 dekabr]] [[1931]]-ci ildə [[Bakı]] şəhərində vəfat edib.
== Publisistikası ==
M.Məhəmməd Şahtaxtlı dövrünün tanınan ictimai xadimi, filosofu[[filosof]]u olmaqla yanaşı,
istedadlı [[jurnalist]] kimi tanınırdı. Onun publisistik yaradıcılığı XIX əsrin sonu, XX
əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi prosesləri, zəmanənin bütün ağrılı
məsələlərini özündə ehtiva edir. O, jurnalistlik[[jurnalist]]lik fəaliyyətinə "Moskovskye
vedomosti" qəzetində başlayıb. Ümumiyyətlə, M.Məhəmməd Şahtaxtlının dünyagörüşü şərq və
qərb arasında yaşanan, mədəni texniki-inqilabi ziddiyyətlər fonunda
formalaşmışdı. Onun formalaşdığı mühitdən bəhs edərkən [[islam]] dini ilə bağlı
məsələləri də yaddan çıxarmaq olmaz, ən azından ona görə ki, Şahtaxtlı islam
tarixini, fəlsəfəsini çox gözəl bilirdi. [[Azərbaycan]] sovet dönəminin mətbu
araşdırıcıları M.Şahtaxtlının dünyagörüşündəki ziddiyyətli məqamları onun islam
dininə bağlılığı ilə əlaqələndirirdilər.<ref>. Zeynalzadə Ağarəfi. Azərbaycan mətbuatı və çar senzurası. (1850-1905). Bakı,."Elm", 2006.</ref>
 
M.Şahtaxtlı islamı[[islam]]ı tək dini inanc kimi deyil, sosial-psixoloji yaşantı və
fəlsəfi dünyagörüş kimi dəyərləndirirdi.
 
M.Şahtaxtlının sosial məzmunlu əsərləri içərisində görkəmli [[İran]]
maarifçisi, publisist və dövlət xadimi Mirzə Melkum xana ([[1833]]-[[1908]]) həsr
olunmuş beş məqaləsini xüsusilə fərqləndirmək lazımdır. Bu silsilə yazılarda
maraqlı taleyi olan, zəmanəsinin qabaqcıl adamlarından biri kimi tanınan, ziyalı və
vətəndaş mövqeyi ilə seçilən, [[M. F.Axundovla Axundov|M.F.Axundov]]la uzun illər dostluq əlaqələri saxlayan
diplomat Mirzə Melkum xanın müfəssəl tercümeyi-halı verilmişdi. Mirzə Melkum
xan XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində [[İran]] həyatının yeniləşməsi,
avropalaşması uğrunda mübarizə aparan görkəmli maarifçi və dövlət xadimi idi.
İran cəmiyyətinin həyatında mütərəqqi dəyişikliklərə nail olmaq Mirzə Melkum
Sətir 72:
 
M.Şahtaxtlı uzun müddət islamın təriqət, məzhəb ayrılığına qarşı çıxış
edərək, ilkin [[islam]] ideyasının tərəfdarı olaraq qalmışdı. O, islamın[[islam]]ın saflığı, tərəqqisi
uğrunda böyük bir hərəkatın başında dayanan [[Cəmaləddin Əfqani|Şeyx Cəmaləddin ƏfqaniyəƏfqani]]yə, onun
dünyagörüşünə, fəaliyyətinə ayrıca bir məqalə həsr etmişdi. Azərbaycanlı publisist
Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin dünyagörüşünü, əqli qabiliyyətini, fəaliyyətini yüksək
qiymətləndirir, onun fəlsəfə və tarix sahəsində hətta E.Renan kimi tanınmış Avropa
alimlərini heyrətə gətirdiyini yazırdı. Renanın Əfqani haqqındakı fikirləri də
Şahtaxtlının məqaləsində sitat kimi istifadə olunmuşdu:<ref>Hüseynov Şirməmməd. Mətbu irsimizdən səhifələr. Bakı. "Çənlibel", 2007.</ref> "{{cquote|''Bu adamla (Cəmaləddin nəzərdə tutulur) söhbət edərkən mən düşündüm ki, əsərlərini uzun müddət böyük bir məhəbbətlə öyrəndiyim Fərabi, İbn Sina kimi filosoflar yenidən həyata qayıdıblar. Cəmaləddini görəndə mən müsəlman Şərqində fəlsəfi əqlin intibahına bir daha inanıram.''}}
nəzərdə tutulur - A.A) söhbət edərkən mən düşündüm ki, əsərlərini uzun müddət
böyük bir məhəbbətlə öyrəndiyim Fərabi, İbn Sina kimi filosoflar yenidən həyata
qayıdıblar. Cəmaləddini görəndə mən müsəlman Şərqində fəlsəfi əqlin intibahına
bir daha inanıram".
 
Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə Cəmaləddin Əfqaninin yaşadığı
Əfqanıstan islamın öz ilkinliyini, "saflığını" qoruyub saxladığı, heç bir islahata
uğramadığı azsaylı ölkələrdən idi. Əfqaninin islamı[[islam]]ı modernləşdirmək istəkləri, bu
yöndəki fəaliyyəti M.Şahtaxtlı tərəfindən yüksək qiymətləndirilsə də, ancaq
Azərbaycanlı publisist panislamizmi qəbul etmir, tənqid edirdi.
Sətir 98 ⟶ 94:
dövrü üçün deyil, bu gün və sabah üçün də dəyər kəsb edir. Osmanlı
imperatorluğunun tənəzzülü və yeni Türkiyənin yaradılması ideyası bu əsərin ana
xəttidir. Müəllif Osmanlı İmperatorluğunun tənəzzül səbəbinin köklərini [[Sultan Süleyman]]ın məmləkətin müxtəlif yerləri<ref>Məmməd Məmmədov. İdeal qardaşları. Bakı, "Azəməşr". 1967.</ref>ndə yaşayan, öz əyalətini mülki və hərbi
Süleymanın məmləkətin müxtəlif yerləri<ref>Məmməd Məmmədov. İdeal qardaşları. Bakı, "Azəməşr". 1967.</ref>ndə yaşayan, öz əyalətini mülki və hərbi
qüvvələrini tam əldə saxlayan bütün şahzadələri saraya yığmasında və beləliklə
onların idarəçilik təcrübəsinin məhv edilməsində görür. Gələcək hökmdar, şahzadə
əyaləti tərk edir, sarayda yaşamaqla məmləkətin işlərindən xəbərsiz olur və
tamamilə idarəçilikdən uzaqlaşır. Müəllif böyük təəssüf hissiylə yazırdı: "Budur,
{{cquote|''Budur, üç əsrdir ki, heç bir sultan, heç bir imperiya şahzadəsi dəniz limanlarına, hətta [[Türkiyə]]nin ən əhəmiyyətli limanlarına belə baş çəkməmişlər. Aydındır ki, donanmanın rəhbərliyindən, danışmağa belə dəyməz. Heç bir sultan nə ciddi bir milli, siyasi, dini, hərbi və ictimai qüvvəyə, nə də lazımi bilik və təcrübəyə malik deyildir.''}}
deyildi". İmperatorluğun həmin dövr üçün ağır vəziyyəti yalnız bunlarla bitmir. Ən
Türkiyənin ən əhəmiyyətli limanlarına belə baş çəkməmişlər. Aydındır ki,
dəhşətlisi odur ki, hakimiyyət sahibi olan [[Sultan Əbdülhəmid türbəsi|Sultan Əbdülhəmid]] məmləkətin bütün
donanmanın rəhbərliyindən, danışmağa belə dəyməz. Heç bir sultan nə ciddi bir
tarixi şəxsiyyətlərini, düşünən beyinlərini məhv edirdi. M.Şahtaxtlı bu fəlsəfi traktatda Türkiyəni[[Türkiyə]]ni xilas etməyin yolları və üsullarını da göstərir. Beləliklə o,
milli, siyasi, dini, hərbi və ictimai qüvvəyə, nə də lazımi bilik və təcrübəyə malik
[[Türkiyə]] modelini düşüncəsinə uyğun şəkildə qurur və yazırdı: "Əgər Türkiyə öz
deyildi". İmperatorluğun həmin dövr üçün ağır vəziyyəti yalnız bunlarla bitmir. Ən
{{cquote|''Əgər Türkiyə öz mövcudluğunu qoruyub-saxlamaq istəyirsə, o elə bir hökumət təşkil etməlidir ki, həmin hökumət nəinki namuslu olub milli marağın qayğısına qalmalıdır, həm də savadlı olmalı, ölkədə ictimai-siyasi inkişafı təmin etmək üçün böyük enerjiyə sahib olmalıdır. Bunlarsız milli istiqlaliyyəti qoruyub saxlamaq qeyri-mümkündür.Bu, Türkiyənin Avropalaşmasıdır. Müəllif həmin prinsipin qaçılmazlığını, labüdlüyünü şərh edərək yazırdı: "Həqiqətən, milli istiqlaliyyətin yükü bizim dövrümüzdə elə ağırlaşıb ki, onu Avropa mədəniyyətinin köməyi olmadan daşımaq mümkün deyil.''}}<ref>Mirzəbala Məhəmmədzadə. [[Azərbaycan]] türk mətbuatı ([[Ərəb əlifbası]]ndan çevirmə, tərtib, ön soz, qeydlər və lüğət Alxan Bayramoğlunundur). Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2004.</ref>
dəhşətlisi odur ki, hakimiyyət sahibi olan Sultan Əbdülhəmid məmləkətin bütün
tarixi şəxsiyyətlərini, düşünən beyinlərini məhv edirdi. M.Şahtaxtlı bu fəlsəfi traktatda Türkiyəni xilas etməyin yolları və üsullarını da göstərir. Beləliklə o,
Türkiyə modelini düşüncəsinə uyğun şəkildə qurur və yazırdı: "Əgər Türkiyə öz
mövcudluğunu qoruyub-saxlamaq istəyirsə, o elə bir hökumət təşkil etməlidir ki,
həmin hökumət nəinki namuslu olub milli marağın qayğısına qalmalıdır, həm də
savadlı olmalı, ölkədə ictimai-siyasi inkişafı təmin etmək üçün böyük enerjiyə
sahib olmalıdır. Bunlarsız milli istiqlaliyyəti qoruyub saxlamaq qeyri-mümkündür.
M.Şahtaxtlının irəli sürdüyü ikinci prinsip də əhəmiyyətli idi: "Bu, Türkiyənin
Avropalaşmasıdır. Müəllif həmin prinsipin qaçılmazlığını, labüdlüyünü şərh
edərək yazırdı: "Həqiqətən, milli istiqlaliyyətin yükü bizim dövrümüzdə elə
ağırlaşıb ki, onu Avropa mədəniyyətinin köməyi olmadan daşımaq mümkün deyil".<ref>Mirzəbala Məhəmmədzadə. Azərbaycan türk mətbuatı (Ərəb əlifbasından çevirmə, tərtib, ön soz, qeydlər və lüğət Alxan Bayramoğlunundur). Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2004.</ref>
 
M.Şahtaxtlı [[M.F.AxundovdanAxundov]]dan başlayan maarifçilik hərəkatının davamçısı
olaraq milli düşüncə, yeni məktəb, yeni əlifba və mətbuatın yaradılmasında əzmlə
çalışırdı. Şübhəsiz, M.Şahtaxtlı bütün bunları Zaqafqaziya müsəlmanlarının necə